نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: پنجم دبستان
درس 15: بازگشت از سفر حج
اهداف و انتظارات
انتظار می رود دانش آموزان با یادگیری این درس بتوانند…
* روی نقشه یا کره جغرافیایی، شبه جزیره عربستان و شهرهای مقدس مکه و مدینه را نشان دهند.
* روی نقشه ایران، جهت قبله بعضی از شهرهای ایران را نشان دهند.
* شرایط پیامبر و یارانش در شعب ابی طالب را بیان کنند.
* روی خط زمان، رویدادهای مهم زمان پیامبر را نشان دهند.
* گزارشی از خاطرات سفر حج یکی از اعضای فامیل و آشنایان را تهیه کنند و در کلاس ارائه کنند.
* روزهای 17 ربیع الاول و 27 رجب را در تقویم پیدا کنند و مناسبت های آنها را بیان کنند.
مراحل تدریس
* آماده کنید
* همکاران عزیز توجه داشته باشید که فصل چهارم این کتاب در قالب دو داستان و سفرنامه نوشته شده است، بنابراین می توانید متن این دروس را با صدای بلند بخوانید و حالت قصه گویی داشته باشید. از دانش آموزان بپرسید: آیا تا به حال به شهری زیارتی رفته اید؟ چه کسانی تجربه سفر به شهرهایی چون مشهد، قم، شیراز یا شهرری را داشته اند؟
* اجازه بدهید ولو یک نفر از دانش آموزان، خاطرات خود را از سفر به یک شهر زیارتی بیان کند. علاقه و احساس بقیه دانش آموزان را درباره سفر به مناطق زیارتی، جویا شوید. از آنها بپرسید دوست دارند به کدام منطقه زیارتی سفر کنند.
* آموزش دهید
* تدریس را طبق روال داستانی کتاب پیش ببرید و با صدای بلند و رسا بخوانید. هنگام خواندن داستان با زیر و بم دادن به صدا، فضایی به وجود بیاورید که دانش آموزان موضوع را مجسم کنند. با نشان دادن تصاویر درس که مراسم استقبال از حجاج را نشان می دهند و برای دانش آموزان جذابیت دارد، از آنها بپرسید:
– آیا تا به حال چنین مراسمی را دیده اند؟
– کجا و چه زمانی؟
– خودشان در این مراسم مشارکت داشته اند؟ چگونه؟
* سپس اجازه دهید که آنها برای دوستانشان تعریف کنند. بعد از آن، توجه دانش آموزان را به تصویر صفحه 81 جلب کنید که پدر در جمع خانواده در حال توضیح دادن خاطرات سفرشان است.
* در هنگام خواندن داستان، گاهی داستان را قطع کنید و سوال بپرسید. برای مثال والدین در چه فرودگاهی پیاده شده بودند و به چه شهرهایی سفر کرده بودند؟ بزرگ ترین و مهم ترین مسجد دنیا چه نام دارد و در کجا قرار گرفته است؟ و پس از پرسش و پاسخ دوباره، داستان را ادامه دهید.
* می توانید هنگام خواندن داستان، اسلایدهایی پخش کنید تا بر روی مطالب گفته شده، تاکید بیشتری شود.
* در مورد منطقه زیارتی مکه و مدینه که محور اصلی داستان است، با توجه به اطلاعات دانش آموزان بر اهمیت این شهرها تاکید کنید و موقعیت جغرافیایی شبه جزیره عربستان را بر روی نقشه نشان دهید.
* پیدا کردن جهت قبله: در صفحه 82 کتاب، نقشه شماره 2 وجود دارد که جهت قبله را در کشور ایران نشان می دهد که می تواند در فهم قبله یابی به دانش آموزان کمک کند. آنها در پایه چهارم کتاب مطالعات اجتماعی با جهات اصلی و فرعی آشنا شده اند. بنابراین، جهت جنوب غربی را به خوبی می شناسند. شما می توانید با استفاده از یک دستگاه ساده قبله نما پیدا کردن جهت قبله را در کلاس یا حیاط مدرسه به دانش آموزان آموزش دهید.
* در این قسمت می توانید از دانش آموزان بخواهید با ترسیم خط هایی جهت قبله را در شهرهای تبریز، مشهد و بندرعباس مشخص نمایند و به این نتیجه برسند که جهت قبله در تمام روستاها و شهرهای ایران به سمت جنوب غربی است. شما می توانید تقریباً محدوده محل زندگی تان را بر روی این نقشه علامت بزنید تا دانش آموزان بتوانند جهت قبله خود را نیز مشخص کنند.
