نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: ششم دبستان
درس5 : عوامل موثر در کشاورزی
مقدمه فصل 3
عنوان فصل 3 کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم دبستان، کشاورزی در ایران می باشد. این فصل شامل دو درس(عوامل موثر در کشاورزی و محصولات کشاورزی، از تولید تا مصرف) است. برخی از ارزش ها و نگرشی های این درس عبارتند از: پرهیز از اسراف مواد غذایی، مصرف بهینه، کمک به گرسنگان، تمایل و احترام به کشاورزی و قشر کشاورز، شکرگزاری از مواهب الهی.
غذا یکی از نیازهای اولیه بشر است و ادامه زندگی بدون آن امکان پذیر نمی باشد. در این فصل دانش آموزان با کشاورزی به عنوان یکی از عمده ترین منابع تامین غذا آشنا می شوند. دانش آموزان عوامل موثر بر کشاورزی (طبیعی و انسانی) را دسته بندی می کنند و از طریق کاوشگری اطلاعاتی درباره نوع و فرایند، تولید، توزیع و مصرف محصولات کشاورزی به دست می آورند و پراکندگی محصولات را روی نقشه نمایش می دهند. در این فصل، مصرف بهینه و پرهیز از اسراف مواد غذایی و نکاتی که باید در مصرف صحیح رعایت شود، آموزش داده می شود.
انتظارات یادگیری
انتظار می رود دانش آموزان با یادگیری این درس بتوانند:
* عوامل موثر بر کشاورزی را بشناسند و دسته بندی کنند. (عوامل طبیعی و انسانی)
* درباره غذای محلی خود و برخی محصولات کشاورزی پرس وجو و تحقیق کنند.
* پراکندگی محصولات مهم کشاورزی را روی نقشه نشان دهند و راهنمای مناسب برای نقشه ترسیم کنند.
* نمودارهای مربوط به محصولات کشاورزی را بخوانند و ترسیم کنند.
* درباره موضوعات مربوط به مصرف غذا، شکرگزاری، اسراف نکردن و کمک به گرسنگان اظهارنظر و یا به شیوه مناسب نظر خود را بیان کنند. (پوستر، نقاشی، متن و… )
* فرایندهای تولید، توزیع و مصرف را به طور متوالی بشناسند و مرتّب کنند.
* کشت گلخانه ای را با کشت معمولی مقایسه کنند.
مواد و وسایل لازم
کتاب درسی، کاربرگه های فعالیت (شماره 5 و 6 و 7 و 8 و 9)، نقشه دیواری استان و پراکندگی محصولات کشاورزی ایران، کارت های تحقیق دانش آموزان، در صورت امکان معلّم عکس ها و اسلایدها یا فیلم هایی درباره محصولات کشاورزی استان و منطقه یا فرایند تولید، توزیع و مصرف و نظایر آن تهیه و در کلاس نمایش می دهد. در صورت امکان نقشه استان های ایران به تعداد گروه های دانش آموزان.
