2-1 ضرورت اهمیت و توجه به محیط زیست
2-1-1 ضرورت های ملی توجه به محیط زیست روستا
محیط زیست یکی از ابعاد حساس و آسیب پذیر روستاها می باشد که نسبت به شهرها کمتر تحت تاثیر آلاینده های مختلف قرار گرفته است. ولی گسترش الگوی مصرف شهری و هجوم بعضی منابع آلاینده شهری به حریم روستاها و تغییر الگوی مصرف روستائیان زمینه های تخریب محیط زیست در روستاها را گسترش داده است. از سوی دیگر حفظ محیط زیست یک وظیفه همگانی و ملی است و هر شخصی و سازمانی بایستی در حیطه وظایف و مسئولیت های فردی و اجتماعی خود به حفظ محیط زیست حساسیت داشته باشد ( سلطانی ، 1371 ص 75).
امروزه نزدیک به 40 درصد از مردم کشور ما در نقاط روستایی و جوامع کوچک نیمه شهری و نیمه روستایی زندگی می کنند و با گسترش شهرنشینی حریم برخی شهرها تا نزدیکی های نقاط روستایی گسترش پیدا کرده است. بنابراین نمی توان حفاظت از محیط زیست روستا را به حال خود رها نمود. مدیریت و برنامه ریزی روستایی زمانی می تواند جامعیت داشته و به اهداف واقعی خود دست پیدا کند که بایستی به تمامی جوانب و مسائل و مشکلاتی که روستائیان با آنها دست به گریبان هستند راه حل و چاره جویی داشته باشد. محیط زیست روستایی یکی از مسائل مهمی است که در برنامه های ملی بایستی توجه ویژ های به آنها بشود (مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 ص 13).
2-2 تغییر الگوی مصرف و شیوه زندگی روستائیان
تا 50 سال اخیر روستائیان یک زندگی خودکفا و متکی به محیط خودشان را داشته اند. به ویژه تهیه و تولید مواد غذایی و عوامل وابسته به آن به شکل طبیعی بوده و آسیب های جدی به محیط زیست وارد نمی ساخته است. در گذشته روستائیان مواد غذایی خود را خودشان تولید می نمودند، ظروف مورد استفاده آنها اکثراً فلزی و سفالی بوده و برای تسهیل زندگی خود وابسته به تکنولوژی بومی و دانش بومی خود بوده اند. مراودات و ارتباطات اقتصادی و اجتماعی بین نقاط روستایی و شهری نیز در قالب این چهارچوب بوده است.
بنابراین هر آنچه تولید می کردند و پس از استهلاک و سپری شدن تاریخ مصرف آن، بازیافت آن در طبیعت به سهولت انجام می پذیرفت. مواد سوختنی مورد استفاده آنها اغلب از هیزم و فضولات حیوانی بوده و پسماندهای آن آسیبی به محیط زیست روستا وارد نمی ساخته است. البته این بدان معنا نیست که محیط زیست روستا در گذشته فاقد مشکلات بوده است بحث بر سر این است که امروزه بر اثر تغییر شیوه زندگی و الگوی مصرف در مناطق روستایی، روز گذشته بکلی دگرگون گردیده است. بطوریکه رواج مصرف ظروف پلاستیکی ، مواد شوینده و آلاینده منابع آب و خاک مواد سوختنی فسیلی (نفت، گازوئیل و …) و تولید مواد زائد جامد و رهاسازی آن در محیط روستا، اثرات و پیامدهای منفی بر محیط زیست روستا برجای می گذارد.
جالب توجه اینکه تا 15 سال پیش هیچ برنامه و اقدامی از سوی متولیان مدیریت روستایی برای ساماندهی و مدیریت محیط زیست روستا در کشور ما وجود نداشت، فقط در بخش محدودی خانه های بهداشت روستایی توجهاتی به محیط زیست روستاها می نمودند. اما بایستی توجه داشت که محیط زیست روستا همانند محیط زیست شهری دامنه گسترده ای دارد و با توجه به تغییر شیوه زندگی روستائیان، بایستی طرح ها و برنامه های متناسب با این تغییرات برای حفظ محیط زیست روستا تدوین و اجرا گردد. (مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 صص 14-15).
