به نام خدا
مبانی نظری و پیشینه تحقیق درباره وابستگی به مواد
مفهوم وابستگی به مواد (اعتیاد)
اعتیاد به مواد مخدر به عنوان یک اختلال روان پزشکی به ابعاد زیست شناختی روان شناختی اجتماعی و معنوی یکی از مشکلات عصر حاضر است اعتیاد1 معمولاً به مجموعه وابستگی فیزیکی و روانی اطلاق می شود ولی در مجموع مفهومی مبهم دارد(بلوم2 ،1984 (اعتیاد عبارتست از وابستگی به موادی که تکرار مصرف آن با کمیت محض و در زمان های معین از نظر مصرف کننده ضروری بود و دارای ویژگی های زیر است:
ایجاد وابستگی جسمانی فیزیولوژیکی
ایجاد وابستگی فکری روان شناختی
پیدایش پدیده تحمل3 در بدن نسبت به مواد مصرفی
به دست آوردن ماده مورد نیاز به هر شکل و طریق ممکن
تاثیر مخرب بر مصرف کننده خانواده و اجتماع
سازمان بهداشت جهانی4 الگوی خود را در تدوین مفاهیم ((نشانگان وابستگی))قرار داده است که به تدریج جایگزین اصطلاح اعتیاد شده است در سال ٬1964 سازمان بهداشت جهانی به این نتیجه رسید که اعتیاد دیگر اصطلاح علمی نیست و و اصطلاح ((وابستگی به مواد5)) را جایگزین آن کرد علی رغم پیشنهاد اصطلاح وابستگی دارویی کلمه اعتیاد هنوز هم در بین مردم رایج است .
در DSM-IV، که یک نظام پنج محوری است در محور اول سوءمصرف و بوابستگی به مواد و علائم بالینی آن ها توضیح داده می شود به علاوه 11 دسته از مواد روان گردان سوءمصرف و وابستگی به همراه دارند که عبارتند از:
الکل، مواد حشیش، کوکائین، داروهای توهم زا، مواد استنشاقی ، نیکوتین، کافئین ،آمفتامین ها ،فن سیکلیدین، داروهای آرامش بخش، خواب آور و نیز ضد اضطراب ها.
در جدیدترین تعریف وابستگی به مواد انجمن روان پزشکی آمریکا و معتقد است که وابستگی به مواد به مجموعه ای از علایم شناختی، رفتاری، روان شناختی و فیزیولوژیکی گفته می شود که براساس آن فرد علیرغم وجود اختلالات وابسته به مواد همچنان به مصرف آن ادامه می دهد و معمولاً منجر به بروز پدیده تحمل ،محرومیت و الگوی رفتار مصرف اجباری در شخص می شود.
طبق DSM-IV-TR مصرف یک ماده زمانی سوء مصرف قلمداد می شود که :
مصرف مواد دست کم برای مدتی یک ماه دوام داشته باشد
موجب بروز مشکلات اجتماعی شغلی روان شناختی یا جسمانی فرد شود
به طورکلی تاثیرات گوناگون ناشی از وابستگی به مواد عبارتند از :
الف )احساس اجباری و غیرقابل کنترل بودن برای مصرف مواد
ب) تلاش و تمایل شخص به مصرف مواد
ج) الگوی نسبتاً پایدار برای مصرف مواد
د)بروز علائم سازگاری یا انطباق عصبی که شامل نشانه هایی چون پدیده تحمل و ترک می باشد
هـ) اهمیت و غلبه ی رفتار مصرف دارو نسبت به بقیه رفتارهای شخص که زمانی بیشتر در اولویت بوده و گرایش به بازگشت به سوی مصرف مواد پس از یک دوره پرهیز.
بر اساس تعاریف بالا علیرغم آنکه پدیده های تحمل و محرومیت دو ملاک باارزش در تشخیص وابستگی به مواد می باشند اما وجود چنین پدیده هایی برای تشخیص کافی و لازم نمی باشد به واقع برای تشخیص صحیح تر باید به الگوی مصرف اجباری به عنوان سومین ملاک توجه کرد.
2-3-1 تعریف مفاهیم اساسی ملاک های وابستگی به مواد
تحمل
تحمل یا Tolerance یعنی مصرف مکرر مقادیر زیادی از مواد در مدت زمان طولانی که به تدریج باعث کاهش تاثیر دارو می شود به عبارت دیگر تحمل عبارت است از نیاز به مصرف مقادیر بیشتر یک ماده برای رسیدن به اثرات خوشایند جسمانی و روانی و کاهش قابل ملاحظه ای تاثیرات منفی جسمانی و روانی آن به ارائه مصرف همان مقدار ماده می باشد
تحمل با پدیده وابستگی فیزیکی ارتباط تنگاتنگی دارد بنابراین با ظهور پدیده تحمل وابستگی فیزیکی در واقع پاسخ سازگار است که عطفی برای جلوگیری از بروز سندرم محرومیت یا قطع دارو می بایست دارو به طور مداوم مصرف کند.
تحمل مقاطع
تحمل مقاطع زمانی پیش می آید که سابقه قبلی مصرف دارو و گروهی از داروها موجب افزایش تحمل مصرف کننده نسبت به دارو یا گروه های دیگری از مواد شود. به طور مثال ،مصرف کنندگان با سابقه ماری جوانا به تدریج به مقدار کمتری ماری جوانا برای نشئه شدن احتیاج دارند (جودیت و همکاران، 2002، ترجمه ی خادمی و روشن، 1385به نقل از ثریا اسلامدوست 1390).