** در ادامه، نکات آموزشی و طرح درس برای آموزش درس 5 آورده شده است. **
پیشنهاداتی برای شروع و پیشبرد درس
* شما می توانید از خانواده بعضی از دانش آموزان بخواهید آش محلی منطقه خود را درست کنند و به کلاس بیاورند. بچه ها پس از خوردن آش بگویند در این آش چه محصولات کشاورزی به کار رفته است؟
* شما می توانید سبدی از میوه ها، سبزیحات، غلات، حبوبات، مغزها و دانه ها و محصولات جالیزی به کلاس بیاورید و از دانش آموزان بخواهید آنها را طبقه بندی کنند. از هر کدام حداقل 2 یا 3 مورد در سبد بگذارید و از دانش آموزان بپرسید کدام یک از این محصولات در منطقه زندگی آنها کشت می شود و کدام یک از نواحی دیگر به آنجا آورده می شود؟
* شما می توانید تعدادی عکس و اسلاید از انواع کشت ها و محصولات به دانش آموزان نشان دهید. بپرسید این فعالیت ها چیست؟ کاشت، داشت، برداشت یا…
* سپس با انجام این فعالیت ها از دانش آموزان بخواهید سوالاتی درباره کشاورزی مطرح کنند. به طور مثال:
– برای مثال چرا به کشاورزی نیاز داریم؟
– کشاورزی چه نوع فعالیتی است؟
– برای کشاورزی به چه چیزهایی نیاز داریم؟
* اکنون فعالیت1 کتاب را انجام دهید. دانش آموزان را گروه بندی کنید و از آنها بخواهید روی یک کاغذ بنویسند برای تولید یک محصول کشاورزی به چه چیزهایی نیاز دارند؟ به آنها بگویید سعی کنید چیزی از قلم نیفتد وگرنه کار کشاورزی شما مختل می شود. سپس به آنها فرصت دهید و پس از دقایقی از گروه ها بخواهید فهرست خود را بخوانند. بر روی تابلوی کلاس همه عواملی را که دانش آموزان نام می برند، بنویسید. برای مثال: خاک، آب، کشاورز، بیل، تراکتور، علف چین و…
* سپس به بچه ها بگویید که ما می توانیم این عوامل را به دو گروه طبیعی و انسانی تقسیم کنیم. برای مثال: تراکتور، کمباین، بیل، داس و … در گروه وسایل و ابزار قرار می گیرند و این عامل، انسانی محسوب می شود.
* در ادامه بخش دوم یعنی عوامل طبیعی و انسانی را توضیح دهید. در فرایند تدریس بهتر است از روش پرسش و پاسخ استفاده کنید. برای مثال بپرسید آیا همه خاک ها برای کشاورزی مناسب هستند؟
* با توجه به آنچه در سال های گذشته خوانده اید به نظر شما مهم ترین مشکل در بخش کشاورزی ایران چیست؟ بچه ها باید با توجه به وسیع بودن منطقه آب و هوای خشک و گرم به مسئله آب اشاره کنند و … (کمبود بارندگی و تبخیر شدید) یا بپرسید در بخش کشاورزی با چه شغل هایی روبه رو هستیم؟ ( پاسخ پرسش ها را جمع بندی کنید. )
* در این بخش کتاب چون به مسئله چاه و قنات اشاره شده، در صورت امکان تصاویری از چاه و قنات را به دانش آموزان نشان دهید یا شکل قنات و چاه را روی تابلو ترسیم کنید و چگونگی استفاده از آنها را توضیح دهید.
* اگر در مناطق روستایی که دانش آموزان با کشاورزی آشنایی نسبی دارند زندگی می کنید از آن ها بخواهید تجربه یا خاطره ای در زمینه فعالیت کشاورزی و همکاری با خانواده شان را در کلاس تعریف کنند یا اگر پرسش هایی درباره کشاورزی دارند طرح کنند.
* اکنون از دانش آموزان بخواهید فعالیت 2 یعنی کاربرگه شماره 5 کتاب را انجام دهند. توجه کنید با انجام این فعالیت، بچه ها مطالبی را که شما تدریس کرده اید، جمع بندی می کنند و به صورت کاربردی در موقعیت جدید نشان می دهند.
بخش اول کاربرگه 5 به تشخیص عوامل طبیعی یا انسانی موثر در موضوع خبرها اختصاص دارد.
پاسخ ها:
طبیعی – انسانی – انسانی – طبیعی – طبیعی
سپس بخش دوم کاربرگه را تکمیل می کنند. (به انجام صحیح فعالیت فوق، نظارت کنید تا مطمئن شوید که همه دانش آموزان عوامل را به خوبی یادگرفته اند. )
* سپس به عنوان فعالیت کاوشگری خارج از کلاس (فعالیت شماره 3)، از دانش آموزان بخواهید کاربرگه شماره 6 کتاب را که پرس وجو درباره غذای محلی است انجام دهند.
