نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: ششم دبستان
درس17 : ویژگی های دریاهای ایران
مقدمه فصل 9
عنوان فصل 9 کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم دبستان دریاهای ایران می باشد. این فصل شامل دو درس( ویژگی های دریاهای ایران و دریا نعمت خداوندی ) می باشد. برخی از ارزش ها و نگرشی های این درس عبارتند از: تمایل به حفاظت از منابع، قدردانی از نعمات الهی.
کشور ایران از شمال و جنوب به دریای خزر و خلیج فارس به عنوان دو منبع با ارزش اقتصادی و طبیعی و سیاسی محدود می شود. در نتیجه بخشی از مردم سرزمین ما، در کنار دریاها زندگی می کنند و زندگی آنها به این منابع بستگی دارد. خلیج فارس و تنگه هرمز به دلیل وجود میادین نفتی و همچنین گذرگاه صادرات نفت، یکی از حساس ترین مناطق جهان هستند. منابع دریایی چون انواع ماهی ها، مروارید و مرجان ها، عبور و مرور کشتی ها برای بازرگانی و حمل و نقل کالا این مناطق را به مناطق مهم اقتصادی تبدیل کرده است. با توجه به اهمیت استراتژیک و اقتصادی این مناطق، شناخت این مناطق برای هر ایرانی ضرورت دارد.
در این فصل، دانش آموزان با ویژگی های دریاهای شمال و جنوب و اهمیت آنها از ابعاد گوناگون آشنا می شوند و درباره مصرف موادغذایی و حفاظت از دریا به عنوان یک منبع مهم مطالبی می آموزند.
اهداف و انتظارات فصل 9
انتظار می رود دانش آموزان با یادگیری این درس بتوانند:
* با موقعیت آب های اطراف ایران آشنا شوند و آنها را روی نقشه نشان دهند.
* ویژگی های دریای خزر، خلیج فارس و عمان را بیان کنند.
* درباره اهمیت و نقش خلیج فارس و تنگه هرمز بحث کنند.
* مشاغل مربوط به دریا را فهرست کنند.
* منابع غذایی مهم دریاهای شمال و جنوب را دسته بندی و مهارت های خرید و استفاده از آنها مثلاً (کنسرو ماهی) را بروز دهند.
* درباره حفاظت از محیط زیست دریا بحث کنند و راهکارهایی پیشنهاد کنند.
مواد و وسایل لازم برای تدریس فصل 9
کتاب درسی، کاربرگه ها، نقشه دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان در قطع دیواری و در صورت قوطی کنسرو ماهی، کره جغرافیایی، در صورت امکان عکس و فیلم درباره شیلات، بریده روزنامه در مورد دریا، نقشه جهانما
** در ادامه، نکات آموزشی و طرح درس برای آموزش درس 17 آورده شده است. **
پیشنهادات و نکات برای شروع و پیشبرد درس
* اگر در سواحل شمال یا جنوب کشور زندگی می کنید، بهتر است دانش آموزان را به بازدید از خط ساحلی یا مراکز ماهیگیری و کشتیرانی ببرید و درس را در آنجا ارائه کنید، اجازه دهید ابتدا دانش آموزان سوالات خود را مطرح کنند.
* در صورتی که فیلم کوتاه یا تعدادی عکس از زندگی و فعالیت های ساحل نشینان ایران دارید آنها را در کلاس به نمایش بگذارید و سپس سوالاتی را مطرح کنید و اجازه دهید آنها نیز پرسش های خود را طرح نمایند.
* استفاده از نقشه در این درس الزامی است و تنها به کمک آن می توان مطالب را آموزش داد. نقشه ای از ایران را به صورت پازل برش بزنید. نقشه در قطع A4 باشد. این پازل ها را در اختیار گروه ها قرار دهید و از آنها بخواهید پازل ها را کنار هم بچسبانند و نام مکان ها را روی آن بنویسند. قطعات شما به ویژه باید دریاها را از بدنه اصلی ایران جدا کرده باشد.
