نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: پنجم دبستان
درس6 : منابع آب ایران
اهداف و انتظارات
انتظار می رود دانش آموزان با یادگیری این درس بتوانند…
* چگونگی تشکیل یک رود را بیان کنند و روی مدل نشان دهند.
* منابع آب شیرین را نام ببرند و توضیح دهند.
* روی نقشه پراکندگی رودها، رودهای مهم ایران، مصب یا شهرهایی که از آنها عبور می کنند را نشان دهند و نام ببرند.
* علل کم آبی کشور ایران را بیان کنند.
* چند مورد از عوامل آلوده کننده آب را فهرست کنند.
* چگونگی حفاظت از منابع آب را بیان کنند.
مراحل تدریس
* آماده کنید
* درس را با فعالیت شماره 1 صفحه 27 شروع کنید. از دانش آموزان بخواهید به طور گروهی همفکری و مشکلات یک روز بدون آب را فهرست کنند.
* آنها ممکن است به مواردی چون تشنگی، نظافت شخصی، شست وشوی میوه و سبزی و پختن غذا و حتی غذاخوردن اشاره کنند. این تصورات به بچه ها کمک می کند که به اهمیت آب بیشتر پی ببرند.
* فعالیت2 نیز نوعی ارزشیابی تشخیصی است که دانش آموزان با استفاده از معلومات سال قبل خود پاسخ می دهند که مهم ترین تمدن ها در کنار رودها شکل گرفته اند، زیرا امکان کشاورزی و تولید غذا که اساس وجود تمدن های گذشته بوده، با وجود آب امکان پذیر می شده است.
* آموزش دهید
* یک کره جغرافیایی به کلاس ببرید و اقیانوس ها و دریاها را روی کره نشان دهید تا ملاحظه کنند که بیشتر سطح زمین(دو سوم) را آب ها پوشانده اند. از آنها بپرسید چرا این آب ها برای آشامیدن، کشاورزی و شست وشو، قابل استفاده نیستند.
* سپس نتیجه گیری کنید که انسان آب شیرین مورد نیاز خود را از برف و باران به دست می آورد. (آب حاصل از برف و باران به دو صورت در اختیار انسان قرار می گیرد. )
* به منظور آموزش چگونگی تشکیل رود، تصویر صفحه 28 را با کمک دانش آموزان توضیح دهید و شماره ها را که مراحل تشکیل رود از سرچشمه تا مصب است با آنها مرور کنید (بهتر است با کمک دانش آموزان مدل سه بعدی را با استفاده از گچ، گل رس یا کاغذ بسازید و آن را رنگ آمیزی کنید و از بچه ها بخواهید روی مدل، بخش های مختلف را نشان و توضیح دهند. )
* فعالیت های 3، 4 و 5 صفحه 28 را در کلاس انجام دهید.
* دانش آموزان در سال گذشته، در کتاب علوم با چگونگی تشکیل آب های زیرزمینی آشنا شده اند. شما می توانید با نمایش تصاویر و اسلایدهایی از قنات و چشمه و توضیحی درباره آنها، این دو پدیده طبیعی و انسانی را توضیح دهید.
* اگر در محل زندگی شما قنات یا چشمه ای وجود دارد، حتماً دانش آموزان را به دیدن آنها ببرید.
* به منظور شناخت بهتر دانش آموزان از رودهای مهم ایران و پراکندگی ایران، فعالیت نقشه خوانی صفحه 29 را انجام دهید. اجازه دهید دانش آموزان با مشاهده نقشه، خود پاسخ پرسش ها را پیدا کنند.
1. اروند رود
2. زرینه رود، سیمینه رود، تلخه رود
3. جاجرود و کرج
4. اترک، ارس و سفیدرود
5. کارون (اهواز)، زاینده رود(اصفهان)
6. قزل اوزن و شاهرود
* پس از آشنایی با رودهای مهم و مکان و موقعیت آنها روی نقشه، بحث و گفت وگو ترتیب دهید و فعالیت های 7 و 8 کتاب را انجام دهید.