محرومیت یا ترک
محرومیت یا ترک به مجموعه ای از علائم و نشانه ها گفته می شود که وقتی شخص مصرف مواد و یا ماده را که از نظر فیزیولوژیکی به آن وابسته است به طور ناگهانی و آرام کنار بگذارد ظاهر می شود. به عبارت دیگر محرومیت شامل یک تغییر رفتاری غیر انطباقی به تبعات فیزیولوژیکی و شناختی است که در اثر کاهش تجمع یک ماده در خون یا بافت فردی که مصرف زیاد و طولانی از یک ماده را داشته است، ایجاد می شود. بنابراین اگر یک بار مصرف مواد کنار گذاشته شود شخص وابسته به مواد با پدیده ترک مواجه می شودو پدیده ترک و ظهور علایم ناشی از محرومیت، عامل مهمی در دوام و تکرار اعتیاد می باشد (نعیمه بزمی، 1391).
2-3-2سوء مصرف مواد
الگوی غیر انطباقی یا ناسازگارانه مصرف مواد منجر به مشکلات مکرر و پیامدهای سوء چون مصرف در موقعیت های خطرناک و مشکلات زناشویی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و قانونی می شود .
طبق تعریف DSM-IV-IR سوء مصرف مواد حداقل با یک نشانه ویژه مشخص می شود که نشان دهنده تداخل مصرف در زندگی فرد است (کاپلان سادوک، 2000).
نشانگان قطع
اصطلاحی است که به نشانه ها و علایم ترک بعد از قطع مصرف داروی مصرف شده اطلاق می شود نشانگلان قطع یا ترک و مسمومیت در DSM-IV-IR به صورت اختلال های ناشی از مواد طبقه بندی شده است APA)،2000).
عود
عود یعنی (بازگشت مجدد علایم وعود بیماری به دنبال بهبود ظاهری آن است (دورلند1987 ، به نقل ازنعیمه بزمی،1390). به عبارت دیگر عود، فرایندی است که در نهایت به مصرف مجدد مواد منجر خواهد شد.
2-3-3 مراحل وابستگی به مواد
فرایند شکل گیری و وابستگی به مواد در طی سه مرحله رخ می دهد این مراحل عبارتند از :
1) مرحله آشنایی با مواد اعتیادآور است که مصرف کننده در اثر مسامحه یا تشویق یا میل به انجام یک کار تحقیقی و کنجکاوی یا علل دیگری همانند کسب لذت تو به مصرف مواد می کند.
2) مرحله میل به افزایش مواد مصرفی است زیرا در این مرحله بدن مصرف کننده هر روز به مواد بیشتری نیاز پیدا می کند. در واقع بعد از مدتی استفاده نامنظم از مواد افیونی شخص دچار شک و تردید شده و برای رهایی از آن با امیال و هوس های خودش دست به مقابله می زند.
3) مرحله وابستگی به مواد ،مرحله ای است که بعد از شک و دودلی و یا حتی ترک اعتیاد بالاخره شخص به مواد وابسته می شود. به علاوه استفاده نامنظم از مواد افیونی، کاهش و یا قطع ناگهانی آن ها باعث می شود علائم و نشانگان محرومیت در شخص بروز پیدا کند(ولپی سلی( 2000) به نقل از نعیمه بزمی( 1390).
ملاک های تشخیص DSM-IV-TR برای سو ءمصرف مواد
الف) الگوی غیرانطباقی مصرف مواد که باعث فرسودگی و تخریب قابل ملاحظه ی بالینی شده و به یک یا چند علامت از مجموعه علائم زیر که در طول یک دوره ی 12 ماهه روی می دهند، تظاهر می کند :
1) مصرف پی درپی مواد منجر به ناتوانی در انجام وظایف و مسئولیت و تعهدات اصلی در ارتباط با نقش فرد در زمینه هایی چون کار، تحصیل و امورات خانه می شود.
2)مصرف پی درپی مواد در موقعیت های خطرناک چون رانندگی، کار با ماشین آلات و دستگاه های که فرد تحت تاثیر مواد قرار گرفته و برایش خطرناک و مشکلات زیادی ایجاد می کند .
3) ایجاد مشکلات قانونی تکراری ناشی از مصرف مواد
4) مصرف پی درپی مواد علیرغم مشکلات دائمی یا عود کننده اجتماعی یا میان فردی که در نتیجه مصرف مواد بوده یا بدان وسیله تشدید شده باشدایجاد میکند.
ب) نشانه های مطرح شده ی فوق واجد ملاک های وابستگی به مواد نباشد (انجمن روان پزشکی آمریکا، 2000).
2-3-4 اختلالات وابسته به مواد به دو دسته تقسیم می شوند که عبارتند از :
1) سوء استفاده از مواد
2) وابستگی به مواد
2-3-4-1 سوء استفاده از مواد
طبق DSM-IV-TR سوءاستفاده از مواد را به وجود حداقل یک علامت ویژه نشان می دهد و آن اینکه مصرف مواد با زندگی شخص تداخل کرده باشد. همچنین روز به روز بر اثرات منفی آن بر جسم و روان و عملکرد اجتماعی و شغلی مصرف کننده ماده مذکور افزوده می شود.
2-3-4-2 وابستگی به مواد
براساس سیستم DSM-IV-TR برای تشخیص وابستگی به مواد وجود حداقل سه نشان از هفت نشان مرضی اصلی ضروری است نشانه های بالینی اصلی برای تشخیص وابستگی به مواد به شرح زیر است:
الگوی غیر انطباقی سوء مصرف مواد که موجب تخریب و آسیب بالینی می شود و با سه نشانه از مجموع نشانه های زیر در طی 12 ماه تظاهر می کند :
1) تحمل (Tolerance)
2) ترک یا (with drawal)
3) اغلب اوقات مواد بیشتر از میزان و زمان مورد انتظار مصرف شود
5) اختصاص مدت زمان زیادی برای به دست آوردن مواد و مصرف آن
6) کنارگذاشتن و یا کاهش فعالیت های مهم اجتماعی، شغلی یا تفریحی به علت سوء مصرف مواد
7) با وجود آگاهی و علم نسبت به بروز و یا تشدید مشکلات جسمی یا روانی ناشی از سوء مصرف مواد، شخص مواد را به صورت مستمر مورد استفاده قرار می دهد(انجمن روان پزشکی آمریکا، 2000).