* پس از آن، نظر دانش آموزان را به دعوت پیامبر جلب کنید و برای آنها توضیح دهید که کافران، پیامبر گرامی اسلام را تحت فشار قرار دادند و ایشان به مدت سه سال خویشاوندان و آشنایان را به صورت مخفیانه به اسلام دعوت می کرد و حتی آنها مجبور بودند برای عبادت و دیدار با یکدیگر به دره ها و کوه های اطراف مکه بروند.
* به دانش آموزان بگویید که کافران و ثروتمندان از گسترش اسلام می ترسیدند و می خواستند همچنان با ظلم و ستم بر مردم حکومت کنند و پیامبر و یارانشان را تحت فشار می گذاشتند تا جایی که پیامبر عده ای از مسلمانان را به حبشه فرستاد، زیرا نجاشی پادشاه وقت حبشه، مردی عادل بود و مسلمانان توانستند در آن کشور به راحتی زندگی کنند.
* کافران چون نتوانستند پیامبر را از راهش منصرف نمایند با هم پیمان بستند که روابط خود را با مسلمانان قطع کنند، با آنها خرید و فروش و ازدواج نکنند. پیامبر و یارانش به دره ای در نزدیکی مکه (شعب ابی طالب) رفتند و به مدت سه سال در شرایطی بسیار سختی زندگی کردند. پس از آن، با وحی به پیامبر برای خورده شدن عهدنامه کافران توسط موریانه این محاصره اقتصادی پایان گرفت و پیامبر و مسلمانان اجازه یافتند که دوباره به مکه بازگردند (همکاران گرامی در این بخش می توانید از سکانس آخر فیلم محمد ساخته مجید مجیدی در کلاس استفاده کنید و آن را به نمایش بگذارید، زیرا به بهترین شکل آن را به تصویر کشیده است. )
* پس از پایان نمایش فیلم چند سوال از دانش آموزان بپرسید.
* یکی از شیوه های مفید برای مرتب کردن وقایع برحسب نظم زمانی، استفاده از خط زمان است. خطوط زمان، نظم رویدادها را در تقسیمات زمانی نشان می دهد. دانش آموزان با خواندن متن کتاب می توانند وقایع مهم را در این خط زمان بچینند و خود با توجه به نظم فکری فرایند یادگیری را تسهیل نمایند.
* به پایان ببرید
با مرور مطالب گفته شده، تعیین جهت قبله در مدرسه، شرایط پیامبر در دعوت پنهان و آشکار به دین اسلام و رسم نمودار زمان و چیدن وقایع مهم در آن، می توانید مطالب را خلاصه و جمع بندی کنید و به عنوان تکلیف پایانی از دانش آموزان بخواهید فعالیت شماره 3 به کار ببندیم صفحه 96 را انجام دهند و خاطرات اعضای خانواده یا فامیل را از سفر حج و یا مراسم استقبال از حجاج را ثبت و در کلاس بیان کنند.
وسایل مورد نیاز برای تدریس
کتاب درسی، نقشه جنوب غربی آسیا، تصاویری از مکه مکرمه و مدینه منوره، قطب نما یا قبله نما (نمایش فیلم محمد رسول اللّه)
محورهای عمده ارزشیابی
مشخص نمودن شبه جزیره عربستان و شهرهای مقدس مکه و مدینه بر روی نقشه و کره جغرافیایی، نشان دادن جهت قبله شهرهایی از ایران بر روی نقشه، بیان شرایط پیامبر اسلام و یارانش در شعب ابی طالب، نشان دادن رویدادهای مهم تاریخ اسلام از زمان بعثت پیامبر تا اقامت در شعب ابی طالب بر روی خط زمان.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی با حج
* هدف های جزئی
– مفهوم تاریخ هجری شمسی و قمری را درک می کند.
– با بررسی رویدادهای مهم زندگی پیامبر آموزش های اخلاقی و اجتماعی را فرا می گیرد.
– با اماکن مقدس عربستان آشنا می شود.
– داستان بعث را فرا گرفته و بیان می کند.
* هدف های رفتاری
– رویدادهای مهم تاریخ اسلام را از بعثت به بعد به درستی بیان می کند.
– روی نقشه موقعیت عربستان و مکه و خانه خدا را مشخص می کند.
– به اماکن مقدس احترام گذاشته و علت مقدس بودن آن را می داند.
– به اخلاق و رفتار و زندگی نامه پیامبر علاقمند شده و احترام می گذارد.