2-3 انواع پسماندها براساس قانون مدیریت پسماند:
پسماند به مواد جامد ، مایع و گاز ( غیر از فاضلاب ) گفته می شود که بطور مستقیم یا غیر مستقیم حاصل از فعالیت انسان بوده و از نظر تولید کننده زائد تلقی می شود . پسماندها مطابق قانون مدیریت پسماند به 5 گروه تقسیم می شوند (مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 صص 25-26 ) :
پسماندهای عادی : به کلیه پسماندهایی گفته می شود که به صورت معمول از فعالیت های روزمره انسانها در شهرها ، روستاها و خارج از آنها تولید می شود از قبیل زباله های خانگی و نخاله های ساختمانی
پسماندهای پزشکی ( بیمارستانی ) : به کلیه پسماندهای عفونی و زیان آور ناشی از بیمارستانها ، مراکز بهداشتی ، درمانی ، آزمایشگاههای تشخیص طبی و سایر مراکز مشابه گفته می شود .
پسماندهای ویژه : به کلیه پسماندهایی گفته می شود که به دلیل بالا بودن حداقل یکی از خواص خطرناک از قبیل سمیت ، بیماری زایی ، قابلیت انفجار یا اشتعال ، خورندگی و مشابه آن به مراقبت ویژه نیاز داشته باشد .
پسماندهای کشاورزی : به پسماندهای ناشی از فعالیت های تولیدی در بخش کشاورزی گفته می شود از قبیل فضولات ، لاشه حیوانات ( دام و طیور و آبزیان ) محصولات کشاورزی فاسد یا غیر قابل مصرف .
پسماندهای صنعتی : به کلیه پسماندهای ناشی از فعالیت های صنعتی و معدنی و پسماندهای پالایشگاهی صنایع گاز ، نفت و پتروشیمی و نیروگاهی و امثال آن گفته می شود از قبیل براده ها ، سرریزها و لجن های صنعتی
2-4 ترکیب انواع پسماندهای جامد روستایی :
ویژگی پسماند در روستاهای مختلف با توجه به شرایط محیطی ، فصول مختلف سال ، موقعیت جغرافیایی ، نزدیکی به شهر ، عادات و فرهنگ ، وضعیت اقتصادی ، نوع فعالیتهای روستائیان و چگونگی سکونت افراد و جوانب گردشگری و غیره متغیر خواهد بود . این ویژگی ها شامل مشخصات کمی و کیفی آن است .
2-5 انواع مشخصات کلی پسماندهای روستایی :
2-5-1 پسماندهای غذایی :
این نوع از پسماندها زائدات غذایی باقیمانده از میوه ها ، سبزیجات ، فرآورده های حیوانی ، و انوع خوراکی ها و مواد غذایی است که در اثر تولید ، جابجایی ، آماده سازی ، پخت و پز و مصرف آنها تولید می شوند . این نوع زباله ها خصوصاً در شرایط مناسب رطوبت و درجه حرارت بسیار تجزیه پذیرند و به دلیل تخمیر و فساد سریع، بوهای نامطلوب تولیدکرده، مکان تجمع آنها محلی مناسب برای رشد و تکثیر مگس، حشرات، جوندگان، حیوانات موذی، میکروب ها و سایر ناقلان بیماریها محسوب می شوند. مبدا پسماندهای مواد غذایی شامل منازل مسکونی، رستورا نها ، اغذیه فروشی ها و هتل ها، بیمارستان ها،درمانگاه ها، میادین عرضه میوه و تره بار، میوه فروشی ها و غیره می باشد. این قسمت از زباله ها قابل تبدیل به کمپوست می باشند ( سعید نیا ، 1383 صص 67-84 ).