غذای محلی شما چیست؟ از این فعالیت به نحو خوبی می توان استفاده نمود. زیرا عموماً غذاهای محلی یک منطقه ترکیبی از محصولات کشاورزی همان جاست. بنابراین می توان نتیجه گرفت که شرایط جغرافیایی یک منطقه در شکل گیری محصولات کشاورزی آنجا بسیار تاثیرگذار است و به تبع آن رژیم غذایی مردم یک منطقه هم از آن سرچشمه می گیرد. با نوشتن نامه ای به خانواده دانش آموز وی را به مشارکت بیشتر تشویق نمایید.
* در این درس به مصرف محصولات کشاورزی ایرانی تا کید شده است. میوه های ایرانی به دلیل آفتابی بودن کشور ما عطر و طعم برتری نسبت به محصولات مشابه خارجی دارند. دانش آموزان را به استفاده از محصولات ایرانی ترغیب کنید. علاوه بر موضوع عطر و طعم، بر حمایت از کار ایرانی و کشاورزان کشور تا کید کنید و توضیح دهید چرا باید از تولیدکننده های هم وطن خودمان حمایت کنیم.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی دانش آموزان با عوامل موثر در کشاورزی
* اهداف جزئی
آشنایی فراگیران با عوامل انسانی در کشاورزی
آشنایی فراگیران با عوامل طبیعی در کشاورزی
انجام فعالیت های درس
* اهداف رفتاری
فراگیر بتوانند عوامل طبیعی که بر رشد گیاهان موثر است را تشخیص دهند (مهارت)
فراگیر نسب به کار گروهی و کاوشگری علاقه نشان دهد (نگرش)
فراگیر خود را به عنوان یک کشاورز نمونه در نظر بگیرد و اقدامات لازم جهت کشاورزی را ترسیم نماید ( مهارت )
فراگیر بتواند نقش عوامل انسانی را بر روی کشاورزی بیان کند(دانش)
* وسایل کمک آموزشی
ابزار ساده کشاورزی مثل بیلچه و خاک و…
دو ماکت زمین کشاورزی، یکی زمین پر از محصول و یکی زمین کم محصول
تصاویر مختلف کتاب درسی یا پاورپوینت مربوط به این درس
حبوبات و دانه و برنج و میوه
* روش تدریس و مدل کلاس
روش کاوشگری، کلاس یا حیاط مدرسه
* برقراری ارتباط
معلم با دو ماکت زمین کشاورزی وارد کلاس می شود.
سلام بچه های گل من.
امیدوارم که مثل همیشه شاد و خندان باشید
حال و احوالتون چطوره؟
در ادامه معلم شروع به حضور و غیاب دانش آموزان کرده و به وضعیت ظاهری دانش آموزان توجه می کند.
* ارزشیابی ورودی
ابتدا از درس قبل چند سوال به صورت شفاهی پرسیده شود و نحوه پاسخگویی دانش آموزان مورد بررسی قرار گیرد.
* ارزشیابی تشخیصی
دانش آموزان عزیز شما در سالهای قبل با مفهوم دانه و عواملی که در کاشت دانه موثر بودند آشنا شدید، اگر کسی از مطالب سالهای قبل چیزی به یاد دارد، بیاد و برای همه بیان کند. اگر کسی داوطلب نبود معلم یادآوری کرده و دانش آموزان را نیز درگیر پاسخگویی کند.
* ایجاد انگیزه
داستان تخیلی و ساختگی در مورد کشاورزی و کاشت دانه مطرح می کنیم.
مثلا می گوییم: در یک روستا مردم خیلی زحمت می کشیدند. آنها کشاوری می کردند و…
ولی موقع برداشت محصول همه تعجب کردند. آخه محصولشان خیلی کم بود و آن محصول کم هم مرغوب نبود.
همه قصه خوردند و به فکر چاره افتادند. آنها فهمیدند که یک جای کار ایراد دارد و…
سعی می کنیم داستان بصورت جذاب تعریف شود تا در دانش آموزان علاقه و انگیزه ایجاد شود.
