مبانی نظری و پیشینه تحقیق اختلالات وابسته به مواد مخدر

به نام خدا
مبانی نظری و پیشینه تحقیق درباره اختلالات وابسته به مواد مخدر
اختلالات وابسته به مواد
2-6-1 حشیش1 و اختلالات وابسته به آن
مصرف طولانی مدت حشیش، تغییراتی در سطح آگاهی شخص به وجود می آورد که در نهایت می تواند علایم نوروز ، سایکوز، و یا اختلالات شدید و پایدار را ایجاد کند . اختلال سایکوز ناشی از حشیش بسیار کمیاب است، اما افکار پارانوئیدی گذرا شایع هستند و افرادی که به مدت طولانی تر از فراورده های قوی تر حشیش استفاده کرده اند، ممکن است به دوره های سایکوز به نام "جنون شاهدانه2" مبتلا شوند.
از وخیم ترین اثرات روانی ناشی از مصرف حشیش می توان اضطراب، احساس مردن، دل تنگی، پانیک، آسیب در شناخت ، کندی روانی حرکتی و افزایش نشانه های مرضی سایکوز را نام برد (هال، 1999،به نقل از نعیمه بزمی 1390).
از اختلالات رایج مرتبط با مصرف طولانی مدت حشیش سندرم فقدان انگیزش3 می باشد منظور از سندرم فقدان انگیزش، عبارت است از بی میلی شخص در استمرار انجام دادن کار و یا انجام تکالیف تحصیلی در دانش آموزان و دانشجویان می باشد. چنین بیماری فاقد نیرو وبی حال است ، غالباً فرد ظاهراً تنبل به نظر می رسد (نعیمه بزمی، 1390).

2-6-2 کوکائین4 و اختلالات وابسته به آن
کوکائین داروی اعتیاد آور بسیار قویست و به عنوان تقویت کننده مثبت رفتاری محسوب می شود و می تواند وابستگی روانی بسیار شدیدی را ایجاد کند.
مصرف مقادیر زیاد کوکائین به مدت طولانی می تواند عوارضی چون تحریک پذیری و نوسان خلق، رفتار خشونت بار، انزوای اجتماعی یا پارانویا و علائم شبیه مانیا، فقدان علاقه و لذت و افسردگی ایجاد می کند .
مصرف کنندگان مقادیر زیاد کوکائین، دچار نشانه های روان پریشی می شوند.برای مثال امکان دارد آن ها دستخوش توهم و هذیان شوند و احساس گیجی، سوءظن و سراسیمگی کنند که حالت های شبه روان پریشی بسیار ناراحت کننده و حتی وحشتناکی هستند.
زمانی که تاثیر کوکائین از بین می رود مصرف کننده "احساس فروریزی5" یا "سقوط" می کند و به خلق افسرده، اختلال خواب، بی قراری، اشتیاق مبرم و خستگی دچار می شود. مصرف کنندگان همچنین در بلندمدت عوارضی چون لرزش بدن، افسردگی روانی، بی اشتهایی، لاغری و صدمه به بافت بینی ها را نشان می دهند. عوارض عمده ترک کوکائین، شامل افسردگی، خستگی و بی خوابی هستند .
2-6-3 مواد توهم زاLSD و اختلالات وابسته به آن
اثرات روان شناختی شامل
* توهم و هذیان پارانوئید
* اختلال در قضاوت
* اختلال در تفکر و استدلال انتزاعی
* اختلال در عملکرد شناختی چون توجه، تمرکز و دقت
* مسخ شخصیت
* آشفتگی ادراکی
2-6-4 کافئین و اختلالات وابسته به آن
طبق DSM.IV.TR اختلال اضطرابی ناشی از مصرف طولانی و دوز بالا ممکن است ضمن مسمومیت کافئین ظاهر شود. اضطراب مربوط به مصرف کافئین شدید اختلال اضطراب فراگیر است و بیمار مبتلا به لوسمی چون عصبانیت، پرحرفی، ، تحریک پذیری را نشان می دهد و از کمبود انرژی و بی خوابی رنج می برد. اختلال خواب یکی از اختلالات دیگریست که در جریان مسمومیت با کافئین ظاهر می شود .
طبق DSM-IV-TR مسمومیت با کافئین می تواند با تاخیر در خواب رفتن، ناتوانی برای ماندن در خواب (خوابهای منقطع) و زود بیدار شدن مرتبط باشد (APA، 2000).
2-6-5 نیکوتین و اختلالات وابسته به آن
اثرات روان شناختی ناشی از مصرف نیکوتین، شامل اثرات خوشایند اولیه مانند احساس آرامش عضلانی و سرخوشی از نظر رفتاری، اثرات تحریکی و مثبت اولیه سیگار موجب بهبود و افزایش توجه، تمرکز، یادگیری و توانایی حل مسئله می شود . همچنین کشیدن سیگار موجب بالا رفتن خلق ، کاهش تنش و کاهش احساس افسردگی است.
از نظر میاتا ویانا گیتا (2001)، یکی از احساساتی که پیش از تاثیرگذاری نیکوتین در سیگاری ها به وجود می آید، احساس خارش در پشت گلویشان است.
البته، این احساس به خودی خود لذت چندانی ندارد، اما افراد سیگاری از آن لذت می برند یا آن که دلیل این لذت را نمی دانند، اما علت بروز آن ارتباط نزدیکی با آثار پاداش نیکوتین دارد .
2-6-6 آمفتامین6 و اختلالات وابسته به آن
اثرات روان شناختی ناشی از مصرف آمفتامین ها عبارتند از : احساس سرخوشی، توهمات پارانوئیدی، عزت نفس، اعتمادبه نفس، بیش فعالی، پرحرفی، رفتارهای قالبی و تکراری و احساسات اغراق آمیز نسبت به خود (احساس برتری و یا داشتن توانایی های خارق العاده ) (نعیمه بزمی، 1391).
