به نام خدا
باغهای ایران
از باستان تا اکنون
باغ ایرانی
به باغ هایی گفته می شود که بر پایه معماری و عناصر تشکیل دهنده آن از جمله ساختار هندسی، آب و درختان و کوشک میانی و غیره عمدتاً در فلات ایران و مناطق پیرامونی متاثر از فرهنگ آن رواج داشته است.
در ادبیات ایران به باغ ایرانی «باغ سرا»، پردیس یا فردوس، بوستان یا بستان گفته می شده است. واژه باغ ایرانی جدید و ترجمه پرشن گاردن است.
باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصر به فرد دارد: اول در مسیر عبور جوی آب قرار دارد. دوم: محصور است با دیوارهای بلند سوم در داخل باغ عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد. این سه مشخصه باغ های ایرانی را متمایز می کند. در واقع این باغ سراهای ایرانی را جهانگردان اروپائی که مشاهده کردند آنرا با مشخصه و نام «پرشن گاردن» وصف کردند. باغ ایرانی یا «باغ سرای» به ساختار و طراحی منحصر به فرد آن اشاره دارد. باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد اولین باغ های ایرانی در مسیر خروجی قنات ها شکل گرفته است. نمونه اینگونه باغ ها را می توان در طبس، یزد، گناباد، و بیرجند و اکثر مناطق کویری دید. یکی از مشخصه های باغ ایرانی عبور جوی آب در داخل باغ هست که معمولاً در این باغ سراها در وسط باغ استخر و یک عمارت یا ساختمان تابستانی وجود داشته است. بعضی باغ ها بصورت چار باغ بوده و آب را در ۴ مسیر عبور می داده اند.
باغ ایرانی پاسارگاد را ریشه معماری این باغ ها دانسته اند. کوروش کبیر شخصاً دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت ها نیز به چه شکل کاشته شوند و در واقع هندسی سازی باغ و شکل و شمایل آن از دیدگاه کوروش به باغ ایرانی گرفته شده است. در دوره ساسانیان نیز باغ ها در جلوی کاخ ها و معابد شکل گرفتند و این موضوع در دوره اسلامی نیز ادامه یافت
قدیمی ترین سند تصویری که نظم باغ ایرانی را به تصویر می کشد به دوره ساسانیان بازمی گردد. در نقش برجسته طاق بستان، صحنه شکار خسرو پرویز، طرح باغ-شکار او را در طاق بستان نشان می دهد. این نقش برجسته تا حدود زیادی هندسه باغ و عملکرد آن را هویدا می کند.
این باغ ها عنوان یک ساختار کامل، بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی است و نشانه ای از سازگار نمودن و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است. در گذشته باغ ایرانی بروز توان نهفتهٔ محیط و ادراک پیچیدگی های آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجاد می کرد که باعث بقاء و پویایی بستر طبیعی می شد.
تاریخچه
باغ مقابل کاخ داریوش سوم در تخت جمشید
آغاز ساماندهی باغ را باید در زمان هخامنشیان جستجو نمود. در باغ های سلطنتی پاسارگاد (سده ۶ پیش از میلاد) وجود هندسه سازمند و منظم در باغ شاهی (اختصاصی) و در مقیاس کلان در باغ های پیرامون کاخ ها، تبدیل به الگویی شده است که بعدها در دوره ساسانی و پس از اسلام شاهد تکامل آن هستیم.
در نوشته های گزنفون آمده است که شاه هخامنشی هر جا ساکن می شده و به هر جا که می رفته، همواره در نظر داشته است که در همه جا باغ هایی باشد پر از آفریده های زیبا، که زمین از می روید. این باغ ها را پردیس می نامند. اگر هوا مانع نباشد، شاه بیشتر اوقات خود را در چنین باغ هایی به سر می برد.
اردشیر دوم در سنگ نبشته ای در شوش این جمله را نقش کرده است
به یاری اهورمزدا این کاخ پردیس زندگانی را من ساختم. اهورمزدا و مثره (مهر) مرا از هر بدی بپایند و آنچه را که کرده ام نگاهدارند
در دوران ساسانی (۶۳۳–۲۲۴م) باغسازی گسترش فراوانی می یابد. جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت به ویژه پرستش آب موجب گردید تا علاوه بر انتظام انسانی در باغ چشم اندازها و بستر طبیعی نیز مطرح گردد. باغ قصرهای این دوره همانند تخت سلیمان و کاخ فیروز آباد بیستون در بستر طبیعی جذاب مانند دریاچه و چشمه مکان یابی گردیدند.