* روستانشینان برای آبیاری مزارع و باغ ها، دامپروری، شست وشو، پختن غذا، آشامیدن و… ، شهرنشینان برای شست وشو، پختن غذا، کارخانه ها، آبیاری بوستان ها و فضاهای سبز و آشامیدن استفاده می کنند.
* دامنه بحث را به موضوع ایران، کشوری کم آب بکشانید.
* بحران آب یکی از مهم ترین مشکلات کشور ما در آینده خواهد بود. بنابراین، به موضوع کم آبی به طور جدی توجه کنید و دانش آموزان را نسبت به آن حساس نمایید.
* از طریق پرسش و پاسخ، علل کم آب بودن ایران را از دانش آموزان جویا شوید:
– میزان بارندگی کم (کمتر از 250 میلی متر در سال)
– وسعت ناحیه گرم و خشک (بخش عمده ای از کشور ما را بیابان ها و کویرها تشکیل می دهند)
– کم بودن رودهای پرآب و دائمی
– خشک شدن رودهای فصلی در تابستان و دوره گرما
– شور بودن آب بعضی از رودها به دلیل عبور از نمکزارها
* برای فهم بهتر نمونه هایی از مصرف نادرست آب، از تصاویر صفحه 28 استفاده کنید. از دانش آموزان بخواهید هر تصویر را توضیح دهند و سپس پیشنهادی برای جلوگیری از آن روش غلط ارائه کنند.
* برای مثال به جای استفاده از شیلنگ آب، از جارو برای تمیز کردن حیاط استفاده شود. به جای استفاده از شیلنگ آب با چند سطل آب، خودرو را بشویند.
* بهتر است شما از تصاویر دیگری علاوه بر تصاویر کتاب برای فهم بهتر موضوع استفاده کنید. از عوامل مهم دیگری که موجب می شود ما منابع آب را از دست بدهیم و با کمبود آب مواجه شویم، آلوده کردن آب ها است.
* از دانش آموزان بخواهید تصویر پایین صفحه 31 را توضیح دهند و بگویند رود در این تصویر با چه آلودگی هایی مواجه می شود؟ در هر مورد چه کار درستی را پیشنهاد می کنند؟ ورود سموم کشاورزی به داخل آب، ورود فاضلاب های خانه های مسکونی، ورود پساب و فاضلاب سمی کارخانه ها، ورود نخاله های ساختمانی و زباله به آب.
فعالیت 11: زیرا این رودها از نمکزارها و نواحی شور عبور می کنند.
* به پایان ببرید
* مفاهیم اصلی درس را خلاصه و مرور کنید. به عنوان تکلیف منزل از دانش آموزان بخواهید همه آنها فعالیت1 به کار ببندیم صفحه 54 را انجام دهند.
* سپس دانش آموزان را به چند گروه تقسیم کنید و از هر گروه بخواهید به طور داوطلبانه یکی از فعالیت های شماره 12 صفحه 31 که یک فعالیت خلاقیتی است را دانش آموزانی که داوطلب هستند و ذوق و علاقه نوشتن دارند، انجام دهند.
* محورهای عمده ارزشیابی
متناسب با انتظارات یادگیری، توضیح مراحل تشکیل رود و نمایش آن بر روی کاغذ
مواد و وسایل مورد نیاز
کتاب درسی، کره جغرافیایی، کاربرگه شماره 4، مدل تشکیل رود از سرچشمه تا مصب، نمایش فیلم و اسلاید از رودهای محل زندگی.
ملاحظات تدریس و دانستنی های درس
* برای آموزش موثر این درس لازم است که خانواده ها نیز نسبت به مصرف بهینه آب حساس شوند و از روش های مصرف بهینه و جلوگیری از اسراف آب، آگاه شوند. بهتر است جلسه ای با خانواده ها بگذارید و آنها را نسبت به موضوع توجیه کنید.