تشخیص سوءاستفاده از مواد از وابستگی به مواد متفاوت است در سوءاستفاده از مواد، به تعداد کمتری از ملاک های تشخیصی نیازمندیم، اما در تشخیص وابستگی به مواد ملاک های ((تحمل)) و ((علایم قطع دارو))و(( ترک)) برای تشخیص ضروری می باشند.
2-3-5 انواع وابستگی به مواد
وابستگی به مواد ،عبارتست از الگوهای رفتاری که کنترل آسیب دیده بر مصرف مواد، مصرف مداوم یا فزاینده ای که مواد را به رغم دانستن این موضوع که آن ماده زندگی فرد را از هم می پاشد، ارائه می دهد.وابستگی به مواد همچنین به صورت میل مزمن یا پوشش های ناموفق برای ترک یا کنترل مصرف یک ماده و جهت گیری زندگی فرد به سوی تهیه و مصرف آن ماده نیز شناخته شده است (داجن ، 2000،به نقل ازثریا اسلام دوست،1389).
اشکال وابستگی به مواد عبارتند از:
الف) وابستگی فیزیولوژیکی یا جسمانی
ب) وابستگی روانی
2-3-5-1 وابستگی جسمانی
وابستگی جسمانی عبارتست از یک تغییر سازشی یا انطباقی که در سیستم بیولوژیکی فرد ایجاد می شود و تظاهرات جسمانی آن تنها پس از قطع مصرف دارو یا مصرف آنتاگونیست آن ظاهر شده و علایم سندرم محرومیت را ایجاد می کند .
درجه وابستگی تنها با توجه به شدت علایم ناشی از سندرم محرومیت قابل اندازه گیری است. درواقع شدت علائم، زمان شروع و خاتمه ی آن ها به نوع دارو و نیمه عمر بیولوژیکی آن، دوز مصرفی، تعداد دفعات مصرف، سابقه مصرف، میزان سلامتی و ویژگی های فردی شخص مصرف کننده بستگی دارد(کاپلان و سادوک،2000).
2-3-5-2 وابستگی روانی
وابستگی روانی که خوگیری هم گفته می شود با میل شدید متناوب یا مستمر برای مصرف مواد به منظور اجتناب از حالت ملال مشخص می شود (همان منبع).
به عبارت دیگر وابستگی روانی نوعی وابستگی به الگوی رفتاری شاخص سوءمصرف دارو اشاره دارد.
ابعاد وابستگی روانی شامل رفتار جستجوگرانه یا اجبار درونی در جهت جستجوی دارو و تظاهر رفتارهای خاص برای به دست آوردن ماده می باشد.
در وابستگی های روانی، ادامه وابستگی و مصرف مواد با حالت اجبار همراه است و نشانه های کمبود بسیار شدید می باشند.
آثار روانی و خلقی شامل پیدایش حالت نشاط، بی اعتنایی نسبت به محرک ها و آرامش ناشی از مصرف مواد بویژه به صورت وریدی می باشد (کاتزونگ، 1996به نقل از ثریا اسلام دوست،1389).
وابستگی روان شناختی ممکن است در غیاب وابستگی فیزیولوژیایی رخ بدهد، مانند مصرف مواد توهم زا که بیشتر وابستگی روانی ایجاد می کند تا وابستگی جسمانی.
2-3-6 طبقه بندی انواع مواد
کند سازها (مسکن ها)
محرک ها
الکل (اتانول) Alcohol
باربیتورات ها barbituratha
نمبوتال Nembutal
سکونال seconal
آرام بخش های خفیف
Minortra nqualizer
میلتاون miltown
کساناکس xanax
والیوم valium
داروهای استثنائی inhalants
رقیق کننده رنگ paint Tinner
چسب gule
آمفتامین ها Amphtamines
بنز درن Benzdrine
دکسدرین Dexedrine
متدرین Methedrine
کوکائین Cocaine
نیکوتین Nicotine
کافئین Caffeine
2-3-7 مواد افیونی
Ophates (narcoties)
تریاک و مشتقات آن
Opiuman lites derivatives
کدئین Codeine
هروئین Heroine
مرفین Morphine
متادون Methadone
ال اس دی LSD
پیسلوسیبین Psilocybin
پی سی پی (فن سیکلیدین)
PCP (Phencyclidine)
ماری جوانا Maryjuana
حشیش Hashish
الکل
الکل یک ماده ی تاثیر گذار روانی است و به عنوان یک داروی تضعیف کننده ی CNS مورد استفاده قرار می گیرد. الکل مشتقی از یک هیدروکربن آلیفاتیک که شامل یک گروه هیدروکسیل (oH) است می باشد. الکل ها بر اساس تعداد گروههای هیدروکسیل موجود در مولکول طبقه بندی شده اند. الکل از دو طریق تقطیر مواد تخمیر شده ی قندی و یا به صورت سنتیک به دست می آید. الکل محلولی است فرار یا بی رنگ و با طعم تند و سوزان (صنعتی و مصنوعی). از آنجا که آثار مصرف خوراکی الکل معمولاً سوء تعبیر می شود، به عنوان یک داروی محرک در نظر گرفته می شود: در حالی که الکل یک داروی مسکن است. مصرف الکل، در ابتدا علائمی چون حالت نشئه ی اولیه، افزایش تعداد ضربان قلب و احساس گرما و حرارت ظاهر می شود که در صورت مصرف مقادیر بیشتر الکل علائمی چون سرخوشی، تحریک، ناهماهنگی حرکتی و در نهایت افزایش بیشتر آن به خواب، بهت یا دلیریوم نیز منجر خواهد شد. در واقع، گاهی آثار ظاهر شده ناشی از تاثیر مسکن بر سلسله اعصاب مرکزی یا (CNS) است (نعیمه بزمی، 1391).
