نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: پنجم دبستان
درس16: مدینه شهر پیامبر(ص)
اهداف و انتظارات
انتظار می رود دانش آموزان با یادگیری این درس بتوانند…
* معنا و مفهوم هجرت برای گسترش و حفظ دین را بیان کنند.
* معنا و مفهوم مبدا تاریخ و تقویم زمانی کشور (هجرت پیامبر اکرم از مکه به مدینه) را با ذکر مثال تشریح کنند.
* محاسباتی مربوط به تاریخ هجری شمسی را انجام دهند.
* ماجرای فتح مکه را بیان کنند.
* ویژگی های اخلاقی شخصیت والای پیامبر اسلام را برشمرند.
مراحل تدریس
* آماده کنید
* زمینه های آمادگی این درس در درس 15 به وجود آمده است. ابتدا از داستان درس 15 چند سوال مطرح کنید. با کمک بعضی از دانش آموزان، داستان درس گذشته را مرور کنید، سپس دوباره با صدای بلند به خواندن داستان ادامه دهید.
* آموزش دهید
* با ادامه داستان و نشان دادن تصاویر مختلف از مکه و مدینه (در صورت امکان)، توجه دانش آموزان را به تصاویر مسجد النبی در صفحه 87 کتاب، جلب کنید و توضیحاتی درباره اهمیت و ارزش این شهرها و مساجد مربوطه بدهید. به آنها بگویید این شهرهای بزرگ و زیبا، سالانه محل برگزاری مراسم مذهبی میلیون ها مسلمان است.
* سپس برای دانش آموزان توضیح دهید که به علت آزار و اذیت کافران و فشار زیادی که به پیامبر گرامی و یارانش از سوی آنها وارد می شد، به فرمان خدا وی به همراه یارانش به شهر یثرب که بعداً آن را مدینه النبی یعنی شهر پیامبر نامیدند، هجرت کردند.
* به علت اهمیت این واقعه، مسلمانان این هجرت را مبدا تاریخ خود قرار دادند، بنابراین وقتی می گوییم سال 1380 هجری شمسی، یعنی 1380 سال از هجرت پیامبر از مکه به مدینه گذشته است.
* نکته: از آنجایی که دانش آموزان در درس 13، با حرکت انتقالی زمین آشنا شده اند، بنابراین یک سال شمسی و مبدا تاریخ را به هجری شمسی می فهمند. دانش آموزان را وارد بحث تاریخ هجری قمری نکنید زیرا درک تفاوت این دو برای دانش آموزان در این پایه دشوار است و در پایه های بالاتر با مفهوم هجری قمری و تفاوت و محاسبه آن با سال شمسی آشنا می شوند.
* با تعریف این رویداد، از بچه ها بخواهید به این سوالات جواب دهند. (فعالیت مبدا تاریخ، صفحه 86)
1. شما در چه سالی به دنیا آمده اید؟ مثلاً 1384 یعنی زمان تولد شما (دانش آموز) 1384 سال از هجرت پیامبر از مکه به مدینه گذشته است.
2. اکنون چه سالی است؟ مثلاً 1395 است، یعنی تاکنون 1395 بار زمین به دور خورشید چرخیده از وقتی که پیامبر از مکه به مدینه هجرت کرده است. دانش آموزان در درس 13، حرکت های زمین را فرا گرفته اند. بنابراین حرکت انتقالی که در طول یک سال خورشیدی (شمسی) اتفاق می افتد را متوجه می شوند، اما به علت اینکه درک تفاوت سال خورشیدی و سال قمری برای آنها دشوار است، فقط به واژه هجری اکتفا شده است.
3. برای آنها توضیح دهید که یک قرن، برابر با 100 سال است و در حال حاضر که سال 1395 است، حدود 14 قرن از هجرت پیامبر از مکه به مدینه می گذرد.
* محاسبه فعالیت بالا، هوش ریاضی بچه ها را تقویت می کند. از آنها بخواهید این فعالیت را با دقت زیاد انجام دهند و شما نیز جواب های آنها را حتماً کنترل کنید.
* سپس در مورد اقدامات پیامبر پس از هجرت به مدینه توضیح دهید و به آنها تاکید کنید که پیامبر اسلام، پیامبر رحمت بود و جنگ و خونریزی را دوست نداشت؛ اما مخالفان و دشمنان دست از اذیت و آزار پیامبر و یارانش برنمی داشتند. به همین دلیل و به فرمان خدا برای حفظ دین و دفاع از مسلمانان، بارها با دشمنان جنگیدند که مهم ترین این جنگ ها که پیامبر هم در آنها حضور داشتند، عبارت بودند: از بدر، احد و خندق. (به جنگ هایی که پیامبر در آنها حضور داشتند، غزوه می گویند. )
* سپس به استقبال و اقبال اسلام از سوی تعداد زیادی از مردم اشاره کنید و اینکه پیامبر به خاطر مخالفت ها و آزار و اذیت مسلمانان توسط کفار با سپاهی بزرگ به طرف مکه حرکت کردند.