* با هماهنگی قبلی به دانش آموزان کمک کنید تا نقشه نسبتاً بزرگی از ایران را بر روی حیاط مدرسه با گچ رنگی ترسیم کنند و اسامی دریای خزر، خلیج فارس، دریای عمان و تنگه هرمز را روی زمین بنویسند. جزایر مهم خلیج فارس را نیز اضافه کنید. سپس اسامی را روی کاغذی بر پشت بعضی دانش آموزان نصب کنید و بقیه به آنها کمک کنند که در جای مناسب روی نقشه ایران بایستند.
* کره جغرافیایی یا یک نقشه جهان نما در اختیار گروه ها بگذارید و بخواهید اقیانوس ها و دریاها را به شما نشان دهند و نام ببرند. بپرسید فرق اقیانوس، دریا و دریاچه چیست؟
* سپس آنها را به نقشه های کتاب ارجاع دهید و بگذارید با انجام فعالیت های نقشه خوانی، پاسخ سوال های کتاب را بدهند و رودها، جزایر و بنادر را روی نقشه مشخص کنند. سپس اصطلاحات خلیج، تنگه و خور را برای آنها توضیح بدهید و درباره ویژگی های این دریاها با آنها گفتگو کنید.
* از نکات عمده در آموزش این درس توجه به فعالیت نقشه خوانی و کار با نقشه است. دانش آموزان را ترغیب کنید خلیج فارس، دریای عمان، جزایر، تنگه هرمز و را روی نقشه نشان دهند.
* کاربرگه های ٢١ و ٢٢ و ٢٣ کتاب کار بهتر است در کلاس تکمیل شوند. در صورتی که از دانش آموزان خواسته باشید این کاربرگه ها را قبلاً به صورت کپی تهیه کرده باشند، می توانید کاربرگه های تکمیل شده را از آنها بگیرید و در پوشه کار بگذارید. دانش آموزان را راهنمایی کنید که به دقت فعالیت های نقشه خوانی شامل نوشتن اسامی مکان ها روی نقشه و رنگ آمیزی آن را انجام دهند.
* با آن که نام خلیج فارس از دیرباز برروی این دریا بوده و مستندات بین المللی فراوان در این زمینه وجود دارد، اما در چند دهه اخیر به تحریک برخی کشورهای عربی و رسانه های آنها سعی در تغییر و تحریف نام این خلیج شده است که نه تنها از نظر ایران بلکه از نظر مجامع بین المللی نیز قابل قبول نبوده است. در این باره برای دانش آموزان توضیح دهید. فعالیت ١ را باید دانش آموزان از طریق پر سو جو انجام دهند و اگر نتوانستند علت را بیابند خودتان آنها را راهنمایی کنید.
* روز ١٠ اردیبهشت سالروز اخراج نیروهای پرتغالی در زمان شاه عباس صفوی، است در این روز سپاهیان ایرانی موفق شدند اشغالگران پرتغالی را از تنگه هرمز بیرون کنند.
* فعالیت ٣ به عنوان یک فعالیت اختیاری مطرح است. این فعالیت را می توانید حتی قبل از شروع درس انجام دهید و در حین فرایند تدریس از مدل استفاده کنید. به دانش آموزانی که در ساختن مدل با شما همکاری می کنند، امتیاز بدهید. مدل را در کلاس یا مناسبت های مختلف به عنوان دست سازه دانش آموزان به نمایش بگذارید.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی با دریاهای ایران و ویژگی های آن
* هدف های جزئی
انتظار می رود دانش آموزان بعد از پایان درس…
– با موقعیت آب های اطراف ایران آشنا شوند و روی نقشه نشان دهند.
– ویژگی های دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان را بیان کنند.
– درباره ی اهمیت و نقش خلیج فارس و تنگه ی هرمز بحث کنند.
* هدف های رفتاری (ورودی)
انتظار می رود دانش آموزان قبل از تدریس درس جدید…
– منابع و فعالیت اقتصاد ایران را بگویند.
– مکان های مهم کشور ایران را روی نقشه نشان بدهند.
– رودهای مهم ایران در شمال و جنوب ایران را نام ببرند.