طبق توصیف چاپ چهارم کتابچه تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-IV-TR)، الکل رایج ترین "مضعف مغز" در اکثر فرهنگ هاست و مرگ و میر و بیماری های زیادی را به بار می آورد.
مواد افیونی یا اپیوئیدها
تریاک و مشتقات آن، تریاک از گیاه خشخاش به دست می آید، منشا هروئین، کدئین و مورفین نیز از همین ماده است .رنگ و شکل تریاک معمولا به رنگ قهوه ای سیر و دارای قوامی خمیری است که بویی شبیه به آمونیاک یا ادرار مانده دارد و هنگام سوختن بوی خاصی شبیه چشب دوقلو می دهد(ثریا اسلام دوست، 1391).
مورفین
به طور طبیعی تریاک منبع اولیه اصلی در تهیه ی مورفین است و آثار فارمولوژیک تریاک ناشی از محتوای مورفینی آن است (گودمن، 1996).
مورفین یکی از قوی ترین مشتقات تریاک است که برای کاهش درد بسیار مورد استفاده قرار می گیرد(نعیمه بزمی، 1391).
مورفین پودری سفید یا کرم (گاهی به رنگ قرمز آجری) تلخ مزه و بی بو است این ماده در حالت خالص نرم یا ورقه ای به رنگ سفید تا زرد کمرنگ می باشد.
مورفین به صورت آمپول های 10 و 20 میلی گرمی مورد مصرف پزشکی قرار می گیرد و به صورت زیر جلدی داخل عضلانی و داخل وریدی مصرف می شود (ثریا اسلام دوست، 1391).
هروئین6
یکی از مشتقات نیمه مصنوعی مرفین است. هروئین پودری سفید یا قهوه ای رنگ است که معمولاً از طریق کشیدن با بینی، دود کردن و یا تزریق مورد استفاده قرار می گیرد، هروئین یک ماده ی مخدر، با نام شیمیایی "مورفین هیدروکلراید7" است که در سال 1898 میلادی کشف و در سال 1900 به عنوان دارویی برای درمان موثر اعتیاد به مورفین ارائه شد.
به مرور زمان متوجه شدند که گرچه هروئین خواب آوری کمتری دارد، اما قدرت مسموم کنندگی آن پنج برابر "مورفین" است. هروئین از افزودن دو گروه استیل به مولکول مورفین ساخته می شود که بسیار قوی تر از مورفین است و سریع تر از مورفین در چربی حل می شود و زودتر به صورت متراکم به مغز می رسد (آلتمن ، 1996،به نقل از ثریا اسلام دوست،1389).
کراک8
اخیراً ماده ای به نام کراک وارد بازار ایران شده است که در حقیقت هروئین با درجه خلوص بسیار بالاست که شبیه گل کمرنگ یا خاک رس است و به سر سنجاق زده می شود و با لوله ای کشیده می شود، یعنی برای کشیدن نیاز به ابزار زیادی نیست و هنگام کشیدن بویی هم ایجاد نمی کند و در هر جایی قابلیت استفاده پیدا می کند. مصرف کراک نسبت به هروئین عوارض بسیار وخیم تر و ناخوشایندتری دارد.
به عبارت دیگر، هروئین و مخصوصاً کراک بیش از هر ماده ی افیونی دیگر سوء مصرف دارد و بیش از همه اعتیاد آور است. در واقع، خلوص هروئین 10 تا 15 درصد است، در حالی که کراک 60 تا 70 درصد هروئین خالص دارد.
مصرف کراک تاثیر عمیق و سریعی بر روی رفتار و حالات فرد گذاشته و او را به شدت وابسته خواهد کرد.
متادون9
متادون یک ماده شبه افیونی صناعی10 است و از نظر فارماکودینامیک بسیار شبیه به مورفین است و مانند هروئین و تریاک نشئگی ایجاد نمی کند و مدت زمان تاثیرش طولانی تر از هروئین می باشد.
متادون دارویی است مشتق از تریاک که به صورت قرص، شربت، آمپول و قرص جوشان در جهت ترک اعتیاد مورد استفاده شخص وابسته به مواد افیونی قرار می گیرد. در حقیقت متادون در ترک اعتیاد، سم زدایی، تسکین درد، تسکین علائم ترک سوء مصرف مواد افیونی کاربرد فراوانی دارد و به عنوان ماده نگهدارنده ای برای سوء مصرف کنندگان افیون به کار می رود.
ترامادول11
یک داروی مسکن شبیه تریاک است و برای کاهش درد تجویز می شود. این دارو به روی گیرنده های مو(M)، اوپیوئید و سیستم نورآدرنرژیک و سروتونرژیک اثر می کند. این دارو به شکل کپسول، قرص و آمپول عرضه می شود و معمولاً به شکل نمک هیدروکلراید تولید می شود. یکی از عوارض خطرناک سوء مصرف ترامادول، تشنج است و متاسفانه در سال های گذشته این دارو توسط افراد وابسته به مواد افیونی و افراد غیر معتاد به شکل گسترده است مورد مصرف قرار گرفته است.
بنابراین، عوارض جانبی تولید شده توسط این ماده شبیه به عوارضی که تریاک ایجاد می کند، است. (نعیمه بزمی، 1391).