تنوع هندسی مشخص ترین ویژگی باغ های این دوره است. انتظام های محوری، مرکزی و چهاربخشی در باغ های این دوره دیده می شود. با استقرار تمدن اسلامی در دوره بنی امیه در سامره واندلس باغ هایی احداث گردیدند که همچنان از باغ های ساسانی مورد الگوبرداری قرار گرفته بود. بسیاری از محققین با شکوه ترین عصر باغسازی در ایران را در دوره صفویه می دانند. در این دوره باغات در گستره شهر به عنوان هنر شکل دهنده ساختار فیزیکی شهر بودند و همچون منظومه ای سبز تمامی ساختار شهر را تحت تاثیر قرار می دادند. باغسازی در دوران صفویه از قزوین شروع شد. این شهر به عنوان پایتخت صفویه انتخاب گردید و به صورت باغ شهر سازمان یافته بود که اکنون از باغ های درباری بجز چند ساختمان چیزی باقی نمانده است. در زمان شاه عباس، پایتخت از قزوین به اصفهان تغییر مکان داد. در اصفهان از همنشینی فضاهای فضاهای شهری، خیابان، میدان و باغ ساختار هندسی این باغ شهر شکل گرفت.
سیر تحول طراحی باغ در دوره صفویه نیز همانند زنجیره ای به دورهٔ تیموریان مرتبط بوده و در دوران قاجاریه به علت ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اروپا نشانه هایی از از الگوی باغسازی اروپایی در باغ های ایران نفوذ کرد و در دوران پهلوی به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر کشورهای اروپایی احداث باغ ها و پارک های اروپایی یا آمیخته ای از آنها رواج یافت.
ابتدایی ترین و ساده ترین اصل هندسی باغ ایجاد محوری در میانه باغ و به موازات طول آن می باشد. به طور معمول در دو طرف این محور درختان سایه انداز کاشته شده است. هندسه باغ از تقسیمات راست گوشه تشکیل شده است. مهمترین این تقسیمات، انتظام چهار بخشی است. انتظام باغ بر اساس هندسه محوری و تقارن است.
شکل باغ ایرانی شامل انتظام آب، انتظام گیاه و انتظام معماری است. این انتظام در قالی های ایرانی نیز قابل جستجو می باشد و عناصر این انتظام (آب، گیاه و معماری) در نگارگری ایرانی موجودند و تصویری ایده آل از باغ ایرانی را ارائه می دهند
آنکیدو
برای من باغهای ایرانی تنها گل و گیاه و آب و درخت و خشت و عمارت نیست.مساله باغ ها از جنس زمان است ، زمان از یاد رفته ، زمان مرگبار که خیال و خلوت را می آشوبد و دگرگون میکند.باغ های ایرانی نوستالژیست…" خواندن دست نوشته دارش به همراه شنیدن موسیقی «شبی در باغهای ایرانی» و مشاهده آثار بهروز دارش که هرکدام مانند پازلی همدیگر را یاری میکنند برای هرچه بهتر نشان دادن مفهومی خاص، کم کم تورا همراه میکند، با آنچه که این گروه بزرگ و خلاق ، خواهان بیانش بودند.
در میان کویر،چشمه ای می جوشد و بعد از آن باغی.باغی یاد آور بهشت و یا شاید گٍلٍگیٍ کوچکی از طبیعت برای نباریدن ابرها و نجوشیدن رودها.باغ ایرانی پر است از احساسات متفاوت و خاطرات پراکنده ، برای همه ما چیزی است دور و شاید دست نیافتنی .باغ ایرانی در ذهن همه ماست ، برای همه ماست. میشود در یک روز تعطیل ، برای فرار از ساعتهای کسالت بار ، با دوستی همراه شد و ظهر خلوت یک روز جمعه را در موزه هنرهای معاصر سپری کرد. با نقاشی ها شروع میشود و چه بجاست نقاشی سهراب سپهری در میان آثار دیگر، تو را به ظهر های گرم تابستان کاشان میبرد و سهراب را میبینی که نقش خیال میزند از درختان جاری در ذهنش. در پس همه بوم ها و رنگ ها و ضربات قلم می توانی خاطره ای دور شاید از کودکی های ساده و یا تصوری از آن همه شکوه در «هشت بهشت» و «گلشن» و «ارم» بیابی.
باغ های مُعَلق بابـِل
باغ هایی تاریخی بودند که گفته می شود حدود 600 پ.م در شهر بابل (عراق امروزی) ساخته شده بودند. باغ های معلق بابل جزو عجایب هفتگانه جهان بشمار می آیند.