* روش های تدریس
بحث گروهی، بارش مغزی
* مواد و وسائل آموزشی
کتاب، عکس، فیلم، تابلو، قبله نما
* مدل کلاس
سنتی، گروه بندی 5 نفره
* فعالیتهای مقدماتی
سلام و احوالپرسی، صلوات و دعای فرج، گروه بندی
* ارزشیابی تشخیصی
– وقتی نماز می خوانیم به کدام طرف می ایستیم؟
– قبله یعنی چه؟
– کسی می داند مبعث چرا روز جشن است؟
– در بستگان شما وقتی کسی به مکه می رود او را چه صدا می زنند؟
– و چرا همه به دیدن او می روند؟
* معرفی درس جدید و ایجاد انگیزه
– پخش پاورپوینت فیلم طواف و اعمال حج عکس هایی از حج
– مطرح سوال از این فیلم و عکس در گروه ها
– با استفاده از قبله نما جهت قبله را در کلاس مشخص کنید و درباره قبله توضیحات لازم ارایه می شود.
* فعالیت ضمن تدریس
در روی تابلو کلمه کعبه را می نویسم و به روش بارش مغزی می خواهیم تا نماینده هر گروه روی تخته کلمات اعضای گروه را اطراف کلمه کعبه بنویسد و با توضیح و هدایت وارد موضوع درس می شویم.
ضمن خواندن متن درس و تصویر خوانی توضیحات لازم ارایه شده و فعالیت ها و نقشه خوانی انجام می شود.
هر گروه در بین خود مشورت کرده و نماینده هر گروه کلماتی که به ذهن شان رسیده مانند حج منا طواف و… را اطراف کلمه می نویسند.
دانش آموزان در بحث گروهی و پرسش و پاسخ شرکت کرده و در انجام فعالیت ها مشارکت دارند.
* جمع بندی و نتیجه گیری
با ارایه توضیحات درباره زندگی پیامبر و طرح سوال از دانش آموزان قسمت کوتاهی از فیلم شعب ابی طالب از فیلم محمد رسول الله پخش شده، فعالیت صفحه 48 را بر عهده خود گروه ها قرار داده که با هدایت معلم و آموخته پاسخ ها ارائه و بررسی و کامل شد.
* ارزشیابی تکوینی و پایانی
– آنچه از کشور عربستان یاد گرفته اید در یک بند توضیح دهید.
– دریاهای اطراف و آب و هوای عربستان را بررسی کنید.
– رویدادهای مهم تاریخ اسلام را از بعثت به بعد به ترتیب بیان می کند.
– روی نقشه موقعیت عربستان و مکه و خانه خدا را مشخص کنید
* فعالیت خلاقانه
– از زبان موریانه ای که عهدنامه کافران را می خورد مطلب کوتاهی ارایه دهید. (تلفیق با انشاء)
– از صبر و حوصله ای که پیامبر در برابر سختی های کافران داشتند چه چیزی یاد می گیرید.
* تعیین تکلیف
– تحقیق کوتاهی درباره زندگی پیامبر ارایه دهند.
– نقشه عربستان را کشیده و توضیحات و جزئیات ارایه گردد.
پاسخ فعالیت های کتاب
* پاسخ فعالیت صفحه 83
– دریای مدیترانه، دریای سرخ، دریای عمان، خلیج فارس و اقیانوس هند.
– با توجه به اینکه فاصله بین جده و مکه بیابان است، آب و هوایی گرم و خشک دارد.
* پاسخ فعالیت صفحه 84
– آنها نمی خواستند بت پرستی از میان برود و مردم با هم برابر باشند، بلکه دوست داشتند همچنان با ظلم و ستم بر مردم حکومت کنند.
– پیامبر با مهربانی و صبر و رفتار نیکو آنها را به پرستش خدای یگانه و دین اسلام دعوت می نمود.
– رویدهای زیر را به ترتیب روی خط زمان قرار دهید.
1- بعثت پیامبر 2- دعوت پیامبر به اسلام به طور پنهانی 3- دعوت پیامبر به اسلام به طور آشکار 4- هجرت گروهی از مسلمانان به حبشه 5- اقامت در شِعب ابی طالب
سوالات درس به همراه پاسخ
1- مهمترین شهرهای مقدس مسلمانان جهان کدام اند و در کدام کشورند؟
جواب: مکه و مدینه در کشور عربستان
۲- چرا مکه شهر مقدس است؟
جواب: زیرا این شهر بر سر راه کاروانهای بازرگانی قرار داشت و خانه ی کعبه نیز در آن جا بود.
۳- طواف یعنی چه؟
جواب: در هنگام حج، ما خانه ی کعبه را طواف می کنیم؛ یعنی به دور آن می گردیم.
۴- شبه جزیره به چه سرزمینی گفته می شود؟
جواب: و سرزمینی که از سه طرف به آب و از یک طرف به خشکی راه داشته باشد، شبه جزیره می گویند.
۵- خانه کعبه در کجا قرار دارد؟
جواب: مسجدالحرام در شهر مکه
۶- خانه کعبه………………….. مسلمانان جهان است و ما هر روز به سمت آن………………….. می خوانیم.