حشیش
حشیش به عنوان یک ماده، از گیاه شاهدانه فرآوری می شود و به شیوه ی به دست آمده از گیاه، حشیش و سیگار تهیه شده از برگ گیاه شاهدانه، ماری جوانا گفته می شود. ویژگی خاص حشیش توهم زایی است. حشیش رایج ترین ماده ی مصرفی غیر قانونی بوده که بیشتر توسط نوجوانان و جوانان مصرف می شود و بر اساس چاپ چهارم DSM-IV-TR مصرف حشیش احتمالاً یک مشکل جهانی است.
کوکائین
کوکائین یکی از اعتیاد آورترین و خطرناک ترین مواد برای سوء مصرف می باشد. در واقع برگ کوکا به علت طبیعی بودن و آمیخته نبودن با هیچ گونه ماده ای، پس از جویده شدن تاثیر مخربی بر جای نمی گذارد؛ در صورتی که کوکائین ماده ای سمی است و به علت ایجاد تغییر در محتویات برگ کوکا، اثرات بسیار مضر جسمانی و روانی در شخص ایجاد می کند.
کوکائین معمولاً به شکل پودر سفید رنگ و حلال در آب می باشد. خالص ترین و قوی ترین فرم کوکائین کراک است، این ماده از کوکائین استخراج شده و در گروه محرک ها طبقه بندی می شود. به علاوه تولید کراک به شکل کریستال است.
به عبارت دیگر، کراک از طریق حرارت دادن کوکائین به دست می آید و سرخوشی تولید شده توسط کراک بسیار سریع تر و شدید تر از کوکائین می باشد و به همان نسبت اعتیادآوری و اثرات تخریبی آن بیشتر است.
تحریک پذیری، پرحرفی، اضطراب، افزایش ضربان قلب، گشادی مردمک چشم، بدبینی، بی قراری و توهم از نشانه های کلی مصرف این نوع مواد است(همان منبع).
مواد توهم زا12
مواد توهم زا به صورت مواد طبیعی و صناعی هستند که با اثرات فاروکولوژیک متفاوتی، موجب بروز تغییرات روانی می گردد.
داروهای توهم زا جزء محرک زاها بوده و حالت توهم ایجاد نمی کنند و از نظر فیزیولوژیایی اعتیاد آور نمی باشند. این داروها وابستگی جسمانی ایجاد نمی کنند، یعنی موجب افزایش عمل یا واکنش ترک نمی شوند اما وابستگی روانی آنها بیشتر می باشد.
داروهای توهم زا، داروهای روان پریش زا13 نیز نامیده می شوند، زیرا نه تنها توهم ایجاد می کنند، بلکه باعث قطع تماس با واقعیت و بسط و گسترش هوشیاری می شوند و در فکر، ادراک و خلق انسان تغییراتی را ایجاد می کنند. بیش از 100 نوع توهم زای طبیعی و مصنوعی شناسایی شده و مورد استفاده انسان قرار گرفته است. از توهم زاهای طبیعی می توان سیلوسیبین14 (نوعی قارچ)، مسکالین15(نوعی کاکتوس)، تخم گل نیلوفر وحشی و … را نام برد.
پر مصرف ترین داروهای توهم زای مصنوعی عبارتند از :
اسید لیسرژیک دی اتیل آمید16 (LSD)، دی متیل تریپتامین17 (DMT)، دی متوکسی متیل آمفتامین18 (DOM)، متیلن دی اوکسی متامفتامین19 (MDMA)، و فن سیکلیدین20 (DCP).
کافئین
طبق DSM-IV-TR، اختلال اضطرابی ناشی از مصرف طولانی و دوز بالا ممکن است ضمن مسمومیت با کافئین ظاهر شود. اضطراب مربوط به مصرف کافئین شبیه به اختلال اضطراب فراگیر است و بیمار مبتلا علائمی چون عصبانیت، پر حرفی، تحریک پذیری را نشان می دهد و از کمبود انرژی و بی خوابی رنج می برد.
اختلال خواب یکی از اختلالات دیگری است که در جریان مسمومیت با کافئین می تواند با تاخیر در به خواب رفتن، ناتوانی برای ماندن در حالت خواب( خواب های منقطع) و زود بیدار شدن مرتبط باشد (APA، 2000).
نیکوتین21
نیکوتین موجود در سیگار به عنوان رایج ترین فرآورده ی مصرفی و عمومی ترین روان گردان است و دیگر فرآورده ها به عنوان یک ماده ی سمی هستند که هم محرک عصبی و هم به صورت تضعیف کننده عصبی مورد استفاده قرار می گیرند. به واقع تنباکو یکی از شایع ترین مواد روان گردان است که به صورت وسیعی مورد استفاده قرار می گیرد و می تواند وابستگی شدیدی ایجاد کند.
آمفتامین22
آمفتامین ها تشکیل دهنده ی گروه وسیعی از داروهای محرک CNS هستند که علاوه بر تحریک روانی، موجب افزایش انرژی به ویژه سرخوشی، بزرگ پنداری، بیش فعالی، بی قراری، بازداری اشتها، رعشه، بی خوابی، تعریق، خشکی دهان و لب ها، اختلال در تنفس، گشادی مردمک چشم، کاهش وزن، پارانویا (بدبینی) و توهم می شود..
شیشه و قرص اکس
شیشه ماده ای از گروه مواد محرک است و ماده فعال آن ماده ای است به نام متامفتامین و شکل ظاهری آن به دو شکل کریستالهای شبیه جوهر نمک و یا خرد شده ی آن (شبیه نمک) است که در ایران کشیدن آن مرسوم شده است.
شیشه یک ماده ی محرک بسیار اعتیاد آور است و مصرف آن، ترشح دوپامین، سرتونین و نوراپی نفرین را درسیناپس های عصبی در مغز افزایش می دهد و به تحریک سلول های مغزی منجر می شود.