از علائم جسمانی و روان شناختی مزمن ناشی از مصرف پی درپی آمفتامین ها می توان از مواردی چون سکته، پارگی عروق ، نارسایی کلیه، ضایعه قلبی و عروقی، ضایعه کبدی، سوءتغذیه، کاهش وزن، اختلال در خواب، فلج موقت، تشنج و اغماء، توهمات شنیداری، دیداری یا لامسه، حرکت های قالبی چهره، پرخاشگری، واکنش های سایکوز شبیه به اسکیزو فرنی، پارانویا، پانیک و افسردگی نام برد.
بر اساس DSM-IV-TR اختلالات ناشی از وابستگی به آمفتامین ها عبارتند از :
– اختلالات سایکوز
– اختلال خلقی
– اختلال اضطرابی
– کژکاری جنسی
– اختلال خواب (کاپلان و سادوک، 2000).
هنگامی که مصرف دارو قطع می شود اختلالات روان پریشی بهبود می یابد ولی با مصرف زیاد ممکنست افسردگی شدید به خفگی مفرط ظاهر شود . در بعضی موارد، مصرف شدید و طولانی کابوس را در پی دارد
2-6-7 اختلالات ناشی از مصرف بلندمدت مواد استنشاقی
آسیب های کبدی و کلیوی برگشت ناپذیر ، آتروفی مغزی، صرع لوب تمپورال، کاهش IQ، درد قفسه سینه، دردهای عضلانی و مفاصل، خستگی، کاهش اشتها، تهوع، استفراغ ، اسهال، گرفتگی مجرای تنفسی ، زخم های داخل بینی و دهان، خونریزی دینی، زوال عقل پایدار یا دمانس،اختلالات سایکوز چون حالات پارانوئیدی، اختلال خلق چون افسردگی از خود بی خود شدن، حمله های غش مانند ، اختلالات جنسی، اختلالات اضطرابی چون پانیک، و اضطراب فراگیررا می توان نام برد (میلر1983 به نقل از فریبرزپویان1386).
2-6-8 اختلالات وابسته به داروهای رخوت زا، خواب آور و یا ضد اضطراب
اختلالات وابسته به گروه های رخوت زا، خواب آور یا ضد اضطراب در DSM-IV-IR عبارتند از:
– وابستگی، سوءمصرف، مسمومیت و علایم ترک داروهای رخوت زا، خواب آور ، یاضد اضطراب
– دلیریوم مسمومیت، دلیریوم ترک به داروهای رخوت زا، خواب آور و یا ضد اضطراب
– زوال عقل پایدار ناشی از مصرف طولانی مدت داروهای رخوت زا، خواب آور یا ضد اضطراب
– اختلال سایکوز ناشی از مصرف داروهای رخوت زا، خواب آور و یا ضد اضطراب همراه با هذیان یا توهم
– اختلال خلقی ناشی از داروهای رخوت زا، خواب آور یا ضد اضطراب
– اختلال اضطراب ناشی از داروهای رخوت زا، خواب آور یا ضد اضطراب
– کژکاری های جنسی ناشی از داروهای رخوت زا، خواب آور یا ضد اضطراب
– اختلال خواب ناشی از داروهای رخوت زا، خواب آور یا ضد اضطراب (ApA، 2000).
2-9 ویژگی های شخصیت در نظریه رابرت کلونینجر
ابعاد سرشت : کلونینجر کار خود را به منظور ارائه طرحی آغاز نمود که تفاوت های موجود را در بیماران دارای اختلال جسمی سازی7 (شکایت از مشکلات جسمی یا سندرم بریکت8) تبیین می کرد (کلونینجر 1986 به نقل از کاویانی 1386).
او دریافت که بیماران با اضطراب جسمانی دارای نشانه های شخصیت پرخاشگر هستند درحالی که بیمارانی که دارای اضطراب شناختی یا ذهنی فراگیر هستند، نشانه های شخصیت وسواس اجباری را نشان می دهند. قبلاً آیزنگ با استفاده از پرسشنامه شخصیتی آیزنگ (EPQ) نشان داده بود که بیماران هیستریک و سایر بیماران با اضطراب جسمی از تیپ شخصیتی روان نژند- برون گرا9 برخوردار هستند، درحالی که افراد هیجانی یا روان نژند دارای اضطراب شناختی و تیپ شخصیتی روان نژند – درون گرا دارند (آیزنگ و آیزنگ 1976، به نقل از کاویانی 1386).
کلونینجر مدلی عمومی را ارائه داده است که شخصیت بهنجار و نابهنجار را در بر می گیرد .
کلونینجر معترف است که نظریه جفری گری (1981) در ساختار زیربنای نظریه او و برای ساخت TCI نقش مهمی داشته است . گری با شواهد آزمایشی نشان داد که با داروهای ضد اضطراب هم روان نژندی گرایی کاهش پیدا می کند و هم برون گرایی افزایش می یابد. او نتیجه می گیرد که اضطراب می تواند به عنوان یک بعد مستقل شخصیت باشد و نه محصولی از ترکیب دو بعد درون گرایی و روان نژندی گرایی که در نظریه آیزنگ مطرح گردیده است . کلونینجر مدل عصبی زیستی10 خود را برای توضیح مولفه های سرشت ارائه کرد. (کلونینجر 1987 الف و ب و 1991). در گام اول، او معتقد است که زمان های متفاوت و مستقل از یکدیگر برای فعال سازی، تداوم و بازداری رفتار در پاسخ گویی به گروه های معینی از محرک ها است.
فعال سازی رفتاری در پاسخ به محرکهای نو (جدید)11 و نشانه های پاداش و رهایی از تنبیه است.
بنابراین تفاوت های فردی در چنین قابلیتی "نوجویی12" نامیده می شود.
بازداری رفتاری در پاسخ به محرک های تنبیه یا نبودن پاداش است. تفاوت های فردی در قابلیت وقفه یا بازداری رفتاری13، آسیب پرهیزی14 نامیده می شود. رفتاری که با پاداش تقویت می شود معمولاً تا مدتی پس قطع، پاداش- وابستگی15 نام گذاری می شود .
بدین ترتیب در قسمت سرشت کلونینجر این سه بعد را که هر یک دارای چهار مقیاس فرعی هستند، معرفی کرد و بعد چهارم را که فاقد زیر مقیاس است پشتکار16 نامید.