* انتظار می رود با آموزش موثر این درس، تغییری در نگرش و رفتار دانش آموزان نسبت به موضوع آب پدید بیاید. در طی سال تحصیلی این نگرش و رفتار را در محیط مدرسه زیر نظر بگیرید و از خانواده ها نیز تغییر رفتار را از طریق فرم های ارزیابی، جویا شوید.
* میزان مصرف مجاز آب برای یک فرد در شبانه روز 150 لیتر تعیین شده است، اما در ایران متوسط مصرف در شبانه روز بین 250 تا 300 لیتر است.
* قنات یکی از ابداعات ایرانیان باستان است. بیش از دوهزار سال پیش، مردم ایران برای مقابله با کمبود آب در نواحی خشک، قنات حفر می کردند و از آب های زیرزمینی استفاده می نمودند. بعدها دانش و مهارت حفر قنات از ایران به کشورهای دوردست و هم جوار منتقل شد.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی با منابع آب کشور و اهمیت نحوه استفاده از منابع آب شیرین
* اهداف جزیی و رفتاری
– نحوه شکل گیری رودها و آب های زیرزمینی را از روی نقشه تفسیر کند.
– راه های جلوگیری از اسراف آب را بداند.
– از منابع آب در شرایط و مکان های مختلف محافظت نماید.
– علت کم بودن منابع آب در ایران را درک کند و بیان کند.
– انواع رود و دلایل تفاوت پراکندگی رودها را با هم مقایسه کند.
* مفاهیم کلیدی
منابع آب، اسراف، پراکندگی رودها و منابع آب
* انتظارات درس
– انتظار می رود دانش آموزان انواع رودها را بیان کند.
– انتظار می رود دانش آموزان علت کمبود منابع آب در ایران را بیان کند.
– انتظار می رود دانش آموزان راه های جلوگیری از اسراف آب را بیان کند.
– انتظار می رود دانش آموزان راه های محافظت از منابع آب را بیان کند.
– انتظار می رود دانش آموزان منابع آب در کشور و نحوه تشکیل آن را نام ببرد.
* پیش از تدریس
استفاده از نقشه و تفسیر راهنمای مربوط به رودها و دریاچه های ایران به عنوان ابزار کلیدی و پیش آمادگی تدریس لازم است و بررسی می گردد.
* ارائه تدریس
ابتدا با این پرسش که اگر چند روز آب منزل قطع شود چه مشکلاتی پیش می آید و با پرسش و پاسخ وارد بحث اهمیت آب و کمبود منابع آب شیرین در ایران می شویم.
سوال کنید می دانید آب شهر از کجا تامین می شود؟ می تواند چرخه آب را توضیح داد و نحوه تشکیل رودها و آبهای زیر زمینی را با بیان داستان زندگی یک قطره در رود یا آب زیر زمینی و رسیدن آن به دست انسان مطرح کرد.
در گام بعدی با قرار دادن نقشه رودها و آب و هوا به مقایسه پراکندگی رودها و دلیل کم آبی و پر آبی رودهای آن مناطق می پردازیم و تاثیر آب و هوایی و رابطه ان با میزان آب رودها مورد تاکید است.
در آخر می توان با توجه به کم بودن آب شیرین در کشور پیشنهاداتی برای حفاظت از منابع آب مطرح کنند و پیشنهادات خوب تشویق و پای تابلو نوشته شود. (انجام فعالیتها در تاکید آموخته ها مد نظر است. )
* ارزشیابی
دانش آموز می تواند نحوه تشکیل رود و آب زیرزمینی را بیان کند.
دانش اموز می تواند علت پر آبی و کم آبی رودها را در مناطق با توجه به شرایط آب و هوایی بیان کند.
دانش آموز می تواند برای محافظت از منابع آب چند پیشنهاد دهد.
دانش آموز می تواند از انواع منابع آب شیرین مثال بزند.