اکستازی از دسته آمفتامین های جایگزین است و علاوه بر خاصیت تحریک کنندگی، دارای خواص توهم زایی و دوره های بازگشت توهم نیز می باشد. ظاهر آن تا حد زیادی با میزان خلوص مرتبط است و رنگ آن از قهوه ای تا سبز، صورتی و شفاف قابل تغییر است.
داروهای ضد اضطراب، خواب آور یا سداتیو
داروهایی که در این طبقه از اختلالات وابسته یه مواد قرار می گیرند، عبارتند از: بنزودیازپین ها23(مانند والیوم24 و فلونیترازپام25) باربیتورات ها (مانند سکوباربیتال26 و مواد شبه باربیتورات (شامل متاکولون27 و مپروبامات28). کاربرد غیر از روان پزشکی این داروها عبارتند از : ضد صرع، شل کننده عضلات، هوشبر و مکمل هوشبری. مصرف بی رویه و زیاد این داروها وابستگی حجمی و روانی ایجاد می کنند و در صورت قطع مصرف این داروها، علائم ترک را نشان می دهند (APA، 2000).
باربیتورات ها داروهایی هستند که نقش مهمی به عنوان داروهای بی حس کننده و ضد تشنج دارند. آنها ترکیبات صناعی هستند که به شکل تزریقی و قرص تهیه می شوند.
باربیتورات ها مانند آموباربیتال29، پنتوباربیتال30، فنوباربیتال31، سکوباربیتال32، تضعیف کنندگان یا مسکن هایی هستند که در ارتباط با کاهش اضطراب و تنش، احساس بی حسی نسبت به درد، صرع، فشار خون بالا و درمان بی خوابی استفاده های پزشکی متعددی دارند بلوم( 1984)،به نقل از ثریا اسلام دوست (1389 ).
باربیتورات ها می توانند تا چند ساعت تاثیر شان را نشان بدهند و به سرعت وابستگی روان شناختی و فیزیولوژیکی ایجاد کنند. مصرف کنندگان باربیتورات ها به سرعت نسبت به این داروها تحمل پیدا می کنند و برای دستیابی به تاثیرات مطلوب قبلی، مقادیر مصرف را بیشتر و بیشتر می کنند؛ بدون این که به خطرات آن مانند خطر نارسائی تنفسی آگاهی داشته باشند( لایت (1985)، ،به نقل از ثریا اسلام دوست (1389 ).
مواد استنشاقی33
مواد استنشاقی در برگیرنده ی گروه بزرگی از مواد شیمیایی فرار چون حلال های آلی34، چسب و سریش35، مواد چسبنده36، تینر37 و ترکیبات نفتی38 می باشند که نمونه هایی از این مواد عبارتند از : اکسید نیترو، نیتریت ها، مواد مولد فشار در اسپری ها (مایعاتی چون عطر، رنگ یا حشره کش و …) مواد پاک کننده لاک ناخن، تینر، بنزین، لاک های تصحیح کننده، رنگ های پاشیدنی، (اسپری)، اسپری مو(تافت)، مایعات سفید کننده، چسب ها و … هستند.
اجزای فعال در این مواد عبارتند از : تولونن، استون، بنزن، تری لکرواتان، پرکلروتیلن و دی کلروپروپان و هیدروکربن های هالوژنده این مواد به منظور ایجاد تغییر حالت روانی و نشئگی مورد مصرف قرار می گیرند.
اثرات روانی شامل سرخوشی، قضاوت عقل، حرکات تکانه ای، حالت حمله و تهاجم است (نعیمه بزمی، 1391).
مواد استنشاقی در واقع، مواد یا گازهایی هستند که از طریق بالا اکسیژن39 یا استنشاق40 فوراً بر روی بدن به خصوص بر روی CNS تاثیر می گذارند.
پان پراگ41
پان پراگ ماده مخدری است که جدیداً در غالب آدامس و پاستیل و خوشبو کننده دهان وارد ایران شده است.
پان پراگ به عنوان ماده ی تحریک کننده نشئه آور و روان گردان از ترکیب تنباکو، آهک، خاکستر، ادویه های معطر، ساخارین و دیگر افزودنی های غیر مجاز خوراکی بسیار خطرناک چون آرسنیک، کربنات منیزیم و سرب در کارگاه های کوچک و غیرقانونی به صورت دست ساز و غیر بهداشتی تولید می شود(شولتز، 1987).
ناس (Nass)
ناس یکی از کثیف ترین و تهوع آورترین موادی است که مورد سوء مصرف قرار می گیرد. ناس به عنوان تنباکوی بدون درد به صورت جویدنی مورد استفاده قرار می گیرد.
اساس مواد ناس، تنباکو یا نیکوتین قابل جذب با تاثیر گذاری بسیار بالا تر از اقلام دودزای آن است (لوئیا،2000به نقل از نعیمه بزمی ،1390).
علت کثیف تر بودن این ماده به این علت است که مواد تهیه شده در زیر لثه گذاشته می شود و پس از چند دقیقه مکیدن، تف غلیظی را تولید می کند و شخص دائما مجبور به تف کردن می شود.
منابع فارسی
1) آجیل چی ، بیتا ؛ نادری ، امیر؛ قائمی ، فاطمه ، رابطه ویژگی های شخصیتی زنان با نظم اجتماعی،پایان نامه کارشناسی ارشد
2) اتاری، آسیه؛ شفیعی تبار، مهدیه ؛ رضاپور، حمید، بررسی ومقایسه وضعیت اختلال اضطراب و کمرویی در مردان معتاد و غیرمعتاد، فصلنامه اعتیاد پژوهشی سوء مصرف مواد سال پنجم، شماره هفدهم، بهار (1391) چکیده.