* هدف های رفتاری (خروجی)
انتظار می رود دانش آموزان بعد از پایان درس جدید بتوانند:
– دریای شمال ایران را نام ببرند.
– چند رود را که به دریای خزر می ریزد را نام ببرند.
– دریا های جنوب ایران را نام ببرند.
– بگویند دریای عمان و خلیج فارس به کدام اقیانوس ها می ریزند.
* تکنولوژی آموزشی
کتاب درسی، کره جغرافیایی ( نقشه )، کاربرگه ها، نقشه دریای خزر، خلیج فارس، و دریای عمان به صورت پازل، قوطی کنسرو ماهی، عکس و فیلم درباره ی دریا
* روش تدریس
پرسش و پاسخ، تلفیقی با هنر و هدیه ها، توضیحی، بحث گروهی و تکنولوژی و قصه گویی
* فعالیت های مقدماتی
سلام و احوالپرسی، حضور و غیاب، دقت در وضع جسمی و روحی دانش آموزان
* بررسی تکالیف
تکالیف جلسه قبل جمع آوری و بررسی می گردد.
* ارزشیابی آغازین
– چگونه لباس مناسب را انتخاب کنیم و بخریم.
– کارگاه های تولید لباس برای چه به وجود آمده اند؟
– تولید انبوه به چه تولیدی گفته می شود؟
* وضعیت کلاس
دانش آموزان در گروه های پنج نفره به صورت U قرار می گیرند.
* ایجاد انگیزه
نشان دادن تصویر دریا به وسیله ی فیلم همراه باصدای دریا
* ارائه درس جدید
بعد از ایجاد انگیزه و پی بردن دانش آموزان به عنوان درس جدید را با قصه ای از زبان قطره ی آب شروع می کنیم که چگونه و از کجا آمده و با دوستانش به جویبار ها و رودخانه ها و بعد هم به گوال هایی به نام دریا می ریزند بعد می گوییم خب حالا که عنوان درسرا فهمیدید می خواهیم ویژگی های دریا های کشورمان ایران را توضیح دهیم.
کره جغرافیا را به دانش آموزان نشان می دهیم و توضیح می دهیم که قسمت اعظم کره زمین را آب فرا گرفته و این سوال را می پرسیم که با این وجود باز هم باید در مصرف آب صرفه جویی کنیم چرا؟
پاسخ ها متفاوتند، با مشورت در گروه بعد با تشویق آن ها پاسخ را تکمیل کرده…
چون اولا آب نعمت خداوند است (تلفیق با درس هدیه ها) و آب دریا ها شور است برای مصرف باید تصفیه شوند و تصفیه هم نیاز به هزینه زیاد دارد پس باید در مصرف آب صرفه جویی کنیم. بعد می گوییم حالا ببینیم چه مقدار از این آب ها سهم کشور ما ایران است؟
بعد نقشه ایران را که به صورت پازل درست کرده ایم بین گروه ها تقسیم می کنیم تا به هم بچسبانند و دریا های شمال و جنوب ایران را نشان دهند رنگ آبی می زنند و همراه با توضیحات معلم با پرسش و پاسخ درباره ی دریا / دریاچه / اقیانوس/ خلیج نام دریا ها را می نویسند.
در ادامه از روی پاورپوینت دریا / اقیانوس/ خلیج را تعریف کرده و توضیح می دهیم و با نقشه ایران را نشان داده (پاورپوینت) و توضیح می دهیم که ایران از دو سمت به دریا راه دارد از شمال به دریای خزر و از جنوب به دریای عمان و خلیج فارس سپس نقشه دریای خزر را از پاورپوینت نشان داده و می گویی دریای خزر در واقع یک دریاچه است چون به اقیانوس راه ندارد. ولی به آن دریا می گویند چرا؟ بعد از پاسخ دانش آموزان آن ها را تشویق کرده و پاسخ را تکمیل کرد و می گوییم چون بزرگ ترین دریاچه جهان است می گویند دریاچه خزر بعد نام های دریای خزر در طول تاریخ را می گوییم از جمله دریای قزوین، دریای گیلان و کاسپین (که در نقشه های خارجی نوشته می شود و می خوانند کاسپین)
سپس کاربرگه ی شماره 57 را که از قبل کپی گرفته ایم در گروه ها تقسیم کرده و هم زمان تصویر نقشه را نشان داده (پاورپوینت) و می گوییم با توجه به نقشه رود هایی که به دریای خزر می ریزند را نام ببرید و بنویسید کشور های همسایه ی ایران را که به وسیله ی دریای خزر به ایران مربوط می شوند را نام برده و بنویسند. سپس خلیج فارس و دریای عمان را روی نقشه معرفی کرده و توضیحات کامل را می دهیم.