این باغها بنا به نظر بسیاری از تاریخدانان و پژوهندگان توسط بُخت النصر (Nebuchadnezzar) شاه بابل در سده 600 پیش از میلاد برای همسر ایرانی اش امتیس (دختر شاه ماد) ساخته شده است. با توجه به منابع نوشتاری یونانی، باغهای معلق دارای چنین مشخصاتی بوده اند:
باغها مربع شکل بوده و دارای گنبدهای قوسی شکلی بوده که بر روی کف شطرنجی مکعبی شکلی قرار داشته است. ایوانی که دور بام ایجاد شده بوده توسط پلکان با پایین مرتبط می شده است. باغهای معلق از گیاهانی که بالاتر از سطح زمین کاشته شده بودند ایجاد شده و ریشه گیاهان و درختان به جای کاشته شدن در زمین، در کف ایوان ها جاسازی شده بودند. تمام این مجموعه بر روی ستون هایی قرار داشت و آب از طریق وسایل بالا برنده در کانالهای شیبدار ریخته و در کل باغ جریان می یافت. آبیاری گیاهان و رطوبت موجود در فضا از همین آب بود. در واقع این بنا با چمن همیشه سبز و درختان استوارش، کاری هنری و تجملی شاهانه بود. یکی از جالبترین جنبه های بنا این بود که کار باغبانی و کشاورزی در بالای سر بیننده انجام می شد."
بیشترین آگاهی ها درباره باغ های معلق مربوط به مورخین یونانی است و جالب اینکه در کتیبه های بابل هیچ اشاره ای به این باغها نشده است در حالی که توضیح مفصل قصر و شهر بابل در آنها وجود دارد. از دیدگاه تاریخ نگاران امروز، باغهای بابل آفریده پندار شاعران و تاریخ نگارانی است که شرح بابل را از زبان سربازان اسکندر شنیده و به آن شاخ و برگی شاعرانه داده اند.
در سده بیستم برخی از رازهای باغ های معلق آشکار شده است زیرا باستانشناسان در کاوش های خود در محل شهر باستانی بابل در عراق امروز، زیربنای این باغها را یافته اند و یک کشف دیگر مربوط به بنای طاق و گنبددار اصلی است، که شامل دیوارهای ضخیم و یک چاه آبیاری در نزدیکی قصر جنوبی بوده است. گروهی از باستان شناسان منطقه قصر جنوبی را نقشه برداری کرده و ساختمان طاقدار اصلی را بازسازی کرده اند.
استقرار باغهای ایرانی
قرار گیری در اقلیم گرم و خشک همواره موجب اهمیت ساخت باغ هایی بوده که همچون بهشت های زمینی باعث آسایش و آرامش مردمان این خطه شده است . بنابراین یکی از مهمترین عناصر معماری و شهر سازی ایران را می توان باغ های آن دانست که با تنوع جهت استفاده اقشار مختلف و در طول سالیان طولانی بدست معماران چیره دست این مرز و بوم ساخته شده و بعنوان یکی از بارزترین یادگارهای ایرانی همیشه مورد توجه و نظر معماران و باستان شناسان بوده است . در میان کویر ایران باغهایی وجود دارند که از نقطه نظر هنر و معماری نمونه هایی با ارزش تلقی شده و باعث ترویج هنر باغسازی ایرانی در دیگر سرزمین ها و بخصوص سرزمین های اسلامی شده اند
بیشترین نمونه های اینگونه باغها که می توانند بعنوان الگو در خدمت شناخت کالبد معماری آنها قرار گیرند از زمان صفویان تا کنون باقی مانده و الباقی در طول زمان تخریب شده اند. از دیر باز باغهای ایران را می توان از جهت مکان استقرار به دو گروه برون شهری و درون شهری تقسیم نمود . این تقسیمات از نقطه نظر کارکرد به زیرگروه هایی تقسیم می گردند که هر کدام دارای ویژگی های خاص خود می باشند . اکثر باغهای برون شهری مورد استفاده طبقه ای خاص بوده و جهت تفریح و تفرج استفاده می شده است . به همین جهت اغلب این باغها به باغ های تابستانی نامگذاری می شوند .