* تکلیف و فعالیت
– گزارشی از موارد اسراف در آب شیرین که در محل زندگی خود می بینید را به صورت عکس یا گزارش ارایه دهید.
– شرکت در فعالیت و پرسش و پاسخ گروهی.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعّالیت صفحه 27
1- فرض کنید یک روز از صبح تا شب در محلّ زندگی تان، آب نباشد. چه مشکلاتی برای شما و اعضای خانواده تان پیش می آید؟ به طور گروهی همفکری کنید و فهرست مشکلات را در کلاس بخوانید. مشکلاتی مانند: تشنگی – گرما زدگی – گرسنگی – کثیفی و…
2- در کتاب مطالعات اجتماعی سال چهارم خواندید که در گذشته های دور، مهم ترین تمدّن ها در کنار رودها به وجود آمده اند. چرا؟ چون در کنار رودها می توانستند کشاورزی کنند و به فعالیت بپردازند و این امر باعث یک جانشینی آنان و به وجود آمدن اولین تمدن ها شد.
* فعّالیت صفحه 28
3- به تصویر زیر توجّه کنید و مراحل تشکیل رود را توضیح دهید. بر اثر بارش برف و باران در مناطق کوهستانی و جاری شدن آن ها بر روی کوه ها و جویبارهایی به وجود می آید. این جویبارها در قله و ارتفاعات کوه به سمت کوهپایه حرکت کرده و در دامنه کوه به هم می پیوندند و رودها را تشکیل می دهند.
4- چرا نواحی کوهستانی برای ما اهمّیت دارند؟ چون نواحی کوهستانی تامین کننده آب و خاک اند. شرایط مناسبی برای تولید برق دارند و شکل گیری روستا و رونق فعالیت های اقتصادی آن وابسته به کووهستان اطراف است.
* فعّالیت صفحه 29
1- کدام رود به خلیج فارس می ریزد؟ اروند رود
2- کدام رودها به دریاچه ارومیه می ریزند؟ زرینه رود – سیمینه رود – تلخه رود
3- آبی که مردم شهر تهران مصرف می کنند، از کدام رودها تامین می شود؟ رود کرج و رود جاجرود
4- سه رود را که به دریای خزر می ریزند، نام ببرید. سفید رود – ارس – اترک
5- رودهای کارون و زاینده رود از کدام شهرها عبور می کنند؟ اهواز و اصفهان
6- سفیدرود از به هم پیوستن کدام رودها به وجود آمده است؟ قزل اوزن – شاهرود
* فعّالیت صفحه 30
7- روستانشینان از آب رودها برای چه کارهایی استفاده می کنند؟ روستانشینان از آب رودها معمولا برای کشاورزی و آبیاری زمین های زراعتی خود و یا برای شست وشو استفاده می کنند.
8- شهرنشینان از آب رودها برای چه کارهایی استفاده می کنند؟ معمولا بر روی رودخانه ها سدهایی احداث می کنند و با استفاده از سد انرژی ذخیره شده آب در پشت سد به کمک توربین های آبی برق تولید می کنند و یا با تصفیه آب پشت سد را به وسیله لوله کشی به منازل مسکونی می رسانند. هم چنین گذراندن اوقات فراغت.
* فعّالیت صفحه 31
11- چرا آب بعضی از رودهای کشور ما برای کشاورزی مناسب نیست؟ بعضی از رودها فصلی هستند و در تمام فصول سال آب ندارند که بتوان با آب رودخانه مزارع را آبیاری کرد همچنین برخی از رودها با گذشتن از نمک زارها، شورند و نمی توان از آن ها استفاده کرد.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- چرا در گذشته های دور مهمترین تمدنها در کنار رودها به وجود آمدند؟
جواب: زیرا مردم در کنار رودها زندگی می کردند تا بتوانند از آب رودها برای کشاورزی استفاده کنند.
2 – چرا با وجود دریاها و اقیانوسها باز هم انسان ها با کمبود آب روبرو هستند؟
جواب: چون آب دریاها شور است و برای آشامیدن، شست و شو، کشاورزی و سایر فعالیت ها مناسب نیست.