* اجرای تدریس
گام اول:
معلم دو ماکتی که با خود به کلاس آورده را روی میز قرار می دهد.
یکی از ماکت ها یک زمین کشاورزی است که خیلی زیبا رشد کرده و دیگری زمینی بود که خشک بود و محصولی نداشت.
بچه ها برایشان سوال پیش می آید که چرا محصولات این دو زمین با هم متفاوت است.
معلم می گوید: بچه ها در این زمین عواملی وجود داشته که اینقدر رشد کرده ولی در زمین دیگر این عوامل وجود نداشته است.
گام دوم:
به نظر شما چه عواملی سبب شده که یکی از این زمین ها آنقدر محصول داشته باشد.
به بچه ها فرصت داده تا نظرشان را بیان کنند. معلم نظرات دانش آموزان را گوش داده و آنهایی که صحیح است را مورد تایید قرار می دهد.
دانش آموزانی که پاسخ صحیح دهند، مورد تشویق قرار گیرند.
گام سوم:
بچه ها یادتون میاد که در سالهای قبل عوامل موثر در رشد دانه را خواندید و چند دقیقه قبل هم آن را یادآوری کردیم.
گام چهارم:
از دانش آموزان می پرسیم دیشب که شام خوردید. حالا بگید، که تو شام دیشبتان از چه محصولات کشاورزی استفاده شده است.
به برخی از دانش آموزان فرصت داده تا پاسخ دهند.
گام پنجم:
روی تخته دسته بندی محصولات را به صورت زیر می نویسیم.
غلات:
حبوبات:
سبزیجات:
مرکبات:
بعد میوه ها یا حبوبات یا… را به بچه ها نشان داده و از آنها می پرسیم هر یک از این محصولات متعلق به کدام دسته است. این دسته بندی ها به کمک دانش آموزان تکمیل شود.
گام ششم:
به بچه ها می گوییم کتابهایشان را باز کرده و به تصاویر درس نگاه کنند. سپس به آنها فرصت می دهیم تا فعالیت های کتاب انجام شود. ( این کار می تواند بصورت انفرادی یا به صورت گروهی انجام شود. )
گام هفتم:
توسط معلم یا برخی از دانش آموزان کتاب خوانده شود و در صورت نیاز، مطالب بیشتر توضیح داده شود
* جمع بندی
مطالب درس توسط معلم و با کمک دانش آموزان جمع بندی شده و نکات مهم و کلیدی آن روی تخته یادداشت شود.
* ارزشیابی
در حین تدریس سوالاتی از بچه ها به طور داوطلبانه و انفرادی می پرسم. پس از تدریس هم چند سوال از درس پرسیده تا بچه ها جواب دهند. بعد از انجام ارزشیابی معلم متوجه می شود بچه ها درس را خوب فرا گرفته اند یا نه.
* ارائه تکلیف
از فراگیران می خواهم محصولات مناطق خود را شناسایی کنند و آنها را دسته بندی کنند و اگر می توانید آن را به کلاس بیاورند.
مراحل کاشت و داشت و برداشت یک محصول را به صورت عکس یا نقاشی به کلاس ارایه دهند.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعّالیت 1
فرض کنید شما و گروهی از دوستانتان تصمیم گرفته اید یک محصول کشاورزی تولید کنید. کتاب را ببندید و همفکری کنید به چه چیزهایی نیاز دارید؟ آنها را روی یک کاغذ بنویسید و در کلاس بخوانید.
برای نمونه برای کاشتن سبزی به خاک خوب، کود، بذر سبزیجات، آب کافی، نور خورشید و زمین مناسب (باغچه، گلدان و… ) نیاز داریم.
* فعّالیت 3
غذای محلی شما چیست و کدام محصولات کشاورزی در آن به کار رفته است؟
پاسخ پیشنهادی: (مربوط به شمال کشور): باقالاقاتق: لوبیا (باقالی)، شوید، سیر کاربرگه شماره ٦ را انجام دهید.
