نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: پنجم دبستان
درس5: جمعیت ایران
اهداف و انتظارات
انتظار می رود دانش آموزان با یادگیری این درس بتوانند…
* مفهوم جمعیت را از طریق پرس وجو درباره تعداد جمعیت مدرسه و کلاس و نظایر آن، بیان کنند.
* چگونگی افزایش جمعیت و چند مورد از مزایای افزایش جمعیت در کشور ما را بیان کنند.
* با توجه به نمودار، تعداد جمعیت ایران در دهه های گذشته و حال را با هم مقایسه کنند.
* علل پراکندگی جمعیت در ایران را توضیح دهند و در مورد هر ناحیه، مثالی بزنند.
* دلایل مهاجرت جمعیت از یک مکان به مکان دیگر را فهرست کنند.
مراحل تدریس
* آماده کنید
* با نشان دادن تصاویر صفحه 22، توجه بچه ها را به مفهوم جلب کنید. سپس از آنها بپرسید کلمه جمعیت چه مفهومی را به ذهن آنها می آورد. با استفاده از روش بارش مغزی، پاسخ ها را روی تخته بنویسید.
* برای آمادگی این درس از آنها بخواهید به چند گروه تقسیم شوند و فعالیت های 1، 2 و 3 را انجام دهند.
* قبلاً با مسئولین مدرسه صحبت کنید که هنگام مراجعه دانش آموزان برای پرس وجو درباره جمعیت کلاس ها و مدرسه، با آنها همکاری کنند.
* وقتی دانش آموزان این فعالیت ها را انجام دادند، مفهوم جمعیت را تعریف کنید و همچنین تعداد جمعیت شهر یا روستای محل زندگی آنان را (فعالیت 5) به آنها بگویید.
* آموزش دهید
* به طور کلی، برای محاسبه رشد یا افزایش جمعیت، دو عامل موالید و مرگ و میر را در نظر می گیرند.
* با فهم این دو نکته، دانش آموزان با کاهش و افزایش جمعیت در یک مکان آشنا می شوند. از دانش آموزان بخواهید نمودار افزایش جمعیت صفحه 24 را بخوانند. توجه کنید خواندن نمودار یکی از مهارت های لازم برای فهم مطالب است. به آنها توضیح دهید که در این نمودار، هر آدمک معادل 5 میلیون نفر است و اجازه دهید بچه ها آدمک ها را در هر ستون بشمارند.
* سپس توضیح دهند که از این نمودار نتیجه می گیرند که جمعیت کشورها، همواره درحال افزایش بوده است. این نمودار، میزان جمعیت کشور را در هفت دوره سرشماری نشان می دهد.
* در مرحله بعد از دانش آموزان بخواهید نظرات افراد را در صفحه 23 درباره خوبی های افزایش جمعیت بخوانند و نظر خود را نیز بیان نمایند و در این زمینه گفت وگو کنند.
* یکی از مفاهیم عمده در آموزش جغرافیا مفهوم پراکندگی است که با استفاده از نقشه، آموزش داده می شود. از دانش آموزان بخواهید نقشه صفحه 25 را با دقت مشاهده کنند و با استفاده از راهنمای نقشه بگویند در کدام نواحی تراکم نقاط زیاد و در کدام نواحی تعداد نقاط کم است و نتیجه گیری کنید که توزیع جمعیت در ایران یکسان نیست. سپس آنها را به چهار گروه تقسیم کنید و بخواهید هرکدام ویژگی های جمعیت یک ناحیه را بررسی و علل تراکم کم یا زیاد را در آن ناحیه، توضیح دهند.
* برای تحکیم یادگیری از دانش آموزان بخواهید فعالیت های 6، 7 و 8 را انجام بدهند.
* آموزش مفهوم مهاجرت ممکن است در ابتدا ساده نباشد. بهتر است از جلسه قبل از دانش آموزان بخواهید فعالیت شماره 11 صفحه 26 را انجام دهند و نتیجه را با علل آن در کلاس بگویند. به این ترتیب، شما به آنها می فهمانید که ممکن است تعدادی از آنها خود یا خانواده شان در مکان دیگری متولد شده و بعداً در این شهر یا روستا ساکن شده باشند. البته این پدیده در شهرهای بزرگ بیشتر مشاهده می شود.
* می توانید از آنها بپرسید اگر قرار باشد در آینده برای زندگی به مکان دیگری بروند، کجا را انتخاب می کنند؟ چرا؟ با این پرسش مفهوم مهاجرت بهتر درک می شود.