* ابوسفیان که سردسته مخالفان پیامبر بود به علت برخورد با لشکر پرجمعیت و قدرتمند پیامبر اعلام کرد که اسلام آورده است و شهر مکه بدون جنگ و درگیری تسلیم شد. بدین ترتیب، پیامبر با ورود به خانه کعبه و شکستن بت ها، رسماً دین اسلام را در مکه اعلام نمود.
* در صورت امکان، از نمایش صحنه فتح مکه فیلم محمد رسول اللّه در کلاس استفاده کنید، به خصوص اذان خواندن بلال حبشی در موقع فتح مکه، بسیار تاثیرگذار و جذاب است.
* نظر دانش آموزان را به ویژگی های اخلاقی و شخصیت بزرگوار پیامبر جلب کنید. با خواندن خصوصیات ایشان از متن کتاب، دانش آموزان را با شخصیت دوست داشتنی پیامبر بیشتر آشنا کنید و تاکید نمایید که رفتار و کردار پیامبر گرامی اسلام باید بهترین سرمشق و الگوی زندگی ما مسلمانان باشد.
* به پایان ببرید
* با مرور و جمع بندی مفهوم هجرت، اهمیت آن و محاسبه سال هجری شمسی چگونگی فتح مکه و بیان ویژگی های اخلاقی پیامبر اکرم(ص)، درس را به پایان ببرید.
* به عنوان تکلیف پایانی از دانش آموزان بخواهید صلوات بفرستند و با توجه به آنچه در درس هدیه های آسمان و قرآن خوانده اند معنی و مفهوم صلوات را توضیح دهند.
* محورهای عمده ارزشیابی
* بیان مفهوم و علل هجرت پیامبر از مکه به مدینه، بیان مفهوم سال هجری شمسی با توجه به محاسبه سن تولد یا مثال های دیگر، بیان علل فتح مکه و ویژگی های شخصیتی و اخلاق و رفتار پیامبر با مردم است.
دانستنی های درس
* مسجدُالنّبی یا مسجد نبوی: مسجدی در شهر مدینه در کشور عربستان است که مرقد پیامبر اسلام نیز در آن جای دارد. این مسجد پس از مسجدالحرام دومین مسجد مقدس جهان اسلام است که توسط پیامبر(ص) در سال اول هجری ساخته شد و در دوره های مختلف توسعه یافته است. خانه پیامبر و خانه علی و فاطمه نیز در کنار این مسجد بوده که در توسعه های مسجد، به آن ملحق شده است. مسجدالنبی از مهم ترین زیارتگاه های مسلمانان است و نزد شیعیان جایگاه ویژه ای دارد.
* مسجدالحرام: مشهورترین و مقدس ترین مسجد در اسلام، واقع در شهر مکه در کشور عربستان که کعبه، قبله مسلمانان، در آن است. اشیا، بناها و اماکن مقدسی همچون حجرالاسود و حجر اسماعیل در این مسجد جای گرفته اند. مسجدالحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام عمومی مسجد، احکامی ویژه نیز دارد. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب است در صورت استطاعت، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند و مناسکی را که برخی از آنها در این مسجد انجام می گیرد، انجام دهد.
* غزوه: به جنگی گفته می شود که شخص پیامبر(ص) در آن شرکت داشته است، خواه پیکار کرده باشد یا نه. بدر، احد و خندق از مهم ترین غزوه های پیامبر(ص) است. درباره شمار غزوات میان تاریخ نگاران اختلاف است؛ برخی 26 و برخی دیگر 27 غزوه ذکر کرده اند.
* محاسبه هجری شمسی و هجری قمری: هر سال قمری تقریباً 10 روز و 21 ساعت از سال شمسی کوتاه تر است، در نتیجه بر مبنای محاسبه سال قمری، از مبدا تاریخ اسلام، یعنی هجرت پیامبر اکرم تاکنون، در مقایسه با سال شمسی 41 سال بیشتر گذشته است و به تعبیر دیگر هر 33 سال شمسی برابر با 34 سال قمری است. بنابراین برای تبدیل سال قمری به سال شمسی به روش زیر استفاده می شود:
1414 = 41 + 1373 سال شمسی
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
آشنایی دانش آموزان با شهر مدینه و نقش پیامبر (ص) در این شهر
* اهداف جزئی
انتظار می رود دانش آموزان با یادگیری این درس بتوانند…
– معنا و مفهوم هجرت برای گسترش و حفظ دین را بیان کنند.