به کارگیری آزمون نشان داد که ابعاد مطرح شده بسیار باثبات، پایدار و مستقل از تغییرات خلق هستندو فقط آسیب پرهیری به طور گذرا و موقتی به نام افسردگی یا هیجان زدگی افزایش پیدا می کند (کلونینجر، 1987 الف، کلونینجر و همکاران 1991،براون و همکاران 1992، شورالیک17 و همکاران 1992، پرنا18 و همکاران 1992، جوفه و همکاران 1993).
همچنین نوجویی در بیماران دوقطبی دارای علائم خفیف هیپومانی19 به طور موقت و گذرا افزایش پیدا می کند (استراکوازکی20 ، 1993).
ساختار و صفات افعال سرشت در فرهنگ های متفاوت مورد ارزیابی قرار گرفت از جمله جمهوری چک (کوزنگ21 1989)، یوگسلاوی (شور اکیک 1997)، ژاپن (تاکیوچی22 و همکاران 1993)، ایتالیا (منفرودنیا23 و همکاران 1991)، (باتاگلپا24 و همکاران 1994) اسپانیا (کانیت25، 1993) و نروژ (استرندای گارد26، جنس 1992) که نتایج همگونی را مطرح ساخت (فریبرز پویان،1386).
افزون و مهم تر اینکه ، در یک مقاله نسبتاً گسترده بر روی دوقلوها شواهدی دال بر تایید چهار بعد سرشت که عبارتند از نوجویی ،آسیب پرهیزی، پاداش وابستگی و پشتکار صورت گرفت و نشان داد که هر یک از این ابعاد به تنهایی از نظر ژنتیکی همگن و با یکدیگر متباین هستن.
این مطالعات نشان داد که عوامل محیطی گاهی تاثیر اندکی بر بعدهای پشتکار و پاداش وابستگی دارد اما عامل مشترک ژنتیک بین آن ها وجود ندارد.
بدین ترتیب مدل ارائه شده به نحوی است که می تواند عوامل ژنتیک و عوامل محیطی را زیربنای شخصیت تفکیک بیان کند .
مدل چهار بعد سرشت با الگوی باستانی و طبایع بقراط همخوان است، بر این اساس طبع سوداوی مترادف آسیب پرهیزی، صفراوی مترادف نوجویی، دموی مترادف پاداش- وابسته، طبع بلغمی مترادف بعد پشتکار (پایداری) در نظر گرفته شده است.
همچنین کلونینجر معتقد است چهار بعد سرشت با هیجان های اصلی بشری نیز نزدیک هستند. چنانچه ترس با اسیب پرهیزی، خشم با نوجویی، عشق با پاداش- وابستگی ، تسلط با پشتکار مرتبط دانسته شده است(کلونینجر 1994، کلونینجر و شوراکیک 2000).
ابعاد منش : از نظر کلونینجر مدل چهار بعدی سرشت طرحی را برای تفکیک انواع مرسوم اختلالات شخصیتی ارائه می کند (کلونینجر ،1987 الف) هرچند نمی تواند وجود یا عدم وجود اختلال شخصیت را محرز و قطعی کند (کلونینجر ، 1993).
از این دیدگاه فطری، منش شناسی شخصیت به تفاوت های بین فردی در انگاره های مربوط به خودپنداره پیرامون اهداف و ارزش ها اشاره دارد. (کلونینجر، 1994).
وی سه بعد برای منش در نظر می گیرد در این مجموعه بعد خود راهبری بر پایه پنداشت از خویشتن به عنوان یک بعد مستقل که دارای زیرمجموعه های وحدت، احترام،عزت، تاثیر بخشی، رهبری و امید است، توسط وی تعریف شده است.همچنین بعد همکاری که بر پایه پنداشت از خویشتن به عنوان بخشی از جهان انسانی که از آن حس اجتماعی، رحم و شفقت، وجدان و تمایل به انجام امور خیریه مشتق می شود. علاوه بر این دو بعد خود فرآوری بر پایه مفهوم از خویشتن به عنوان بخشی از جهان و منابع پیرامون آن مطرح شده است که با پنداره های حضور رازگونه، ایمان مذهبی، و متانت و صبوری غیر مشروط همراه است.
2-9-2 ابعاد شخصیت از دیدگاه کلونینجر و تئوری وی در رابطه با مصرف مواد
تئوری کلونینجر بر اساس این فرض بنا نهاده شده که مصرف مواد ممکن است با سیستم هایی از مغز در ارتباط باشد که به طوری درگیر محرک های جدید27 تنفر آمیز28و اشتیاق آور29 هستند. این تئوری بیان می کند که تمایل به مصرف مواد مرتبط با سطح نسبی انتقال دهنده های عصبی منوآمین30 است که به سه صفت اساسی و زیر بنایی مربوط است.
بدیع طلبی : که مربوط به سطوح مختلف در پایین است که در شماری از رفتار قابل مشاهده آشکار است مانند فعالیتهای ماجراجویانه و کنجکاوانه و هچنین پاسخ به محرک هایی که تقویت کننده هستند و همراه پاداش عرضه می شوند و حتی محرک های شرطی شده آنها را در بر می گیرد. این فرضیه بیان می دارد که بدیع طلبی مربوط به سیستمی است که برای کسب پاداش، رفتاری را فعال می کند.
اجتناب از آسیب
که مربوط به سطوح مختلف سروتونین است که تمایل به پاسخ شدید به محرک های ناخوشایند و انزجار آور یا علائم شرطی شده با آن ها، که همراه تنبیه است می باشد و بیان می دارد که درگیری سیستمی که برای اجتناب از تنبیه رفتاری را بازداری می کند.
وابستگی به پاداش31
مربوطه به سطوح مختلف نوراپی نفرین است که به عنوان بعد مهم نگه دارنده ی رفتار، و مقاومت و پایداری در برابر خاموشی رفتار است و بیان می دارد که باسیستمی درگیر است که آمادگی کسب پاداش یا منحرف کننده ی بقیه است.