مقدار شوری آب دریای خزر و خلیج فارس و خور های آن و جزایر مهم خلیج فارس و دریای عمان و تنگه ی هرمز و رود هایی که به دریای جنوب می ریزند را معرفی کرده و روی نقشه نشان می دهیم. همسایگان جنوبی ایران را از طریق خلیج فارس و دریلی عمان را نام می برند. با توجه به نقشه توضیحات بیشتر می دهیم سپس تصاویری از دریای خزر و خلیج فارس را نشان می دهیم.
* ارزشیابی مرحله ای
در حین درس ارزشیابی مرحله ای انجام می دهیم
– دریا یعنی چه؟
– یا خلیج را تعریف کنید؟
– دریای عمان و خلیج فارس چگونه به هم وصل می شوند؟
* ارزشیابی پایانی
انتظار می رود در پایان درس دانش آموزان بتوانند رود هایی که به دریای شمال و جنوب می ریزند را نام ببرند.
* نتیجه گیری و جمع بندی
به طور خلاصه درس را مرور کرده و سوالاتی از قبیل چه رود هایی به دریای خزر می ریزند؟ ، بنادر و جزایر را روی نقشه نشان داد و اهمیت خور ها را بگویند.
* تعیین تکلیف و فعالیت های تکمیلی
از دانش آموزان می خواهیم که کاربرگه های 22 و 23 را کپی کرده و برای پوشه کار جلسه آینده همراه خود بیاورند و یک تحقیق انجام دهند در مورد روز ملی خلیج فارس که چه روزی از سال در تقویم به این سال نام گذاری شده است؟ و در صورت تمایل به طور گروهی یک مدل خلیج فارس و دریای عمان با چوب / کاغذ/ مقوا و یا گچ درست کنند و به کلاس بیاورند.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعّالیت 1
روز ١٠ اردیبهشت در تقویم، روز ملّی خلیج فارس نامیده شده است. علّت چیست؟ پرس و جو کنید.
در چنین روزی، در زمان شاه عباس صفوی نیروهای دلاور ایرانی توانستند پرتغالی ها را از طریق خلیج فارس به ایران حمله کرده بودند شکست داده و آن ها را بیرون برانند. برای گرامی داشت این روز، آن را روز ملّی خلیج فارس نامیدند.
* فعّالیت 3
به طور گروهی و با راهنمایی معلّم و با استفاده از چوب یا کاغذ، مقوّا، گچ و مانند آنها، یک مدل خلیج فارس و دریای عمّان بسازید. جزیره ها و بندرها را روی آن نشان دهید.
می توانید ابتدا نقشه خلیج فارس و دریای عمّان را روی یک مقوّای بزرگ بکشید، سپس با خمیر بازی آبی رنگ، به دریاها حجم دهید.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- چرا دریای خزر در واقع یک دریاچه است؟
جواب: چون به اقیانوس راه ندارد.
2- چرا به دریاچه ی خزر، دریای خزر می گویند؟
جواب: چون بزرگ ترین دریاچه ی جهان است.
3- ایران از کدام جهت های جغرافیایی به دریاها دسترسی دارد؟
جواب: شمال و جنوب
4- دریا را تعریف کنید.
جواب: دریاهای گودال های پر از آبی هستند که به اقیانوس ها راه دارند.
5- اقیانوس را تعریف کنید.
جواب: اقیانوس ها پهنه های بسیار بزرگ آبی کره ی زمین هستند.