3) اتاری، آسیه؛ شفیعی تبار، مهدیه؛ رضاپور، حمید؛ بررسی و مقایسه وضعیت اختلال اضطراب و تمرین در مردان معتاد و غیرمعتاد، فصلنامه اعتیاد پژوهشی سوء مصرف مواد ، سال نهم، شماره هفدهم، بهار (1391) چکیده.
4) احمدوند، محمد علی، (1387)، اعتیاد، سبب شناسی و درمان آن در رشته روان شناسی، نشر دانشگاه پیام نور.
5) احمدوند، محمدعلی، (اعتیاد، سبب شناسی و درمان آن در رشته روان شناسی)، نشر دانشگاه پیام نور،1387.
6) اسلام دوست، ثریا (1389)،اعتیاد (سبب شناسی و درمان) تهران، دانشگاه پیام نور.
7) انجمن روان پزشکی آمریکا، A.P.A. (2000) راهنمای تشخیی و آماری اختلالهای روانی (DSM-TV-T.BP) ترجمه نیکخو و همکاران، (1381)، تهران ، نشر سخن.
8) اولادی،باران؛ ، نویدیان، صادق ؛کاوه فارسانی،علی ذبیح الله، (1391)، مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، دوره پانزدهم، شماره دو، خرداد و تیر (1392).
9) برژره، ژان، اعتیاد و شخصیت، ترجمه توفان گرگانی، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1368.
10) بزمی، نعیمه (1390)، روان شناسی و وابستگی به سواد، سبب شناسی تشخیص و درمان اعتیاد.نشر کتاب ارجمند.
11) بید برگ نیا، علی، (1377) بررسی و مقایسه ویژگی های شخصیتی معتادین به مواد مخدر و افراد عادی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی.
12) پورافکاری، نصرت الله، (1373)."فرهنگ جامع روان شناسی- روان پزشکی" انگلیسی – فارسی ، فرهنگ معاصر.
13) جزایری، علیرضا، دهقانی، محمود؛ بررسی رابطه سبب های دلبستگی اعتیاد و نیمرخ روانی افراد معتاد در مقایسه با افراد غیر معتاد خود معرف استان بوشهر، اعتیاد پژوهی سال دوم، بهار 1383، شماره 6.
14) حسینی، قربان (1368) بررسی مواد موثر در گرایش به اعتیاد در ایران.
15) حکیما، فهیمه، موسوی، سید علی محمد، فصلنامه روان شناسی تحولی روان شناسی ایران، سال نهم، شماره 34، زمستان 1391.
16) حکیما، فهیمه؛ محمد موسوی، سید علی؛ فصلنامه روان شناسی تحولی، روان شناسی ایران، سال نهم، شماره 34، زمستان 1391.
17) حیدری پهلویان، احمد؛ امیرزرگر، محمدعلی؛ فرهادی نسب، علمدا؛ محبوب، حسین، بررسی مقایسه ای ویژگی های شخصیتی معتادین به مواد مخدر با افراد غیر معتاد سالن محمدان (1387).
18) خدیوی، علی (1376) بررسی ویژگی های شخصیتی و باورهای غیرمنطقی معتادین به مواد مخدر افراد معتاد، فصلنامه اعتیاد پژوهی سوء مصرف مواد ، سال سوم، شماره دوازدهم، زمستان 1388.
19) خدیوی، کیانوش (1374).کاربرد درمان مشترک در اعتیاد، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد.
20) دلاوری علی(1380) احتمالات و آمار کاربردی در روان شناسی و زیستی، تهران، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
21) دورلندر، ویلیام، لگزاندر، نیومن (1956) دیکشنری پزشکی دورلند، ترجمه ی نام آور، حمید (1384)، تهران ، چاپ دانش پژو، چاپ هفتم، ویرایش سی ام.
22) رجبی، غلامرضا، زارع نژاد، امید.بررسی مقایسه ای سنخ های شخصیتی افراد وابسته به هروئین، تریاک ، سیگار و عادی براساس مدل 5 عاملی نئو (1391).
23) ژان، برژره، اعتیاد و شخصیت، نشر سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی (1386).
24) سادوک، بنیامین، سادوک، میرجنیا (1382).خلاصه روان پزشکی بالینی، ترجمه، پورافکاری، نصرت الله، تهران.خلاصه انتشارات شهر آب.
25) سازمان مرکزی سازمان ملی مطالعات اعتیاد ،2001
26) سایت مبارزه با مواد مخدر- 1391
27) سایگاردستون وگاد جانسون (1995)، ویژگی های شخصیتی مجرمین معتاد.
28) ستوده ، هدایت الله ، آسیب های اجتماعی ، تهران ، آوای نور ، 1380
29) شاملو، سعید، مکتب ها و نظریه های روان شناسی شخصیت، انتشارات آگاه، تهران، 1370
30) شایسته، سیاوش (1375).مقایسه شخصیتی جوانان معتاد به مواد مخدر و جوانان عادی در گروه سنی 22-14 سال در استان اصفهان، پایان نامه ی کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
31) شولتز، دوان (1990)، نظریه های شخصیت.ترجمه کریمی، یوسف و همکاران (1381).
32) شولتز، دوان پی، شولتز، سدنی الن (1372)، تاریخ روان شناسی نوین.ترجمه علی اکبر سیف و همکاران.جلد 1 و2.تهران ، انتشارات رشد
33) شولتز، دوان، شولتز، سیدنی الن (1998)، نظریه های شخصیت،ترجمه سید محمد، سید یحیی، (1385)، ویرایش تهران
34) شیخ الاسلام ، ربابه ، تعاریف اعتیاد ، ستاد مبارزه ، با مواد مخدر جمهوری اسلامی ایران ، بازبینی شده در 14 مرداد 1386
35) صابر، فاطمه؛ موسوی، ولی الله، صالحی، ایرج، (1390) مقایسه ویژگی های شخصیتی و سبک های حل مساله در مردان معتاد و غیرمعتاد.پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه گیلان.