پیش بینی ویژه ی تئوری کلونینجر این است که احتمال مصرف اولیه یا شروع مصرف مواد مربوط به ترکیب بدیع طلبی بالا، اجتناب از آسیب پایین و وابستگی به پاداش کم است. این تئوری از پرسشنامه سه بعدی شخصیتی (TPQ)32 استفاده کرد که برای اندازه گیری تظاهرات این سه بعد شخصیتی در بزرگسالان طراحی شده بود.
مطالعات روان سنجی بعدی بعضی موارد را به این ساختار سه عاملی اضافه کرد و مقیاس وابستگی به پاداش را به خرده مقیاس وابستگی به پاداش ناشی از وظیفه و وابستگی به پاداش اجتماعی تقسیم کرد (ثریا اسلام دوست، 1391).
مزاج و نوخواهی (نوجویی) در نوجوانان مصرف کننده ی مواد
بررسی ارتباط بین این دو سیستم نظریه پردازانه برای کسب اطلاعات بیشتر در اصطلاحات بدیع طلبی33 یا ترک طلبی34 یک عامل توصیف کننده است صورت پذیرفته است. این فرضیه چنین بیان می دارد که تمایل به جستجوی چیزهای جدید، تنوع طلبی و تجربه هیجان عاملی است که در ترکیب با محیط و شرایط محیطی و دیگر ارشادهای شخصی، خطر مصرف مواد و دیگر مشکلات رفتاری را افزایش می دهد. این رویکرد از روی مطالعات مربوط به بزرگسالان گرفته شده و توسط تئوری های روانی- زیست شناسی حمایت شده است (کلونینجر و زاکرمن35 1994، به نقل از اسلام دوست، 1391).
تحقیقات بر روی حیوانات یافته های این پژوهش را حمایت کرده است. تحقیقات نشان داده که نوجویی و تحرک طلبی نوجوانان که بدیع طلب و تحرک طلب هستند رابطه ی متقابلی با مصرف مواد دارد.
یکی دیگر از نظریه ها، مربوط به ابعاد مزاج و خطر مصرف مواد است.
پژوهش های مختلف چرخه هایی بین ابعاد شخصیت (مزاج) و خطر مصرف مواد است. تحقیقات نشان داده که اندازه گیری خصوصیات و ویژگی های مزاجی در دوران اولیه زندگی پیش بینی کننده موثر در مصرف مواد در بزرگسالی است.
مطالعات مختلف ارتباط معناداری بین ابعاد مزاج و مصرف مواد در نوجوانی پیدا کردند، همچنین مشخص شد که ابعاد شخصت رابطه معناداری با توانایی خود کنترلی36 به عنوان یک عامل پیش بینی کننده دارد، این یافته ها بر اساس تئوری های37 زیست محیطی رشد شخصیت است.
2-9-3 مدل عصب، روان دارو شناختی کلونینجر
این مدل از نظریه سیستم مغز گرفته شده است و بیان می دارد که ابعاد مزاج نسبت به دیگر سیستم های نظام مهندسی که ثبات و پایایی بعضی رفتارها در سنین اولیه را سبب می شوند، برای اندازه گیری شخصیت مناسب تر و قابل دسترس تر هستند. به همین علت طبیعی است اگر انتظار یک ارتباط نزدیک بین سازه های نظریه های مزاج و مدل کلونینجر داشته باشیم و اینکه هر دوی انها متغیرها با خود کنترلی مرتبط هستند ( چیزی که توسط مدل اپی ژنیک رشد شخصیت فرض شده است)
2-9-4 ویژگی های شخصیتی مرتبط با وابستگی به مواد38
برخی از نظریه پردازان معتقدند که بسیاری از افراد به دلیل داشتن شخصیت اعتیاد گرا و خصوصیات روانی- شخصیتی، بیشتر در معرض خطر وابستگی به مواد قرار دارند. اشخاصی که بیشتر در معرض خطر هستند، اغلب نارسائی های روانی و شخصیتی عدیده ای را نشان می دهند که احتمالاً دارای یک شالوده ی زیست شناختی است و اثر غیر مستقیم بر ایجاد مخاطره می گذارد.
در این ارتباط کلونینجر، مطرح کرد که عامل سه نظام مستقل ژنتیکی، عصبی و زیست شناختی در CNS (سیستم های فعال سازی رفتاری، بازداری رفتاری و نگهداری رفتاری)، زمینه ی الگوهای منحصر به فرد پاسخ رفتاری به تجربه نو، پاداش و تنبیه است. این الگوهای پاسخ، موجب اختلاف شخصیت بهنجار و به همان اندازه، ایجاد اختلال شخصیتی و رفتاری، از جمله الکلیسم و سایر مصرف های مواد می شود (برگرفته از کاویانی، 1382).
به علاوه، فعال سازی رفتاری عبارت است از فراخوانی رفتار در پاسخ به پدیده های نو و نشانه های پاداش یا رهایی از تنبیه.
برخی از نظریه پردازان معتقدند که بسیاری از افراد به دلیل داشتن شخصیت اعتیادگرا39 و خصوصیات روانی- شخصیتی، بیشتر در معرض خطر وابستگی به مواد قرار دارند.در این ارتباط کلونینجر، مطرح کرد که تحمل سه نظام مستقل ژنتیکی، عصبی و زیست شناختی در CNS(سیستم های فعال سازی رفتاری، بازداری رفتاری و نگهداری رفتاری )، زمینه الگوهای منحصربه فرد پاسخ رفتاری به تجربه نو، پاداش و تنبیه است. این الگوهای پاسخ، موجب اختلاف شخصیت بهنجار و به همان اندازه، ایجاد اختلال شخصیت و رفتاری، از جمله الکیسم وسایر سوءمصرف مواد می شود (برگرفته از کاویانی، 1382 ).
بعلاوه، فعال سازی رفتاری عبارتست از فراخوانی رفتار در پاسخ به پدیده های نو و نشانه های پاداش یا رهایی از تنبیه. بر این اساس افراد در چنین فعالیت های رفتاری که "نوجویی "نامیده می شود، با هم متفاوت هستند بازداری رفتاری در پاسخ به نشانه های تنبیه یا فقدان پاداش 50 می شود. بنابراین، افراد به لحاظ قابلیت بازاری رفتاری، که "آسیب پرهیزی" نامیده می شود، با یکدیگر تفاوت دارند رفتاری که در گذشته تقویت دریافت کرده است ، حتی در شرایطی که در تقویت ادامه نداشته باشد، نیز تکرار می شود افراد در میزان این تداوم رفتاری که پس از قطع تقویت وجود دارد و "پاداش وابستگی" نامیده می شود، نیز با هم تفاوت دارند (کلونینجر، 1991).