اما استقرار این باغ ها در شهر و در حاشیه شهر با توجه به دیگر خصوصیات دارای کاربری جدید و مقیاس متفاوت خواهد بود . مطالعه الگوی مختلف این باغ ها در طول تاریخ با توجه به محل قرار گیری آنها ویژگیهای متنوعی را باعث شده که در این مقاله ضمن مطالعه در متون تاریخی سعی در شناخت سیر تحول هنر باغسازی از این نقطه نظر خواهد بود
باغ
کلمه "فردوس" (بهشت) از واژه ی فارسی "پردیس" گرفته شده که خود از کلمه ی "پرادئزا" از زبان مادی گرفته شده است. در بعد از اسلام استفاده از کلمه ی "فردوس" برای باغ ایرانی، نمادی از بهشت را یافت. زیرا مسلمانان در انطباق با توصیف بهشت در قرآن کریم، سعی کردند، در این جهان فنا پذیر، جلوه ای از فنا ناپذیری و جاودانگی جهان ابدی و باغ های بهشتی را به نمایش بگذارند. به همین دلیل در باغ ها معمولاً درخت همیشه سبز سرو که با قامت کشیده خود، نشانی از عظمت و بقا و تداوم دارد،را می کاشتند.
باغ
در جریان برپایی یک پایتخت یادمانی که نشان دهنده اقتدار هخامنشیان بود،کوروش با بلندپروازی یک باغ را نیز در برنامه ساختمانی خود گنجاند. باغ پاسارگاد به فرمان کوروش بزرگ در(559تا530ق.م)طراحی واحداث شده است.
باغ های سلطنتی آشور و بابل همواره بخشی مجزا یا مکمل برای کاخ بوده اند، اما می بینیم که کاخ های کوروش با ایوان های طولی وفضای بازاطراف خود به عنوان بخشی مکمل ازطرح مفصلی به کاررفته اند که درآن،به تعبیری خود باغ به صورت اقامتگاه سلطنتی در می آید.
باغ
باغ سازی در ایران از قدمت طولانی برخوردار می باشد . و تاریخی بیش از دو هزار سال دارد. چهار باغ، که اصل اساسی باغ سازی ایران است از ابداعات کوروش در خلق محوطه ی کاخ پاسارگاد به شمار می رود .
کاخهای هخامنشی در شوش
باغ
از همان ابتدا در باغ ایرانی توجه خاصی به شکل های هندسی می شد . شکل مربع ومستطیل که فاصله ی بین اجزاء باغ را ساده و روشن نشان می دهد، از اهمیت زیادی برخوردار بود. همچنین اصل مهم دیگر باز بودن چشم انداز اصلی باغ به شکل کشیده بود. که در انتهای این مستطیل کشیده که به آن"میان کرت "می گفتند، بنا و کوشک اصلی قرار می گرفت
باغ
ایرانیان تقسیم بندی چهارتایی را نمادی خوش یمن می دانستند. اعتقاد داشتند که همان طور که جهان به چهار بخش تقسیم شده و چهار عنصر اصلی منشا پیرایش جهان می باشد،پس باغ های هخامنشی نیز بایستی تقسیم بندی چهارتایی داشته باشد. با این عمل در حقیقت باغ های سلطنتی هخامنشی نمادی از عالم یا جهان کوچک گشته است.
باغ سازی در بعد از اسلام
فردوس»و«روضات الجنات»
کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند منزلشان باغ های بهشت(جنات الفردوس)است.
روایت شده که رسول خدا(ص) فرموده اند:
وقتی از خدا درخواست می کنید،فردوس را بخواهید که در وسط بهشت و در نقطه بلند آن قرار دارد. فوق آن عرش رحمان است و نهرهای بهشت از آنجا می جوشد.
(روضات الجنات)از جمله نام های بهشت است که در قرآن آمده است.
برخی خصوصیات باغ ایرانی
1) احداث باغ غالبا در زمین شیب دار
2) محصور بودن پیرامون باغ با دیوار
3) تقسیم سطح باغ غالبا به چهار بخش
4) استفاده از خطوط راست در طراحی باغ
5) وجود یک ساختمان در مرکز یا بلندترین قسمت فضا
6) استفاده از یک جوی دائم اصلی(آب دائم)
7) روان نمودن آب به گونه ای که صدای آب به وجود آید (آب شیب ها)
برخی خصوصیات باغ ایرانی
8) استفاده از سنگ های تراش دار در کف جوی برای نمایان شدن موج آب(سینه کبکی)
9) وجود رابطه نزدیک با طبیعت و عدم وجود حد فاصل بین ساختمان و باغ
10)وجود حوض یا استخر برای تامین آب و زیبایی چشم انداز در مقابل عمارت
11)استفاده از درخت های زیاد و سایه دار و وجود معبرهای باریک
12)اختصاص دادن بیشترین قسمت باغ به کاشت درختان میوه
13)استفاده از انواع گل های زینتی و دارویی
14)استفاده بیشتر از گل سرخ نسبت به گونه های دیگر
برخی خصوصیات باغ ایرانی
برخی خصوصیات باغ ایرانی
باغ
پل
باغ شاهزاده کرمان
باغ شاهزاده کرمان
باغ
باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب، برخوردار از حرمت و محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط و موظف به کارآیی و سوددهی بوده است. این باغ ها منظومه ی شگفت انگیزی از پیوند فرخنده ی زیبایی و سودمندی را به نمایش می گذاشتند.