36) صالحی، ایرج (1383).اعتیاد سراب زندگی و انوع مواد تاثیرگذار و راه درمان.
37) عامری، کفایت، (1381)، "بررسی رگه های شخصیتی دو نظام کلونینجرو آیزنگ در گروه معتاد و غیرمعتاد" پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس
38) کاویانی، ح، پورناصح، م، وموسی، آ. (1384) هنجاریابی و اعتبار سنجی فرم تجدید نظر شده پرسنشامه شخصیتی آیزنگ در جمعیت ایرانی، مجله روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، 34،31،41.
39) کریم پور، رزا، ارزیابی تحقیقات انجام گرفته در خصوص اعتیاد و مصرف مواد مخدر در ستاد مبارزه با مواد مخدر، ژرفای جرمیت، سال دوم، شماره 1005.
40) کریم پور، صادق، (1364) جنبه های روان شناسی اعتیاد.تهران: دفتر انتشارات امیرکبیر.
41) لیاقت، علی، (1375)، مقایسه ای بر روی شخصیت افراد معتاد و غیر معتاد، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
42) محمدی ، (1376)، بررسی عومل خطر ویژگی های شخصیتی در کودکان و نوجوانان مصرف کننده مواد مخدر.پایان نامه کارشناسی ارشد تهران دانشگاه علامه.
43) محی الدینی، حمید،هوشیار، هاشم. محمدی اصفهانی، سعید، غفاری، ادنان، (1391) مقایسه ویژگی های شخصیتی و هوش معنوی در افراد معتاد و غیرمعتاد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
44) مداحی، محمدابراهیم؛ صمدزاده، مونا ؛ فصلنامه اندیشه و رفتار، سال ششم، شماره 20، پاییز 1390.
45) ملازاده اسفنجانی، رحیم؛ کافی، موسی؛ صالحی ،ایرج (1389) فصلنامه اعتیاد پژوهی سوء مصرف مواد، سال پنجم، شماره هفدهم، بهار (1390).
46) نائینیان، محمدرضا؛ الهیاری، عباسعلی؛ مداحی، محمدابراهیم، (1374)،ر اهنمایی آماری و تشخیصی اختلالات روانی DSM-IV .
منابع انگلیسی:
47) Adams, J. B.heath, A, J, Young, S. E, Hewitt, J.K , coroly, R.P.& stalings,M. C.(2003)"Relation ships between personality and preferred substance and motivations for use among adolescent substance a busers." The American journal of drug and Alcohol Abuse,29,3,691-712.
48) Adrom M, Nikmanesh Z, Bakhshani NM. Prediction of addiction potential in youth according to personality trait. Proceeding of the third congress of Iranian psychological Association 2010;3-5.
49) American psychiatric Association (1994).Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4thed). washington DC: Author.
50) Bal.s.8. cecero.(2001) Addicted patiertls with personality disorders traits schemas, and presenting problems journal of personality.
51) Bond R. Group sizo and conformity. Group process Intergr Relate.2005: 8(4):331-54.
52) Cloninger C.R.(1987).A systematic method for clinical description and classification of personality variants.Archives of General psychiatry,44,573,588.
53) cloninger, C.R.(2004)."Feeling good,the science of well- being New yorks: oxford university press.
54) clonninger, C.R.(199.Brain networks underlying personality development. In B.J .Carrol 8j.E. Barrett (Eds). Psychoptholoy and the brain(pp.183-20). New york , Rawen press.
55) Gorgani T.Addiction and personality.Tehran: organization of publications and Training Islamic Revolution;1990.
56) Ka plan, H,I. and sadock, B.j (2000).synopsis of psychiatry, Ninth Edition, Baltimore Williams and wilkins.
57) Kaplan H, sadock B. synopsis of psychiatry.9thed. New York: will iams and wilkins.2003.
58) Ketabi P, Maher F, Borjaly A. I dentity and relationship addicition in women in Tehran province.Addict studies 2009; 2(3): 54-69.
59) Liau, A & etal (1999).The case for Emotional literacy: the influence of emotional intelligence of problem behaviors in Malaysian secondary school students.J ournal of Moral education, 32 (10,51-66)
60) Sadock, B. j and sadock, v.A (2003).synopsis of psychiatry Ninth edition. Lippincott, Williams and wilkins.
61) Svra kic,D,M, whitedead,C.A, pazybeck,t .R, 8 cloninger, C.R. (199.Differenatial dianosis of personality disorder by the seven factor temperament and character inventory.Archives of General psychiatry, 50,991,999.
62) World ealthorganization, (who) Brief intervention Study Group (193). A cross- nation trial of brief intervrention with heavy drinkers. American journal of public health. 864, 948-955.
1 Addication
2 blum
3 Tolerence
4 World bealth organization
5 Drug dependence
6 Heroin
7 Morphine hydrch loride
8 Crack
9 Methadone
10 Opioid
11 Tramadol
12 Hallucinogens
13 psychedelics
14 Psilocybin
15 Mesclin
16 Lysergic Acid Diethylamide
17 Dimethyltryptamine
18 Dimethoxymthylamphetamine
19 Methylendioxymethamphetamine
20 Phencyclidine
21 Nicotine
22 Amphetamine
23 benzodiazepin
24 Valium
25 Flunitrazepam
26 Secobarbital
27 Methaqualon
28 Meprobamat
29 Amthaqualon
30 Pentobarbital
31 Phenobarbital
32 Secobarbital
33 Inhalakts
34 Solvents
35 Glues
36 Adhesive
37 Thinner
38 Flues
39 Sniff
40 Snort
41 Pan prag
—————
————————————————————
—————
————————————————————