همچنین کلونینجر(1987) بر شخصیت به عنوان عامل مستعد کننده اعتیاد تمرکز دارد. طبق نظریه سه بعدی ، سه بعد اساسی چون نوجویی ، اجتناب از آسیب و وابستگی به تقویت و آسیب پذیری نسبت به اعتیاد دخالت مستقیم دارد (برگرفته از کاویانی، 1382).
به طورکلی، در رویکردهای جدید شخصیتی برای وابستگی به مواد، سه مرحله در فرایند اعتیاد وجود دارد:
1- مصرف ماده به جهت لذت بردن مورد استفاده قرار می گیرد.
2- عادت کردن به مقدار مصرف اولیه و افزایش توان آن به جهت کسب مجدد لذت یا احساسات مثبت و خوشایند.
3- مصرف مواد جهت جلوگیری از بروز علائم ترک است تا لذت بردن (مصرف می کنند تا نمیرند).
در بعضی از منابع روان شناسی، برای وابستگی به مواد سه مرحله نام برده شده است که عبارتند از :
1) شروع مصرف که به دلایل گوناگون است مثل سائقی برای کاوش تجارب جدید یا کنجکاوی ، تشویق دوستان و غیره که در آن با لذت های ماده آشنا می شوند.
2) شک و تردید مصرف کننده باعث می شود که به ادامه مصرف شک کند و عاقبت بقیه معتادان و مصرف کنندگان برایش تداعی شود.
3) در این مرحله عده ای از معتادان از وضعیتی که در آن قرار گرفته اند، ناراحت می شوند و شروع به ترک می کنند اما ترک اعتیاد مجدد خود پس از نخستین ترک ممکن است رخ دهد، در اثر مشکلی است که فرد در مقابل آن احساس ناتوانی می کند و مجدداً به ماده مخدر پناه می آورد و اعتیاد دوباره شروع می شود.
اکثریت معتادان یا افرادی هستند که دارای اختلالات شخصیتی می باشند،و در اثر تماس و ارتباط با سایر معتادان به اعتیاد کشیده می شوند. اکثر معتادان افرادی هستند که از نظر عاطفی، کودکانه، نابالغ، پرخاشگر و مهاجم هستند و برای تسکین فشارها و مشکلات روانی خود از مواد استفاده می کنند. به عبارت دیگر، پیروان این دیدگاه افراد وابسته به مواد را افرادی با مشکلات شخصیتی معرفی می کنند که هم موجب گرایش به مواد و مصرف آن می شود و هم راه حل مشکلات خود را در استفاده از مواد جستجو می کنند. اما، در دیدگاه های جدید (دولیکو40، 1997) شخصیت خاص برای مصرف کننده قائل نیستند و عده ای نیز مرتبط هستند که شخصیت خاص، علت وابستگی نیست بلکه معلول آن است.
در تئوری دیگری چون نظریه اسپری ، میلنر و اولدز اعتیاد را یک بیماری ارگانیک یا جسمانی معرفی می کنند یعنی با یک بار مصرف مواد افیونی تاثیر بسیار زیادی بر سیستم عصبی می گذارد که ساختارهای گیرنده ها وناقل های مغزی را برای همیشه تغییر داده و سندرم وابستگی به مواد شکل می گیرد.
به هر حال، توجه به یک تابلو بالینی مشترک برای همه مصرف کنندگان با همه زمینه های فرهنگی ، اجتماعی ، ارثی و غیره مهم است.
بعلاوه، یک درمان مشترک دارویی و یک درمان خاص روان پزشکی را با توجه به مشکلات روان تنی اعتیاد باید در نظر گرفت. به طور کلی، برخی افراد خصوصیات ذاتی منحصربه فردی دارند که ممکن است تاثیر بسزایی بر روی تمایل آن ها نسبت به مصرف مواد افیونی و غیر افیونی داشته باشد مانند افسردگی یا نیاز به محرک های قوی در اضطراب.
اختلالات روان پزشکی که با وابسته مواد مرتبط هستند ، عبارتند از :
– اختلالات خلقی (مانند مانیا و افسردگی ).
– اختلالات سایکوز (مانند اسکیزوفرنی).
-اختلالات اضطرابی (به ویژه اختلال پانیک، فوبی اجتماعی و PTSD41 یا اختلال استرس پس از سانحه.)
– اختلالات شبه جسمی (به ویژه اختلال درد و جسمانی سازی).
– اختلال شخصیت (به ویژه شخصیت ضد اجتماعی و مرزی ).
– اختلال عملکرد جنسی (همچون انزال زودرس ).
– اختلال خواب .
– اختلالات کودکی و نوجوانی (مانند ADHD42 یا اختلال نقص توجه -بیش فعالی که اگر در کودکی درمان نشود و تا بزرگسالی ادامه یابد بیشتر در معرض وابستگی مواد هستند) (مک کان43، 1997).
به طور کلی اختلالات روان پزشکی و حتی اختلالات جسمانی تقدم بر وابستگی به مواد دارند. بدین معنی که دختران به دلیل مشکلات روانی -جسمانی خود و برای مقابله و غلبه بر آن ها اقدام به مصرف مواد به عنوان خوددرمانی می نمایند. همچنین با مصرف مواد زمینه برای شکل گیری اختلالات روانی -جسمانی مهیا می شود و در حقیقت پدیدآیی آن ها بر اثر اعتیاد (ثانویه) است و می تواند پدیدآورنده اختلالات روان پزشکی چون اضطراب، افسردگی، اختلالات جنسی و خواب گردد.