6- دریای خزر در طول تاریخ چه نام هایی داشته است؟
جواب: دریای گیلان، دریای مازندران، دریای قزوین، دریای گرگان
7- عمق دریای خزر در قسمت های مختلف آن چقدر است؟
جواب: عمق دریای خزر در نواحی شمالی آن بسیار کم است. به طوری که در بعضی نواحی به کم تر از 10 متر می رسد. امّا در نواحی جنوبی نزدیک به ایران عمق آن بیش از 1000 متر است.
8- چند رود که به دریای خزر می ریزند، نام ببرید.
جواب: سفید رود، رود چالوس، رود هراز، رود گرگان
9- جلگه های حاصلخیز ساحل دریای خزر چگونه به وجود آمده اند؟
جواب: رودهایی که از ایران می ریزند این جلگه ها را به وجود آورده اند.
10- دریای خزر ایران را به کدام کشورها مربوط می کند؟
جواب: ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، روسیه، قزاقستان
11- خلیج چیست؟
جواب: به پیش روی آب دریاها در خشکی خلیج می گویند.
12- خلیج فارس از پیش روی آب کدام دریاها در کدام خشکی ها ایجاد شده است؟
جواب: خلیج فارس از پیش روی آب دریای عمان و اقیانوس هند در خشکی های ایران و عربستان ایجاد شده است.
13- خور چیست و خورها برای چه اموری مناسب هستند؟
جواب: در کناره های خلیج فارس بریدگی های عمیقی وجود دارد که ساکنان اطراف به آنها خور می گویند. خورها برای ایجاد بندر و پهلو گرفتن کشتی ها مناسب هستند.
15- تنگه چیست؟
جواب: به آبراهه ای که دو دریا را به هم وصل می کند، تنگه می گویند.
16- چند رود را که به دریاهای جنوب می ریزند، نام ببرید.
جواب: اروند رود، رود جراحی، رود هندیجان، رودمند، رود شور، رود سرباز
17- چند جزیره ی متعلق به ایران در خلیج فارس را نام ببرید.
جواب: خارکو، خارک، لاوان، هندورابی، کیش، فرور، بنی فرور، سیری، تنب بزرگ، تنب کوچک، ابوموسی، قشم
18- از چه طریق ایران به همسایگان جنوبی خود مربوط می شود؟
جواب: خلیج فارس و دریای عمان
19- ایران از طریق خلیج فارس با کدام کشورها همسایه است؟
جواب: امارات، قطر، عربستان، کویت و عراق
20- چند منبع تاریخی را که در آن ها نام خلیج فارس یا دریای پارس آمده، ذکر کنید.
جواب: کتیبه داریوش پادشاه هخامنشی، کتاب های دانشمندان و جغرافی دانان مسلمان چون ابوریحان بیرونی ف نقشه های اروپاییان از عصر اکتشافات جغرافیایی
21- در نقشه های خارجی دریای خزر دریای کاسپین نامیده می شود.
22- عمق دریای خزر در نواحی شمالی آن بسیار کم است.
23- میزان شوری آب دریای خزر از دیگر دریاها و اقیانوس ها کم تر… است.
24- ساحل خلیج فارس از دهانه اروند رود تا بندرعباس امتداد یافته است.
25- میزان شوری آب خلیج فارس بیش تر… از دریای عمان است.
26- عمق خلیج فارس بسیار کم تر از دریای عمان است.
27- خلیج فارس به طور متوسط 30 متر عمق دارد.
28- ساحل دریای عمان از بندرعباس تا بندر گواتر امتداد دارد.
29- دریای عمان به اقیانوس هند راه دارد.
30- عمق دریای عمان به سمت اقیانوس بیش تر می شود.
31- عمق دریای عمان در اطراف چابهار به حدود 3000 متر می رسد.
32- خلیج فارس از طریق آبراهه ای به نام تنگه هرمز دریای عمان وصل می شود.
33- بزرگ ترین جزیره ی ایران در خلیج فارس قشم نام دارد.
34- از گذشته های بسیار دور مردمان کناره ی خلیج فارس به تجارت و دریانوردی مشغول بوده اند.
35- قوم پارس خلیج فارس را دریای پارس نامیدند.