جلوه باغ در فرهنگ ایرانی
جلوه باغ در فرهنگ ایرانی
باغهای ثبت شده در فهرست آثار ملی
باغ و عمارت فتح آباد – استان آذربایجان شرقی – شهر تبریز
باغ و عمارت امیر – استان آذربایجان شرقی – شهر تبریز
انگورستان ملک – استان اصفهان – شهر اصفهان
چهارباغ عباسی – استان اصفهان – شهر اصفهان
باغ فین و مجموعه بناهای آن -استان اصفهان – شهر کاشان
باغ و سفارت ایتالیا (فرمانیه) – استان تهران – شهر تهران
باغ نگارستان (دانشکده علوم اجتماعی) – استان تهران – شهر تهران
باغ و سفارت انگلیس – استان تهران – شهر تهران
باغ و عمارت عین الدوله – استان تهران – شهر تهران
باغ و گورستان ظهیرالدوله – استان تهران – شهرستان شمیرانات
باغ و عمارت خیابان صفا – استان تهران – شهر تهران
باغ مستوفی الممالک و بناهای موجود در آن – استان تهران – شهر تهران
باغ و کوشک ناصریه – استان تهران – شهرستان پاکدشت
بوستان شفق – استان تهران – شهر تهران
محل جامعه معلولین ایران – استان تهران – شهر تهران
اطاق آئینه شهر کرد – استان چهار محال – شهرستان شهر کرد
باغ و مقبره حسام الدوله – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ رحیم آباد (باغ و عمارت و ملحقات) – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ شوکت آباد و مستحدثات آن – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ بهلگرد – – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ و کوشک امیرآباد – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ نشاط (تقی آباد) – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ اسکویی – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ سرای مند – استان خراسان – شهرستان بیرجند
باغ خالصه بمپور – استان سیستان – شهرستان ایرانشهر
باغ نوابی (شیخی) – استان فارس – شهر شبراز
باغ نو و عمارت آن – استان فارس – شهر شبراز
باغ مینو و محوطه آن – استان فارس – شهر شبراز
باغ نارنجی – استان فارس – شهرستان فیروزآباد
باغ نشاط – استان فارس – شهرستان لارستان
باغ دلگشا – استان فارس – شهر شبراز
باغ تخت – استان فارس – شهر شبراز
باغ و عمارت هفت تن – استان فارس – شهر شبراز
باغ منشی باشی و ساختمان قدیمی – استان فارس – شهر شبراز
باغ عفیف آباد – استان فارس – شهر شبراز
باغ جهان نما – استان فارس – شهر شبراز
باغ ارم – استان فارس – شهر شبراز
باغ سپهدار – استان قزوین – شهر قزوین
بنای موزه یادبود سوم اسفند – استان قزوین – شهر قزوین
باغ خانه محمد اسماعیل خان نوری – استان کرمان – شهر کرمان
باغ شماره 2 کرمان – استان کرمان – شهر کرمان
باغ شماره 3 کرمان(باغ مدعی العموم) – استان کرمان – شهر کرمان
باغ و عمارت شاهزاده اهان – استان کرمان – شهر کرمان
موزه رضا شاه (باغ هرندی) – استان کرمان – شهر کرمان
باغ عمارت بیگربیگی – استان کرمان – شهر کرمان
باغ چشمه بلقیس و برج تاریخی – استان کهگیلویه – شهر کهگیلویه
باغ فلاحت (ایستگاه کشاورزی) – استان لرستان – شهر خرم آباد
باغ رامسر و مستحدثات واقع در آن – استان مازندران – شهر رامسر
باغ چهلستون – استان مازندران – شهر بهشهر
باغ چهلستون واقع در شهرداری بهشهر – استان مازندران – شهر بهشهر
باغ مشیر رحیم آباد – استان یزد – شهر یزد
باغ روآب بناهای موجود در آن – استان یزد – شهر یزد
باغ عبدالرحیم خان و بناهای موجود در آن – استان یزد – شهر یزد
باغ مشیر و بناهای موجود در آن – استان یزد – شهر یزد
باغ تینو – استان یزد – شهرستان بافق
باغ گلشن – استان یزد – شهرستان طبس
باغ پهلوان پور – استان یزد – شهرستان مهریز
باغ دولت آباد – استان یزد – شهر یزد
با تشکر از حسن توجه شما