"لو" معتادان را به دو گروه طبقه بندی می کند، و معتقد است که در این دو گروه بیماری های روانی (نوروز و سایکوز یا جامعه ستیزی)، را در آن ها بدون هیچ گونه ابهامی می توان مشاهده کرد ، اما نمی توان گفت زمینه اختلالات روانی قبل از استفاده مواد در آن ها وجود نداشته و اگر به مصرف مواد اقدام نمی کردند، اختلالات روانی بروز نمی کردند ؛و یا اینکه در گروه دوم معتادانی هستند که آن ها را معتادان فرهنگی اجتماعی می نامند. این افراد معمولاً سازش خوبی با اجتماع دارند عموماً فاقد هر گونه علائم بیماری های روانی می باشند (برگرفته از مک کان، 1997).
تئوری های روان پزشکی و روان پویشی هر انحراف و کج رفتاری (اعتیاد) را ناشی از تجربه نخستین دوران کودکی و الگوهای ارتباط خانوادگی می دانند چنین رفتارهایی عمدتاً برخاسته از درون و روان فرد است و از نظر روانی و طبی، بیمار به شمار می روند .فرهنگ و واقعیات اجتماعی نقش چندانی در این فرآیند ندارند و تنها زمینه های هستند برای بروز رفتار انحرافی و محرومیت فرد از نیازهای اصلی و اولیه، چون نیاز به امنیت روانی و عاطفی دوران کودکی، او را به ساختن و تشکیل شخصیت خاص هدایت می کنند.
تجارب ایام کودکی نظیر تضادها و آشفتگی های روانی و عاطفی، عمدتاً ساختار شخصیت فرد را تعیین می کنند و مشخصاً الگوی رفتار او را برای دوره های بعد طرح ریزی می نمایند. میزان بالای خصوصیات خاص شخصیتی، نظیر ناامنی، تزلزل روانی، احساس عدم کفایت، ناتوانی در ابراز احساسات و عواطف، پرخاشگری و نظایر آن ها از ویژگی های افراد معتاد می باشد.
نتایج تحقیقات مختلف نشان می دهد که 30 تا 60% بیماران مبتلا به سوءمصرف و وابستگی به مواد واجد ملاک های تشخیص اختلال شخصیت ضد اجتماعی هستند به عبارت دیگر، در صد بالای ا ز این افراد دارای یک الگوی رفتار ضد اجتماعی نیز هستند ؛ خواه این الگو قبل از شروع مصرف مواد وجود داشته باشد و خواه در طی مصرف مواد ظاهر شده باشد.
افرادی که تشخیص وابستگی به مواد به همراه اختلال شخصیت ضد اجتماعی دارند، آسیب روانی بیشتری دارد و تکانشی تر، منزوی تر و افسرده تر از بیمارانی هستند که فقط تشخیص اختلال شخصیت ضد اجتماعی را دریافت کرده اند (کاپلان و سادوک، 2000).
مشکلات و ضعف های شخصیتی معتادان را می توان به مواردی چون غیر اجتماعی بودن و تمایل به گوشه گیری و انزوا (انزوای عاطفی)، عملکردهای آنی، چند برابر شدن تاثیرات خارجی بر کنترل رفتار، برون فکنی ، القاء پرخاشگری، طغیان، واپس گرایی، شکست در همانندسازی و الگوبرداری، عدم پذیرش از جانب دوستان، احساس حقارت، هیجان طلبی و ناتوانی در کنترل تکانه ها، بی حوصلگی، تحریک پذیری، مضطرب بودن، حساسیت بیش از حد، اعتمادبه نفس و عزت نفس پایین، عواطف ناپخته و کودکانه، احساس ناتوانی و عجز و بی لیاقتی، احساس ناتوانی در کسب موفقیت، احساس ناامیدی، بدبینی نسبت به آینده، بی اعتنایی و بی توجهی والدین و احساس ناخودآگاه کینه نسبت به والدین (یک یا هر دو)اشاره کرد .
به طورکلی، نوع شخصیت و مشکلات شخصیتی یکی از عوامل مهم وابستگی به مواد است. اکثر مشکلات شخصیتی، چون گوشه گیری و منزوی بودن می توانند زمینه ساز گرایش و مصرف مواد باشد. کسانی که از نظر اجتماعی منزوی و خجالتی هستند و در برقراری ارتباط با دیگران دچار مشکل می باشند، برای برطرف کردن احساس ضعف، احساس ناامنی و تنهایی و کسب آرامش و اعتماد به نفس ممکن ست به اعتیاد روی آورند .
ویژگی های رفتاری خاصی، چون کمبود اعتمادبه نفس و عزت نفس، آشفتگی های درونی، عصبانیت، مسئولیت پذیر نبودن، قدرت سازگاری پایین و مورد توجه و علاقه دیگران نبودن موجب می شود شخص احساس بی کفایتی و حقارت کند و این علائم به همراه مشکلات اجتماعی و خانوادگی افراد را نسبت به این معضل آسیب پذیر تر می کند و به سمت مصرف مواد و وابستگی به آن می کشاند.
یکی از اصول درمان اعتیاد، توانایی شخص معتاد برای ارزیابی خود با دیدی صحیح و اختصاصی است تا بتواند صفات شخصتی خود را که به صورت استثنایی مثبت یا منفی هستند، بشناسد و دریابد که کدامیک از صفات با اعتیاد وی مربوط است. این نکته حائز اهمیت است که شخصیت اصولاً امر تغییرناپذیری نیست و شخصیت هر فرد آنگونه است که او رفتار می کند. تغییر رفتار در واقع منتهی به تغییر شخصیت می شود و برای تحلیل درونی باید تغییر بیرونی ایجاد کرد و با توجه به موضوع مهم مطرح شده، رفتاردرمانی جزء مهمی از روان درمانی شخص معتاد محسوب می شود.
به طور کلی، مشکلات و ضعف های شخصیتی به تنهایی عامل اساسی وابستگی به مواد نمی باشند؛ شخصیت تنها عامل تعیین کننده اعتیاد نیست بلکه این گونه موارد مطرح شده می توانند زمینه ساز گرایش و مصرف مواد در نظر گرفته شوند.