2-5-2 زباله :
آشغال معمولا به مواد فاسدنشدنی به جز خاکستر گفته می شود و در مناطق مسکونی و تجاری تولید می شود. آشغال را می توان به دو بخش قابل اشتعال و غیرقابل اشتغال تقسیم کرد. آشغال های قابل اشتعال شامل کاغذ، مقوا، لاستیک، چرم، چوب، پلاستیک، منسوجات و اضافات باغبانی و آشغال ها غیرقابل اشتعال شامل شیشه، قوطی های فلزی، خاکروبه و مواردی از این قبیل است( سعید نیا ، 1383 صص 67-84).
2-5-3 خاکستر :
به مواد باقیمانده از سوختن چوب، ذغال و سایر مواد سوختنی که از فعالی تهای پخت و پز یا گرم کردن منازل و غیره حاصل می شود خاکستر می گویند. امروزه با رویکرد مردم روستایی به مصرف گاز و سایر فرآورده های نفتی مقدار آن کاهش یافته است. مقدار خاکستر با توجه به موقعیت جغرافیایی محل و در ماه های گوناگون سال متغیر است ( مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 ص 27).
2-5-4 نخاله های ساختمانی:
به زایدات ناشی از تخریب و یا احداث ساختمان های جدید نخاله های ساختمانی گفته می شود. این نخاله ها شامل خاک، سنگ، سیمان، گچ، الوار و چوب و مصالح شبیه آنها را در بر می گیرد ( محمودی ، 1388 صص 34-38 ).
2-5-5 پسماند خیابانها و کوچه ها :
این مواد از جارو کردن و شستن خیابان ها و کوچه ها حاصل می شود و شامل برگ درختان، خاکروبه، تکه های کاغذ، خاک و خاشاک ساختمانی و موادی نظیر اینهاست.
2-5-6 اجساد حیوانات :
اجساد حیوانات اهلی و غیراهلی(گاو، گوسفند، سگ، پرندگان و …) نیز نوعی از زباله های روستایی محسوب می شوند. جمع آوری و دفع حیوانات بزرگ نظیر گاو و گوسفند را معمولا صاحبان آنها انجام می دهند. اما لاشه حیوانات کوچکتر و حتی گاهاً حیوانات بزرگتر در معابر و یا اطراف روستاها می ماند و عدم جمع آوری، انتقال و یا دفن آنها آلودگی محیط را افزایش می دهد( سعید نیا ، 1383 صص 67-84 ).
2-5-7 وسایل اسقاطی :
این مواد را می توان به دو قسمت وسایل اسقاطی خانگی شامل کلیه لوازم خانگی از کار افتاده مثل آبگرمکن، یخچال، تلویزیون، مبل، کمد و غیره و وسایل اسقاطی غیرخانگی مثل لاشه های اتومبیل و تراکتور و سایر ادوات کشاورزی تقسیم بندی کرد( محمودی ، 1388 صص 34-38 ).
2-5-8 پسماندهای کشاورزی و باقیمانده های گیاهی :
حجم این مواد در مناطق روستایی زیاد بوده و به دلیل امکان استفاده از آنها به عنوان کود که می توانند نقش مهمی در افزایش حاصل خیزی خاک داشته باشد اهمیت بیشتری دارند. از این زایدات می توان برگ درختان، پسماندهای مزارع کشت شده، مازاد میوه جات و محصولات گیاهی اشاره کرد( سعید نیا ، 1383 صص 67-84 ).
2-5-9 فضولات دام و طیور :
به کلیه مواد زاید جامد و مایعی که از طریق دام و طیور در محیط تخلیه می گردد، فضولات دام و طیور اطلاق می شود تولید فضولات دامی در روستاها عمدتاً توسط طیور (مرغ و خروس و…)، دام کوچک(گوسفند، بز و ….)، و دام بزرگ (گاو، گاومیش و …) صورت می گیرد و عمدتاً در منازل روستایی که در بیشتر آنها طویله ای برای نگهداری دام وجود دارد تولید می شود. البته در بعضی از روستاها و یا اطراف آنها مجتمعهای دامداری و یا مرغداری وجود دارد که روزانه مقدار قابل توجهی فضولات دامی تولید می کنند ( مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 ص 29 ).
2-5-10 پسماندهای سمی و خطرناک :
به ماده زائد یا ترکیبی از ضایعاتی که بنا به دلایل زیر دارای قدرت آسیب زدن به سلامت انسان و یا ارگانیسم های زنده می باشند زیان آور و خطرناک اطلاق می شود .