شما هم غذای محلّی خودتان و محصولات زراعی و یا باغی را که در آن به کار رفته است، بنویسید.
پاسخ پیشنهادی: من در لرستان زندگی می کنم. آش ترخینه، آش خوشمزه ای است که از ترخینه (بلغور جو) همراه با کشک و سبزیجات محلّی و سیرابی و نخود درست می شود.
سوالات درس به همراه پاسخ
1. انسان ها بخش عمده ی غذای خود را از چه راهی به دست می آورند؟
پاسخ: کشاورزی
2. مراحل عمده ی کشاورزی را نام ببرید.
پاسخ: کاشت – داشت – برداشت
3. عوامل موثر در کشاورزی را نام ببرید.
پاسخ: عوامل طبیعی – عوامل انسانی
4. عوامل طبیعی موثر در کشاورزی را نام ببرید.
پاسخ: خاک – آب – آب و هوا
5. در چه زمین هایی کشاورزی امکان پذیر نیست؟
پاسخ: کوه های بلند و مرتفع کشور ما، زمین های پرشیب و سنگلاخ، خاک های آهکی یا نمکی در نواحی خشک.
6. در چه زمین هایی می توان محصول فراوان به دست آورد؟
پاسخ: دشت های هموار یا جلگه ها که خاک آبرفتی و حاصل خیز دارند.
7. درخت خرما در چه مناطق آب و هوایی رشد می کند؟
پاسخ: در مناطق گرمسیری رشد می کند و نمی تواند سردی هوا را تحمل کند.
8. یک محصول منطقه سردسیر و یک محصول ناحیه معتدل و مرطوب را نام ببرید.
پاسخ: منطقه ی سردسیر: سیب زمینی منطقه معتدل و مرطوب: برنج
9. آب مورد نیاز کشاورزی چگونه تامین می شود؟
پاسخ: از آب باران، رودها و در بعضی نواحی از آب های زیرزمینی که از راه کندن چاه یا قنات به مزرعه ی کشاورزی هدایت می شود.
10. قسمت وسیع کشور ایران از نظر میزان بارندگی در چه منطقه ای قرار گرفته است
پاسخ: خشک و نیمه خشک
11. متوسط بارندگی سالیانه ایران را با میانگین جهانی مقایسه کنید.
پاسخ: متوسط بارندگی سالیانه ایران 260 میلی متر و میانگین بارندگی جهان 350 میلی متر است.
12. عوامل انسانی موثّر در کشاورزی را نام ببرید.
پاسخ: نیروی کار، سرمایه، ابزار و وسایل، مواد (نهاده ها)
13. در کشاورزی به چه نیروهای کاری نیازمندیم؟
پاسخ: افرادی ماهر که بتوانند کارهای کشاورزی را انجام بدهند مانند کشاورز، آبیار، علف چین، مهندس کشاورزی
14. سرمایه چه تاثیری در کشاورزی دارد؟
پاسخ: باید پول داشته باشیم تا مواد و ابزار مورد نیازمان را بخریم اگر سرمایه ی ما کم باشد می توانیم با دیگران شریک شویم یا وام بگیریم.
15. از ابزار کشاورزی در چه کارهایی استفاده می شود؟
پاسخ: شخم زدن، آبیاری، درو کردن، کندن علف های هرز
16. مواد (نهاده ها) مورد نیاز کشاورزی چیست؟
پاسخ: بذر، کود، سمّ
17. چگونه می توانیم از کشاورزی خوب کشورمان حمایت کنیم؟
پاسخ: با خرید و مصرف محصولات کشاورزی ایرانی
18. سه مرحله عمده ی کشاورزی عبارتند از …
پاسخ: کاشت – داشت – برداشت
19. کشور ایران از نظر بارندگی جزء کشورهای ….. …. جهان است.
پاسخ: کم باران
20. چون ایران کشوری آفتابی است، میوه ها و سبزیجات آن ………….. …. و ………… …. از بسیاری کشورهای دیگران است.
پاسخ: خوش عطرتر – خوشمزه تر