– ماجرای فتح مکه را بیان کنند.
– ویژگی های اخلاقی شخصیت والای پیامبر اسلام را برشمرند.
– مفهوم تاریخ هجری شمسی و قمری را درک کنند.
– با بررسی رویدادهای مهم زندگی پیامبر، آموزش های اخلاقی و اجتماعی را فرا گیرند.
– مفهوم هجرت و ماجرای آن را فرا گیرند.
– در مورد تاریخ فوت پیامبر و محل دفن ایشان اطلاعات کافی بدست آورند.
– رویدادهای مهم تاریخ اسلام را از بعثت به بعد به درستی بیان کنند.
* اهداف رفتاری
– روی نقشه، موقعیت عربستان و مدینه را مشخص کنند.
– به مساجد مقدس احترام گذاشته و علت مقدس بودن آن را بدانند.
– به اخلاق، رفتار و زندگی پیامبر علاقمند شده و احترام گذارند.
– به ماجرای خوابیدن حضرت علی(ع) در بستر پیامبر و علت آن علاقه نشان دهند.
– معنا و مفهوم مبدا تاریخ و تقویم زمانی کشور (هجرت پیامبر اکرم از مکه به مدینه) را با ذکر مثال تشریح کنند.
– محاسباتی مربوط به تاریخ هجری شمسی را انجام دهند.
* وسایل کمک آموزشی
کتاب درسی، تخته و گچ، تصاویر مختلف از شهر مدینه و مسجد النبی، پاورپوینت مناسب یا کلیپ مربوط به درس.
* مدل کلاس
بهتر است دانش آموزان گروه بندی شده و با توجه به موقعیت و فضای فیزیکی در جایی بنشینند.
* روش تدریس
بارش مغزی، سخنرانی، پرسش و پاسخ
* برقراری ارتباط
– سلام و احوالپرسی و خوش و بش کردن با دانش آموزان
– فرستادن صلوات و خواندن دعای فرج امام زمان (عج)
– حضور و غیاب و بررسی وضعیت ظاهری و روحی دانش آموزان
– دیدن تکالیف جلسه قبل و دادن تذکرات لازم
* ارزشیابی تشخیصی
– تاریخ قمری و شمسی را شنیده اید؟
– می دانید قبر مطهر پیامبر کجاست؟
– پیامبر که در مکه مبعوث شد چه شد که به مدینه رفتند؟
– نام آخرین پیامبر چیست؟
– حضرت علی (ع ) امام چدم بوده و با پیامبر چه نسبتی دارد.
* ایجاد انگیزه
– پخش پاورپوینت یا نمایش قسمت هایی از کارتون محمد رسول الله در بچه ها ایجاد انگیزه می کنیم.
– همچنین می توان با آوردن عکس های مختلف از شهر مدینه و مسجد النبی و نشان دادن آن به بچه ها، ایجاد انگیزه کرد.
* اجرای تدریس
در روی تابلو، کلمه پیامبر را می نویسیم و به روش بارش مغزی می خواهیم تا نماینده هر گروه کلمات مرتبط و مناسب با پیامبر را روی تخته بنویسد. پس از انجام این کار با توضیح و هدایت دانش آموزان وارد مبحث درس می شویم.
ضمن خواندن متن درس و تصویر خوانی توضیحات لازم ارایه شده و فعالیت ها انجام می شود و تصاویر توضیح داده می شود.
دانش آموزان کتاب درسی را باز کرده و توسط برخی از دانش آموزان با صدای بلند از روی درس خوانده شود ( بهتر است هر پاراگراف توسط یک شخص یا یک گروه خوانده شود. )
با ارایه توضیحات درباره زندگی پیامبر و طرح سوال از دانش آموزان، قسمت کوتاهی از هجرت از فیلم محمد رسول الله پخش شده فعالیت صفحه 87 را بر عهده خود گروه ها قرار داده که با هدایت معلم و آموخته پاسخ ها ارائه و بررسی و کامل شود.