* یکی از روش های موثر آموزش، تصویرخوانی است. از تصاویر صفحه 26 استفاده کنید. بهتر است شما عوامل دافعه و جاذبه جمعیت را روی 2 مقوای جداگانه تهیه کنید. (ترسیم کنید یا تصاویری را بچسبانید) و در کلاس نصب کنید. شما می توانید موارد دیگری نیز به تصاویر بخش جاذبه یا دافعه اضافه کنید. توجه دانش آموزان را به تصویر افرادی که ناحیه الف را ترک می کنند و به ناحیه ب می روند، جلب کنید و فعالیت های 9 و 10 صفحه 26 را انجام دهید.
* فعالیت9
الف)خشکسالی، کمبود آب، کمبود درآمد و شغل، جنگ، کاهش بارندگی و…
ب) شرایط شغلی بهتر، درآمد بیشتر، امکانات درمانی و تحصیلی و رفاهی بهتر (دانشگاه، بیمارستان، فروشگاه، مراکز تفریحی و… )
در فعالیت شماره 10، بچه ها را در یک موقعیت جدید، قرار دهید و از آنها بخواهید پیشنهادهایی برای ماندن در سرزمین الف ارائه کنند. با این فعالیت دانش آموزان تفکر جست وجوی راه حل و پیشنهاد را تمرین می کنند.
* فعالیت10
دانش آموزان ممکن است نظرات مختلفی بیان کنند. برای مثال:
در سرزمین الف روش هایی برای اینکه آب را ذخیره کنند و یا آن را هدر ندهند، به وجود بیاورند؛ شغل ایجاد کنند؛ امکانات آموزشی بهتر مانند دانشگاه به وجود بیاورند؛ امکانات تفریحی مثل بوستان، شهربازی، کتابخانه، سینما ایجاد کنند و درمانگاه ها و بیمارستان های مجهز بسازند و…
* به پایان ببرید
* مفاهیم مهم درس را مرور و خلاصه کنید. به عنوان تکلیف پایانی، از دانش آموزان بخواهید کاربرگه شماره 3 را در طی چند روز کامل کنند. به آنها فرصت کافی بدهید تا بتوانند به دفتر مدرسه مراجعه کنند.
* کاربرگه ها را کنترل کنید و مطمئن شوید که دانش آموزان مهارت پر کردن جدول و رسم نمودار را که از مهارت های مهم کاوشگری است، به خوبی یاد گرفته اند.
* شما ممکن است یک فعالیت که جنبه خلاقیتی دارد به دانش آموزان بدهید تا انجام دهند. برای مثال از افراد داوطلب بخواهید یک نقاشی درباره مهاجرت بکشند و درصورت امکان عوامل جاذبه یا دافعه که موجب این مهاجرت شده اند را در تصویر خود نمایش دهند.
* محورهای عمده ارزشیابی
* دانش آموزان باید در بیان معنای جمعیت، چگونگی افزایش جمعیت، بحث در مورد مزایای افزایش جمعیت در ایران، خواندن نمودار افزایش جمعیت در ایران، توضیح علل پراکندگی جمعیت در ایران با توجه به نقشه و بیان مفهوم مهاجرت و عوامل جاذبه و دافعه در مهاجرت، توانایی داشته باشند.
* برای این منظور از ابزارهایی چون چک لیست مشاهده رفتار و بررسی فعالیت های کاوشگری و آزمون شفاهی و کتبی استفاده می شود.
مواد و وسایل مورد نیاز
کتاب درسی، نقشه ایران، کاربرگه شماره 3، پوستری که عوامل جاذبه و دافعه جمعیت را نمایش بدهد.
ملاحظات تدریس و دانستنی های درس
* برای انجام فعالیت های کاوشگری این درس که شامل سرشماری جمعیت کلاس های مدرسه و تهیه جدول و نمودار است، مسئولین مدرسه را توجیه کنید که با دانش آموزان همکاری کنند و آمارها را در اختیار آنها قرار دهند.
* برای انجام فعالیت مربوط به پرس وجو درباره مهاجرت، خانواده ها را توجیه کنید که اطلاعات لازم را درباره مهاجرت خود یا افراد فامیل و علل آن در اختیار دانش آموزان قرار دهند.
* به طور کلی برای محاسبه رشد جمعیت دو عامل موالید و مرگ و میر را در نظر می گیرند.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی با مفهوم جمعیت و مزایای افزایش جمعیت
* اهداف جزیی و رفتاری
– مفهوم کلمه جمعیت را بداند.
– تقریبا حدس بزند جمعیت شهر یا روستای محل زندگی او چند نفر است.