منابع فارسی
1) آجیل چی ، بیتا ؛ نادری ، امیر؛ قائمی ، فاطمه ، رابطه ویژگی های شخصیتی زنان با نظم اجتماعی،پایان نامه کارشناسی ارشد
2) اتاری، آسیه؛ شفیعی تبار، مهدیه ؛ رضاپور، حمید، بررسی ومقایسه وضعیت اختلال اضطراب و کمرویی در مردان معتاد و غیرمعتاد، فصلنامه اعتیاد پژوهشی سوء مصرف مواد سال پنجم، شماره هفدهم، بهار (1391) چکیده.
3) اتاری، آسیه؛ شفیعی تبار، مهدیه؛ رضاپور، حمید؛ بررسی و مقایسه وضعیت اختلال اضطراب و تمرین در مردان معتاد و غیرمعتاد، فصلنامه اعتیاد پژوهشی سوء مصرف مواد ، سال نهم، شماره هفدهم، بهار (1391) چکیده.
4) احمدوند، محمد علی، (1387)، اعتیاد، سبب شناسی و درمان آن در رشته روان شناسی، نشر دانشگاه پیام نور.
5) احمدوند، محمدعلی، (اعتیاد، سبب شناسی و درمان آن در رشته روان شناسی)، نشر دانشگاه پیام نور،1387.
6) اسلام دوست، ثریا (1389)،اعتیاد (سبب شناسی و درمان) تهران، دانشگاه پیام نور.
7) انجمن روان پزشکی آمریکا، A.P.A. (2000) راهنمای تشخیی و آماری اختلالهای روانی (DSM-TV-T.BP) ترجمه نیکخو و همکاران، (1381)، تهران ، نشر سخن.
8) اولادی،باران؛ ، نویدیان، صادق ؛کاوه فارسانی،علی ذبیح الله، (1391)، مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، دوره پانزدهم، شماره دو، خرداد و تیر (1392).
9) برژره، ژان، اعتیاد و شخصیت، ترجمه توفان گرگانی، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1368.
10) بزمی، نعیمه (1390)، روان شناسی و وابستگی به سواد، سبب شناسی تشخیص و درمان اعتیاد.نشر کتاب ارجمند.
11) بید برگ نیا، علی، (1377) بررسی و مقایسه ویژگی های شخصیتی معتادین به مواد مخدر و افراد عادی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی.
12) پورافکاری، نصرت الله، (1373)."فرهنگ جامع روان شناسی- روان پزشکی" انگلیسی – فارسی ، فرهنگ معاصر.
13) جزایری، علیرضا، دهقانی، محمود؛ بررسی رابطه سبب های دلبستگی اعتیاد و نیمرخ روانی افراد معتاد در مقایسه با افراد غیر معتاد خود معرف استان بوشهر، اعتیاد پژوهی سال دوم، بهار 1383، شماره 6.
14) حسینی، قربان (1368) بررسی مواد موثر در گرایش به اعتیاد در ایران.
15) حکیما، فهیمه، موسوی، سید علی محمد، فصلنامه روان شناسی تحولی روان شناسی ایران، سال نهم، شماره 34، زمستان 1391.
16) حکیما، فهیمه؛ محمد موسوی، سید علی؛ فصلنامه روان شناسی تحولی، روان شناسی ایران، سال نهم، شماره 34، زمستان 1391.
17) حیدری پهلویان، احمد؛ امیرزرگر، محمدعلی؛ فرهادی نسب، علمدا؛ محبوب، حسین، بررسی مقایسه ای ویژگی های شخصیتی معتادین به مواد مخدر با افراد غیر معتاد سالن محمدان (1387).
18) خدیوی، علی (1376) بررسی ویژگی های شخصیتی و باورهای غیرمنطقی معتادین به مواد مخدر افراد معتاد، فصلنامه اعتیاد پژوهی سوء مصرف مواد ، سال سوم، شماره دوازدهم، زمستان 1388.
19) خدیوی، کیانوش (1374).کاربرد درمان مشترک در اعتیاد، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد.
20) دلاوری علی(1380) احتمالات و آمار کاربردی در روان شناسی و زیستی، تهران، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
21) دورلندر، ویلیام، لگزاندر، نیومن (1956) دیکشنری پزشکی دورلند، ترجمه ی نام آور، حمید (1384)، تهران ، چاپ دانش پژو، چاپ هفتم، ویرایش سی ام.
22) رجبی، غلامرضا، زارع نژاد، امید.بررسی مقایسه ای سنخ های شخصیتی افراد وابسته به هروئین، تریاک ، سیگار و عادی براساس مدل 5 عاملی نئو (1391).
23) ژان، برژره، اعتیاد و شخصیت، نشر سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی (1386).
24) سادوک، بنیامین، سادوک، میرجنیا (1382).خلاصه روان پزشکی بالینی، ترجمه، پورافکاری، نصرت الله، تهران.خلاصه انتشارات شهر آب.
25) سازمان مرکزی سازمان ملی مطالعات اعتیاد ،2001
26) سایت مبارزه با مواد مخدر- 1391
27) سایگاردستون وگاد جانسون (1995)، ویژگی های شخصیتی مجرمین معتاد.
28) ستوده ، هدایت الله ، آسیب های اجتماعی ، تهران ، آوای نور ، 1380
29) شاملو، سعید، مکتب ها و نظریه های روان شناسی شخصیت، انتشارات آگاه، تهران، 1370
30) شایسته، سیاوش (1375).مقایسه شخصیتی جوانان معتاد به مواد مخدر و جوانان عادی در گروه سنی 22-14 سال در استان اصفهان، پایان نامه ی کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
31) شولتز، دوان (1990)، نظریه های شخصیت.ترجمه کریمی، یوسف و همکاران (1381).
32) شولتز، دوان پی، شولتز، سدنی الن (1372)، تاریخ روان شناسی نوین.ترجمه علی اکبر سیف و همکاران.جلد 1 و2.تهران ، انتشارات رشد
33) شولتز، دوان، شولتز، سیدنی الن (1998)، نظریه های شخصیت،ترجمه سید محمد، سید یحیی، (1385)، ویرایش تهران
34) شیخ الاسلام ، ربابه ، تعاریف اعتیاد ، ستاد مبارزه ، با مواد مخدر جمهوری اسلامی ایران ، بازبینی شده در 14 مرداد 1386
35) صابر، فاطمه؛ موسوی، ولی الله، صالحی، ایرج، (1390) مقایسه ویژگی های شخصیتی و سبک های حل مساله در مردان معتاد و غیرمعتاد.پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه گیلان.