* ارزشیابی پایانی
از یکی دو تا از دانش آموزان می خواهیم هر چه از درس یاد گرفته اند را به طور خلاصه بیان کنند. پس از آن سوالات مختلفی از درس از دانش آموزان می پرسیم. ( می توان سوالات را به صورت انفرادی یا گروهی پرسید. )
هجرت یعنی چه؟ و علت هجرت پیامبر چه بود؟
پیامبر در چند سالگی از دنیا رفت و آرامگاه ایشان کجاست؟
مکه چگونه به دست مسلمانان فتح شد؟
* جمع بندی
پس از اینکه دانش اموزان از روی کتاب خواندند و ارزشیابی پایانی نیز انجام شد، معلم کلمات کلیدی درس را روی تخته یادداشت کرده و در مورد هر کدام به طور مختصر ( با همکاری دانش آموزان ) توضیحاتی بیان می کند.
* ارائه تکلیف
– تحقیق کوتاهی درباره فداکاری حضرت علی در حفظ اسلام ارائه دهند ویژگی های اخلاقی پیامبر را بصورت خوشنویسی ارائه دهند. (تلفیق با هنر)
– در مورد جنگ های مهم که پیامبر در آن شرکت داشتند مطالبی به طور مختصر نوشته و با خود بیاورید.
سوالات درس به همراه پاسخ
1- نام قدیم شهر مدینه چه بود و چگونه تغییر کرده است؟
جواب: یثرب اما زمانی که پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه هجرت کردند نام این شهر به مدینه النبی یا شهر پیامبر تغییر یافت.
٢- دومین مسجد مسلمانان چه نام دارد؟
جواب: مسجد النبی
٣- مسجد النبی در کدام شهر قرار دارد؟
جواب: مدینه
۴- وقتی پیامبر به وسیله ی خداوند از تصمیم قتل خود به دست کافران آگاه شدند چه کردند؟
جواب: حضرت محمد(ص) به اراده ی خداوند از تصمیم آنها باخبر شدند و ماجرا را با حضرت علی (ع) در میان گذاشتند. حضرت علی (ع) داوطلب شدند تا برای حفظ جان پیامبر، شب در بستر ایشان بخوانند و ایشان از مکه بیرون بروند و به مدینه سفر کنند.
۵- مبداء تاریخ مسلمانان چیست؟
جواب: به سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه
۶- هجرت یعنی چه؟
جواب: به سفر پیامبر از مکه به مدینه هجرت می گویند.
۷- نخستین کار پیامبر در شهر مدینه چه بود؟
جواب: نخستین کار پیامبر در شهر مدینه، ساختن مسجد و سپس تشکیل حکومت اسلامی بود.
۸- در زمان پیامبر مسجد محل چه کارهایی بود؟
جواب: مسجد علاوه بر محل عبادت و نماز، مکانی برای آموزش و تربیت، داوری و حل اختلافات، مشورت و تصمیم گیری درباره مسائل مهم بوده.
۹- جهاد در راه خدا به چه معنی است؟
جواب: به فرمان خدا برای حفظ دین و دفاع از مسلمانان بارها با دشمنان جنگیدند. به این نوع جنگ جهاد در راه خدا می گویند.
۱۰- چگونه مکه به دست مسلمانان فتح شد؟
جواب: کافران از مخالفت و جنگ با مسلمانان دست برنمی داشتند. سرانجام، پیامبر با سپاهی عظیم به طرف مکه حرکت کرد. ابوسفیان که سردسته ی مخالفان پیامبر در مکه بود، با دیدن لشکر نیرومند اسلام فهمید که مقاومت بی نتیجه است و اعلام کرد که مسلمان شده است، به دنبال او، مخالفان دیگر نیز تسلیم شدند و به این ترتیب، مسلمانان بدون جنگ و خونریزی، شهر مکه را فتح کردند.
۱۱- پس از فتح مکه حضرت محمد(ص) چه کردند؟
جواب: پس از فتح مکه حضرت محمد(ص) وارد خانه ی کعبه شد؛ بتها را شکست و از آنجا بیرون ریخت و دستور داد که بر بام کعبه اذان بگویند.
۱۲- مهم ترین جنگ هایی که پیامبر در آن ها شرکت داشتند را نام ببرید؟
جواب: بدر، احد، خندق یا احزاب
۱۳- پیامبر اسلام(ص) در چه سنی و در کجا رحلت فرمودند؟
جواب: ۶۳ سالگی در شهر مدینه
۱۴- آرامگاه پیامبر اسلام(ص) در مسجد………………. است.
جواب: النبی
۱۵- رفتار پیامبر نسبت به دوستان و کافران و کودکان چگونه بود؟
جواب: نسبت به مومنان و دوستان مهربان و نسبت به کافران و دشمنان سرسخت بودند و کودکان را بسیار دوست داشتند.
۱۶- پیامبر همواره با چهره…………………….. و…………………………. با مردم روبرو می شدند.
جواب: خندان، اخلاق خوش