– افزایش جمعیت را درک کند.
– مزایای افزایش جمعیت در کشور را بداند.
* مفاهیم کلیدی
جمعیت، افزایش جمعیت، پراکندگی جمعیت، مهاجرت
* وسایل
کتاب، کار برگ، تابلو
* انتظارات درس
– انتظار می رود دانش آموز مفهوم جمیعیت را کامل بیان کند.
– انتظار می رود دانش آموز افزایش جمعیت را تعریف کند.
– انتظار می رود دانش آموز مزایای افزایش جمعیت را برای یک کشور بداند.
– انتظار می رود دانش آموز پراکندی جمعیت و مهاجرت در ایران با ذکر دلیل بیان کند.
* پیش از تدریس
– در ابتدا کلمه جمعیت را پای تابلو بنویسید و از بچه ها بخواهید آن را معنی کنند.
– جمعیت کلاس خود را با کلاس ششم مقایسه کنند
– کاربرگ شماره 3 را انجام دهند
* اجرای تدریس
با جمع بندی نظرات بچه ها در مورد جمعیت معنی و مفهوم درست آن را پای تابلو نوشته و توضیح دهید. سپس پرسش مطرح می کنیم که اگر یک کشور جمعیت خیلی کم یا پیر داشته باشد چه مشکلاتی دارد با جمع بندی نظرات دانش آموزان معنی افزایش جمعیت و مزایای افزایش جمعیت در کشور مورد بررسی قرار می گیرد.
در گام بعدی با اشاره به نقشه ایران و نام بردن چند استان که جمعیت زیاد و کم دارند موضوع پراکندگی جمعیت و علت های آن را مورد پرسش و پاسخ قرار می دهیم و نتیجه گیری می کنیم.
در ادامه می پرسیم آیا کسی را سراغ دارید که از استان دیگر به تهران بیاید. آیا علت آن را می دانید؟
بعد به بعضی استان ها که امکانات و آب و هوای نامساعد دارند اشاره می کنیم و با این هدف بحث مهاجرت و علت های آن مورد بررسی قرار می گیرد.
در آخر عواملی که ممکن است جذب کننده جمعیت مانند امکانات بهداشتی، آموشی، شغلی، ورفاهی و عواملی که دور کننده جمعیت و علت مهاجرت است مانند کمبود امکانات رفاهی، بهداشتی، اشتغال و شرایط بد آب و هوا است بروی تابلو نوشته و تاکید می گردد.
* ارزشیابی
– دانش آموز می تواند جمعیت را تعریف کند.
– دانش آموز می تواند جای پر جمعیت و کم جمعیت را مثال بزند.
– دانش آموز می تواند مزایای افزایش جمعیت برای کشور را نام برد.
– دانش آموز می تواند مفهوم پراکندگی جمعیت در کشور را بیان کند.
– دانش آموز می تواند مفهوم مهاجرت و علت های آن را بیان کند.
* تکلیف و فعالیت
انجام فعالیت ها و کاربرگ بصورت گروهی و فردی مد نظر است.
– گزارشی از چند جالی پرجمعیت و کم جمعیت ارایه داده و جمعیت آن ها را تقریبی حدس بزنند.
– از روی نقشه به پراکندگی جمعیت در ایران اشاره کرده و نقاط پرجمعیت و کم جمعیت را نشان دهند.
– انجام فعالیت کتاب و کاربرگ
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعّالیت صفحه 24
6- با توجّه به نقشه صفحه روبه رو، از ناحیه 2 و 3 چند شهر مثال بزنید. ناحیه 2: رشت، ساری، انزلی و… ناحیه 3: ارومیه، همدان، قم، قزوین و…
8- هر چه از ناحیه مرکزی ایران به سمت کوهپایه های البرز و زاگرس پیش برویم، تعداد شهرها و روستاهای پر جمعیت، بیشتر می شود یا کمتر؟ چرا؟ تعداد شهرها و روستاها زیاد می شود چون در این ناحیه آب و هوای مناسبی وجود دارد معادن مختلف وجود دارد و خاک آبرفتی است.
* فعّالیت صفحه 26
به تصویرهای زیر دقّت کنید و پاسخ دهید.
9- الف) چه عواملی ممکن است موجب شود که مردم یک مکان را ترک کنند و به جای دیگری مهاجرت کنند؟ خشکسالی، کمبود آب، جنگ، کمبود درآمد، مشکلات سیاسی و اقتصادی و…
ب) چه عواملی باعث می شود مردم به یک مکان جذب شوند؟ کسب درآمد، شغل یا وجود بیمارستان های مجهز، فروشگاه های بزرگ، دانشگاه
10- اگر جمعیت ناحیه الف نخواهد به ناحیه ب مهاجرت کند، چه کارها و برنامه هایی باید اجرا شود تا در همان جا بماند؟ دو پیشنهاد بدهید.