36) صالحی، ایرج (1383).اعتیاد سراب زندگی و انوع مواد تاثیرگذار و راه درمان.
37) عامری، کفایت، (1381)، "بررسی رگه های شخصیتی دو نظام کلونینجرو آیزنگ در گروه معتاد و غیرمعتاد" پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس
38) کاویانی، ح، پورناصح، م، وموسی، آ. (1384) هنجاریابی و اعتبار سنجی فرم تجدید نظر شده پرسنشامه شخصیتی آیزنگ در جمعیت ایرانی، مجله روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، 34،31،41.
39) کریم پور، رزا، ارزیابی تحقیقات انجام گرفته در خصوص اعتیاد و مصرف مواد مخدر در ستاد مبارزه با مواد مخدر، ژرفای جرمیت، سال دوم، شماره 1005.
40) کریم پور، صادق، (1364) جنبه های روان شناسی اعتیاد.تهران: دفتر انتشارات امیرکبیر.
41) لیاقت، علی، (1375)، مقایسه ای بر روی شخصیت افراد معتاد و غیر معتاد، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
42) محمدی ، (1376)، بررسی عومل خطر ویژگی های شخصیتی در کودکان و نوجوانان مصرف کننده مواد مخدر.پایان نامه کارشناسی ارشد تهران دانشگاه علامه.
43) محی الدینی، حمید،هوشیار، هاشم. محمدی اصفهانی، سعید، غفاری، ادنان، (1391) مقایسه ویژگی های شخصیتی و هوش معنوی در افراد معتاد و غیرمعتاد، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
44) مداحی، محمدابراهیم؛ صمدزاده، مونا ؛ فصلنامه اندیشه و رفتار، سال ششم، شماره 20، پاییز 1390.
45) ملازاده اسفنجانی، رحیم؛ کافی، موسی؛ صالحی ،ایرج (1389) فصلنامه اعتیاد پژوهی سوء مصرف مواد، سال پنجم، شماره هفدهم، بهار (1390).
46) نائینیان، محمدرضا؛ الهیاری، عباسعلی؛ مداحی، محمدابراهیم، (1374)،ر اهنمایی آماری و تشخیصی اختلالات روانی DSM-IV .

منابع انگلیسی:

47) Adams, J. B.heath, A, J, Young, S. E, Hewitt, J.K , coroly, R.P.& stalings,M. C.(2003)"Relation ships between personality and preferred substance and motivations for use among adolescent substance a busers." The American journal of drug and Alcohol Abuse,29,3,691-712.
48) Adrom M, Nikmanesh Z, Bakhshani NM. Prediction of addiction potential in youth according to personality trait. Proceeding of the third congress of Iranian psychological Association 2010;3-5.
49) American psychiatric Association (1994).Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4thed). washington DC: Author.
50) Bal.s.8. cecero.(2001) Addicted patiertls with personality disorders traits schemas, and presenting problems journal of personality.
51) Bond R. Group sizo and conformity. Group process Intergr Relate.2005: 8(4):331-54.
52) Cloninger C.R.(1987).A systematic method for clinical description and classification of personality variants.Archives of General psychiatry,44,573,588.
53) cloninger, C.R.(2004)."Feeling good,the science of well- being New yorks: oxford university press.
54) clonninger, C.R.(199.Brain networks underlying personality development. In B.J .Carrol 8j.E. Barrett (Eds). Psychoptholoy and the brain(pp.183-20). New york , Rawen press.
55) Gorgani T.Addiction and personality.Tehran: organization of publications and Training Islamic Revolution;1990.
56) Ka plan, H,I. and sadock, B.j (2000).synopsis of psychiatry, Ninth Edition, Baltimore Williams and wilkins.
57) Kaplan H, sadock B. synopsis of psychiatry.9thed. New York: will iams and wilkins.2003.
58) Ketabi P, Maher F, Borjaly A. I dentity and relationship addicition in women in Tehran province.Addict studies 2009; 2(3): 54-69.
59) Liau, A & etal (1999).The case for Emotional literacy: the influence of emotional intelligence of problem behaviors in Malaysian secondary school students.J ournal of Moral education, 32 (10,51-66)
60) Sadock, B. j and sadock, v.A (2003).synopsis of psychiatry Ninth edition. Lippincott, Williams and wilkins.
61) Svra kic,D,M, whitedead,C.A, pazybeck,t .R, 8 cloninger, C.R. (199.Differenatial dianosis of personality disorder by the seven factor temperament and character inventory.Archives of General psychiatry, 50,991,999.
62) World ealthorganization, (who) Brief intervention Study Group (193). A cross- nation trial of brief intervrention with heavy drinkers. American journal of public health. 864, 948-955.
1 Cannabis
2 Hempinsanity
3 Amotivation
4 Cocaine
5 Crash
6 Amphetamine
7 Somatization disorder
8 Briquests syndrome
9 Neurotic
10 Neurobiological
11 Novel stimuli
12 Noverly seeking
13 Inhibitability
14 Harm avoidance
15 Reward dependence
16 Persistence
17 Surakic
18 Perna
19 Hypomania
20 Strakowaski
21 Kozeng
22 Takeuchi
23 Manferedonia
24 Battaglia
25 Canete
26 Strandbygaard
27 Novel
28 Aversive
29 Appetitive
30 Meno aminneruo modulators
31 Reward dependence
32 Teridimentional personality Questionnair
33 Novelty seeking
34 Sensation seeking
35 Cleniger & Zecerman
36 Self control
37 Ecological
38 Cloningers Neure psyonarmacolodical theery
39 Addictive Personality
40 Doleeco
41 Post traumatic stress disorser
42 Attention deficit-Hyperactivity Disorder
43 Mc Cann
—————

————————————————————

—————

————————————————————