– در طبیعت غیر قابل تجزیه و پایداری باشند.
– می توانند برای موجودات زنده کشنده باشند.
– دارای خاصیت تجمعی با تاثیرات مخرب هستند.
– از نظر بیولوژیک قابل ازدیاد باشند.
ماده زایدی که اشتعال پذیر، خورنده، سمی و یا واکنش دهنده باشد خطرناک نامیده می شود و اگر نامناسب جمع آوری ، ذخیره، حمل و دفع گردد، باعث ایجاد خطرات زیست محیطی یا بهداشتی فراوانی برای انسان می گردد( مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 صص 29-30 ).
2-6 مسائل بهداشتی و زیست محیطی مربوط به پسماندهای روستایی :
عدم کنترل پسماندهای روستایی اعم از مواد زاید انسانی، حیوانی و گیاهی و انتشار آنها در محیط روستا موجب آلودگی آب، خاک و هوا شده و محیط مناسبی را برای رشد و تکثیر انواع ناقلان بیماری ها از جمله حشرات، جوندگان و حیوانات اهلی و وحشی فراهم می آورد ( مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 ص30 ).
2-7 جابجایی و ذخیره مواد زاید جامد روستایی در محل تولید:
مرحله جابجایی از برداشت ظرف از محل تولید آغاز شده و تا انتقال آن به محلی که افراد تیم جمع آوری زباله موظف به برداشت آن هستند، ادامه می یابد. این وظیفه به عهده تولیدکننده است. مرحله ذخیره به مدت زمانی اطلاق می شود که ظروف تا برداشت و تخلیه آن توسط مامورین جمع آوری زباله در یک منطقه باقی می ماند ( مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 ص 33 ).
2-8 روشهای جمع آوری زباله در مناطق روستایی :
روشهای جمع آوری زباله با توجه به دستور العمل سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور ، مدیریت مواد زاید جامد شهری تالیف شده سال 1382 به شرح ذیل می باشد ( مرکز مطالعات و خدمات تخصصی شهری و روستایی ، 1385 صص 34-38 ).
2-8-1 جمع آوری خانه به خانه
در این روش تولیدکننده های زباله، آنها را داخل کیسه پلاستیکی یا درون سطل های پلاستیکی و یا پیت های حلبی ریخته و جلو درب منازل قرار می دهند. سپس کارگران محتوای سطل ها و پیت ها و یا کیسه ها پلاستیکی را در وسایل نقلیه تخلیه کرده و آنها را به محل دفع زباله منتقل می کند. فواصل زمانی جمع آوری بر اساس امکانات و شرایط محلی و میزان زباله ممکن است به صورت روزانه تا هفته ای یک روز متغیر باشد . این روش معمولاً در روستاهای دارای درآمد بالا و معابر مناسب برای تردد وسائط نقلیه اجرا می شود.
2-8-2 جمع آوری از ظروف عمومی
در این روش تولیدکنندگان زباله خود را در ظروف و کانتینرهایی که سر کوچه ها و در محلات در جاهای مختلف قرار داده شده است تخلیه م یکنند و در روزهای خاصی از هفته این ظروف به محل دفع منتقل و پس از تخلیه به محل اول خود برگردانده می شود. این روش در روستاهائی که درآمد مردم کم و امکان تردد وسائط نقلیه در کلیه معابر آن امکان پذیر نباشد مناسب است.
2-9 روشهای دفع مواد زاید جامد روستایی
آخرین مرحله از مدیریت مواد زاید جامد، دفع آن است. منظور از دفع زباله، پاک کردن آن از محیط زندگی انسانی و یا تبدیل آن به موادی است که دیگر خاصیت مواد زاید را نداشته باشد. این مرحله از مدیریت از نظر زیست محیطی اهمیت بسیار دارد، زیرا استفاده از روش های مناسب برای دفع زباله، از بروز مشکلات متعدد و ایجاد انواع آلودگی های تا مدت طولانی جلوگیری می کند( سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور ، مواد زائد جامد شهری ، 1382). انوع روشهای دفع زباله مطابق دستورالعمل سازمان شهرداریها و دهیاریها عبارتند :
2-9-1 روشهای غیر بهداشتی دفع زباله ها
دفع زباله باید به گونه ای صورت گیرد که موجب بروز آلودگی آب ، خاک ، هوا و چشم انداز نشود . هر نوع روش دفعی که خصوصیات فوق را نداشته باشد ، غیربهداشتی است .