مشکلاتی که باعث شده افراد به فکر مهاجرت باشند رفع شود. – بخش اصلی نیاز آنها در سرزمین خودشان رفع شود که نیازی به مهاجرت نباشد.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- جمعیت را تعریف کنید؟
جواب: به مجموعه ی افرادی که در یکجا زندگی می کنند، جمعیت می گویند.
۲- جمعیت چگونه افزایش می یابد؟
جواب: اگر تعداد افرادی که متولد می شوند از تعداد افرادی که می میرند بیشتر باشد، جمعیت افزایش می یابد.
٣- افزایش جمعیت در کشور ما چه خوبی هایی دارد؟
جواب: وقتی تعداد جوانان یک کشور زیاد باشد، نیروی بیشتری برای کار فراهم می شود. علاوه بر این، جوانان با تحصیل و تلاش به پیشرفت کشور کمک می کنند. اگر جمعیت زیاد باشد، نیروی زیادی برای دفاع از کشورمان داریم. ما دوست نداریم در یک خانواده ی کم جمعیت زندگی کنیم. دلمان می خواهد با برادرها و خواهرهایمان بازی کنیم، به هم کمک کنیم و تنها نباشیم.
۴- در حال حاضر جمعیت کشور ما چند نفر است؟
جواب: نزدیک به ۸۰ میلیون نفر
۵- پراکندگی جمعیت یعنی چه؟
جواب: جمعیت ایران در همه جای آن بصورت یکسان پراکنده نشده در بعضی نواحی جمعیت بیشتر و در بعضی جمعیت کمتری دارد.
۶- در ناحیه کناره ی دریای خزر ………………………. ،………………………. و…………………………………. موجب رونق کشاورزی شده است.
جواب: آب و هوای مساعد، باران کافی و خاک حاصل خیر
۷- چرا نواحی کناره ی دریای خزری پر جمعیت است؟
جواب: ناحیه ی کناره ی دریای خزر وسعت کمی دارد اما جمعیت زیادی را در خود جای داده است. در این ناحیه، آب و هوای مساعد، باران کافی و خاک حاصلخیز موجب رونق کشاورزی شده است.
۸- چرا تهران جمعیت زیادی را در خود جای داده است؟
جواب: ناحیه ی تهران و اطراف آن پرجمعیت ترین جای کشور است. تهران به دلیل پایتخت بودن و وجود اداره ها، دانشگاهها و کارخانه ها، جمعیت زیادی را به خود جذب کرده است.
9- چرا نواحی داخلی ایران کم جمعیت یا خالی از جمعیت هستند؟
جواب: نواحی داخلی ایران به دلیل بارندگی کم، زمین های شور و خاک نامناسب، بسیار کم جمعیت یا خالی از جمعیت است.
۱۰- نواحی داخلی ایران به دلیل…………………….. ،……………………………. و…………………………. بسیار کم جمعیت یا خالی از جمعیت است.
جواب: بارندگی کم، زمین های شور و خاک نامناسب
۱۱- چرا نواحی کوهپایه ای رشته کوه البرز، زاگرس و آذربایجان و خراسان شهر و روستاهای زیادی دارند؟
جواب: در نواحی کوهپایه ای رشته کوه های البرز و زاگرس و کوههای آذربایجان و خراسان، به دلیل آب و هوای معتدل، خاک آبرفتی و وجود معدن های مختلف تعداد زیادی شهر و روستای پرجمعیت به وجود آمده است.
۱۲- چرا برخی نواحی ایران جمعیت بیشتر و برخی جمعیت کمتری دارند؟
جواب: چون آب و هوا و شرایط محیطی در همه جا یکسان نیست و جاهایی که آب و هوا مناسب و خاک مناسب و باران کافی وجود داشته باشد جمعیت بیشتر و در مناطقی بارندگی کم و خاک نامناسب جمعیت کمتر است.
۱۳- مهاجرت یعنی چه؟
جواب: مهاجرت یعنی اینکه مردم برای زندگی یا کار از جایی به جای دیگر بروند.
۱۴- پرجمعیت ترین جای کشور کجاست؟
جواب: تهران و اطراف آن
۱۵- دو دلیل افزایش جمعیت یک مکان را نام ببرید.
جواب: تولد بیش تر از مرگ، مهاجرت