جواب: قبله، نماز
۷- قبله ما مسلمانان کجاست؟
جواب: خانه کعبه در مکه
۸- کشور عربستان در……………………. ایران قرار دارد.
جواب: جنوب غربی
۹- دریاهای اطراف شبه جزیره عربستان را نام ببرید.
جواب: دریای سرخ و خلیج فارس
۱۰- غار حرا در نزدیکی شهر………………… قرار دارد و از مکان های…………………. است.
جواب: مکه، مقدس
۱۱- ما چگونه و به چه وسیله ای می توانیم جهت قبله را پیدا کنیم؟
جواب: ما در هر جای ایران که باشیم، اگر جهت جنوب غربی را پیدا کنیم، رو به قبله ایستاده ایم. برای پیدا کردن قبله می توانیم از قبله نما هم استفاده کنیم.
۱۲- حضرت محمد(ص) در کجا به پیامبری مبعوث شد؟
جواب: غار حرا
۱۳- چرا غار حرا از مکان های مقدس است؟
جواب: پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) برای راز و نیاز با خدا به این غار می رفتند. ایشان در این غار بود که از طرف خداوند به پیامبری مبعوث شدند.
۱۴- بعد از سه سال آغاز بعثت خداوند به پیامبر چه ماموریتی داد؟
جواب: بعد از سه سال، خداوند به ایشان ماموریت داد تا همه ی مردم را آشکارا به اسلام دعوت کند.
۱۵- اولین پیشنهاد کافران و ثروتمندان مکه به پیامبر برای بازداشتن ایشان از راه خدا چه بود؟
جواب: با دادن پول و مقام به حضرت محمد(ص) ایشان را از راه خدا باز دارند ولی پیامبر پیشنهاد کافران را نپذیرفتند.
۱۶- وقتی کافران فهمیدن که حضرت محمد(ص) از مبارزه با بت پرستی دست بر نمی دارد چه کردند؟
جواب: به فکر آزار او و پیروانش افتادند. برخی از پیروان پیامبر شدیدتری شکنجه ها را تحمل کردند اما بر ایمان خود باقی ماندند. حتی بعضی از آنها در این راه شهید شدند خود پیامبر نیز از این آزارها در امان نبودند. کافران در گذرگاه ها و کوچه های خلوت به آن حضرت هجوم می بردند و او را با سنگ مجروح می کردند.
۱۷- وقتی آزار و اذیت کافران زیاد شد پیامبر به مسلمانان چه دستوری داد؟
جواب: آزار و اذیت کافران آنقدر زیاد بود که پیامبر به جمعی از مسلمانان دستور دادند که به حبشه هجرت کنند؛ زیرا پادشاه کشور حبشه مردی عادل بود و مسلمانان می توانستند در آن کشور، آزادانه زندگی کنند.
۱۸- بعد از مدتی کافران برای جلوگیری از کار پیامبر و یارانش با هم چه پیمانی بستند؟
جواب: پیمان بستند که رابطه ی خود را با مسلمانان قطع کنند و با آنها خرید و فروش و ازدواج نکنند. آنها همچنین عهدنامه ای نوشتند و آن را در خانه ی کعبه گذاشتند.
۱۹- کافران بعد از شنیدن درستی خبر خورده شدن عهدنامه به وسیله ی موریانه چه کردند؟
جواب: بنابراین، به پیامبر و مسلمانان اجازه دادند که دوباره به مکه بازگردند.
۲۰- چه کسی خبر خورده شدن عهدنامه توسط موریانه را به کافران داد؟
جواب: ابوطالب عموی پیامبر
۲۱- در زمان ظهور اسلام مهم ترین شهر عربستان چه شهری بود؟ چرا؟
جواب: مکه، زیرا این شهر بر سر راه کاروان های بازرگانی قرار داشت و خانه ی کعبه نیز در آن جا بود.
۲۲- چرا غار حرا از مکان های مقدس است؟
جواب: چون پیامبر گرامی اسلام برای راز و نیاز با خدا به این غار می رفتند، ایشان در این غار بود که از طرف خداوند به پیامبری مبعوث شدند.
۲۳- خانه ی کعبه در…………………………. قرار دارد که بزرگترین و مهم ترین مسجد دنیاست.
جواب: مسجدالحرام
۲۴- غار حرا در نزدیکی شهر………………. قرار دارد.
جواب: مکه
۲۵- پیامبر اسلام به مدت………….. سال…………………………. را به طور مخفیانه به دین اسلام دعوت می کردند.
جواب: سه، خویشاوندان و آشنایان
۲۶- پیامبر و یارانش در پی آزار و اذیت کافران مجبور شدند به یکی از دره های مکه به نام………………………….. بروند و…………… سال در آنجا در کمال سختی زندگی کنند.
جواب: شعب ابی طالب، سه