سوزاندن زباله در فضای باز و تلنبارکردن زباله از متداول ترین رو شهای دفع غیربهداشتی هستند که متاسفانه در تعداد زیادی از روستاهای کشور به آن عمل می شود. این روش ها به هیچ وجه برای مناطق روستایی کشور توصیه نمی شوند .
آلودگی آب ، خاک و هوا، پراکندگی زباله در محیط، تعفن ناشی از تجزیه زباله، آتش سوزی خودبه خود ، بازیافت غیرقانونی و غیربهداشتی و اعتراض و نارضایتی روستائیان از عوارض تلنبارکردن زباله در اطراف روستاها محسوب می شوند.
انتشار گازها و بخارات سمی ناشی از سوختن موادی نظیر پلاستیک، انتشار دود، پراکنده شدن خاکستر و تعفن ناشی از سوختن زباله، امکان گسترش آتش سوزی و ایجاد بوهای بد از بارزترین جلوه های آلودگی ناشی از سوزاندن زباله در فضاهای باز محسوب می شود.
2-9-2 دفن بهداشتی زباله ها
دفن بهداشتی زباله از شیو ههای رایج و کنترل شده دفع زباله است. در این روش، زباله به صورت لایه در سطح زمین و یا داخل گودال های طبیعی و مصنوعی پخش و متراکم م یشود و روی آن با خاک یا سایر مواد پوشانده می شود. این اعمال به شرطی بهداشتی تلقی می شود که طی آن خطری متوجه محیط زیست نباشد. بیش از 60 سال از طرح مسئله دفن بهداشتی م یگذرد و هنوز هم متداولترین روش دفع زباله در جهان به شمار می رود. این روش می تواند مکمل سایر روش های زباله از جمله کمپوست و بازیافت باشد.
فهرست مطالب:
2-1 ضرورت اهمیت و توجه به محیط زیست 10
2-1-1 ضرورت های ملی توجه به محیط زیست روستا 10
2-2 تغییر الگوی مصرف و شیوه زندگی روستائیان 10
2-3 انواع پسماند بر اساس قانون مدیریت پسماند 11
2-4 ترکیب انواع پسماندهای جامد روستایی 12
2-5 انواع و مشخصات کلی پسماندهای روستایی 12
2-5-1 انواع پسماندهای غذایی 12
2-5-2 زباله 12
2-5-3 خاکستر 12
2-5-4 نخاله های ساختمانی 13
2-5-5 پسماند خیابانها و کوچه ها 13
2-5-6 اجساد حیوانات 13
2-5-7 وسایل اسقاطی 13
2-5-8 پسماندهای کشاورزی و باقیمانده های گیاهی 13
2-5-9 فضولات دام و طیور 13
2-5-10 پسماندهای سمی و خطرناک 14
2-6 مسائل بهداشتی و زیست محیطی مربوط به پسماندهای روستایی 14
2-7 جابجایی و ذخیره مواد زائد جامد روستایی در محل تولید 14
2-8 روشهای جمع آوری زباله در مناطق روستایی 14
2-8-1 جمع آوری خانه به خانه 15
2-8-2 جمع آوری ظرف عمومی 15
2-9 روشهای دفع مواد زائد جامد روستایی 15
2-9-1 روشهای غیر بهداشتی دفع زباله ها 15
2-9-2 دفن بهداشتی زباله ها 16
2-10 نقش و مسئولیت دهیاران در حفاظت از محیط زیست روستا 16
2-11 مدیریت مواد زائد جامد روستایی 17
2-12 مروری بر مطالعات انجام شده در زمینه جمع آوری مواد زاید جامد در روستاهای کشور 17