3 – انسان آب شیرین مورد نیاز خود را از کجا به دست می آورد؟
جواب: از منابع برف و باران
4- آب باران و آبی که از آب شدن برف ها به وجود می آید، چه می شود؟
جواب: بخشی از آن در سطح زمین روان می شود و رودها را به وجود می آورد و بخشی هم به داخل زمین فرومی رود وآبهای زیرزمینی را تشکیل می دهد.
5- مراحل تشکیل رود را بنویسید؟
جواب: از باریدن باران و آب شدن برف ها جویبارها درست شده و از به هم پیوستن جویبارها، رودها تشکیل می شوند.
6- چرا نواحی کوهستانی برای ما اهمیت دارند؟
جواب: چون رودها که منبع مهم آب شیرین ما هستند، از کوه ها سرچشمه می گیرند.
7- برای استفاده از آب های زیرزمینی چه می کنیم؟
جواب: چاه یا قنات حفر می کنیم.
8- چشمه ها چگونه به وجود می آیند؟
جواب: گاهی آب های زیرزمینی خود بخود به سطح زمین می آیند و چشمه ها را به وجود می آورند.
9- رودهای ایران از کجاها سرچشمه می گیرند؟
جواب: رشته کوه های البرز و زاگرس و کوه های داخلی
10- رودها به کجا می ریزند؟
به اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها و باتلاق ها
11- چه رودهایی به دریاچه ی خزر می ریزند؟
جواب: رودهای اترک، گرگان، ارس و سفیدرود.
12- کدام رود به خلیج فارس می ریزد؟
جواب: اروند رود
13- کدام رودها به دریاچه ی ارومیه می ریزند؟
جواب: تلخه رود – زرینه رود – سیمینه رود
14- آبی که مردم تهران مصرف می کنند از کدام رودها تامین می شود؟
جواب: جاجرود – کرج
15- برابر نقشه ی کتاب درسی، رود کارون از کدام شهر عبور می کند؟
جواب: اهواز
16- برابر نقشه ی کتاب درسی، زاینده رود از کدام شهر عبور می کند؟
جواب: اصفهان
17- سفید رود از به هم پیوستن کدام رودها تشکیل می شود؟
جواب: شاهرود – قزل اوزون
18- میزان متوسط بارندگی سالانه ی ایران چقدر است؟
جواب: 250 میلی متر
19- وسعت کدام ناحیه ی آب و هوایی ایران بیشتر است؟ چرا؟
جواب: ناحیه ی گرم و خشک. به علت کمبود بارندگی سالانه
20- آیا رودهای ایران دایمی هستند؟
جواب: خیر تعداد رودهای دایمی ایران کم است.
21- چرا برخی رودهای ایران شور هستند؟
جواب: چون از نمکزارها می گذرند شور هستند.
22- چگونه می توان آب را ذخیره کرد؟
جواب: با ساختن سد
23- روستاییان از آب رودها برای چه کارهایی استفاده می کنند؟
جواب: کشاورزی، آشامیدن، شست وشو
24- شهرنشینان از آب رودها برای چه کارهایی استفاده می کنند؟
جواب: آشامیدن، شست و شو، حمام کردن
25- چرا آب بعضی رودها برای کشاورزی مناسب نیست؟
جواب: چوت این رودها از نمکزارها عبور کرده و آب آنها شور است.
26- چگونه می توان از هدر رفتن آب در باغ ها و مزارع جلوگیری کرد؟
جواب: با استفاده از روشهای جدید آبیاری مانند آبیاری قطره ای
27- چرا باید از رودها محافظت کنیم؟
جواب: رودها تنها منبع آب شیرین هستند. ماهی ها که از منابع غذایی مهم هستند در رودها زندگی می کنند.
28- آب چگونه هدر می رود؟
جواب: مصرف نادرست و آلوده کردن آب، سبب هدر رفتن آن می شود.