نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: فارسی
پایـه: پنجم دبستان
فصل ششم: عِلم و عَمل
درس 17: کار و تلاش
مقدمه
عنوان فصل 6 کتاب فارسی پایه پنجم دبستان عِلم و عَمل است. این فصل شامل دو درس وقتی بوعلی، کودک بود و کار و تلاش می باشد. در ادامه نکات آموزشی و روش تدریس برای تدریس کار و تلاش درس آورده شده است.
اهداف درس
* آشنایی دانش آموزان با کاربرد مفهوم کار و عمل در زندگی
* شناخت ترتیب واژه ها در جمله
* آشنایی با سخن گفتن متناسب با مخاطب و موقعیت از طریق نمایش
* تقویت مهارت درک متن
* آشنایی با پروین اعتصامی و نمونه ای از سروده هایش
* تقویت مهارت نوشتن و تبدیل نظم به نثر ساده
نکات آموزشی و روش تدریس
جلسه اول: تدریس درس 50 دقیقه
روش پیشنهادی تدریس: قصّه گویی، بارش مغزی، ایفای نقش به صورت شعر و قصّه گویی
روش بارش مغزی: الگوی بارش مغزی یکی از راهبردهای پرورش خلّقیت است. استفاده از روش بارش مغزی، افراد یک گروه را به آفرینش اندیشه هایی فراتر از آنچه تاکنون بوده اند، سوق می دهد.
گام اوّل: بیان موضوع
مثلاً با طرح این سوال که: چگونه می توان در زندگی به موفّقیت رسید؟
در این مرحله، موضوعی را تعیین کنید که مطالب مربوط به آن، عیناً در متن درس نیامده باشد، امّا دانش آموزان با آن آشنا باشند و در مورد آن هر چند اندک، اطّلاعاتی داشته باشند. طرح موضوع در قالب سوالات تفکّر برانگیز، رغبت دانش آموزان را در ارائه پاسخ های بهتر برمی انگیزد.
با نمایش بخشی از یک فیلم، یا نشان دادن تصویر و یا خواندن یک مطلب جالب درباره مثلاً مورچه ها، موضوعی را در قالب سوال مطرح کنید. سوال باید مشخّص باشد، نه کلّی و نه آن چنان محدود که دانش آموزان نتوانند اندیشه های خود را به هدف معینّی نشانه گیری کنند.
گام دوم: گروه بندی و بیان هنجارها
کار دانش آموزان حتماً باید به صورت گروهی انجام پذیرد. در هر گروه، یک دانش آموز به عنوان سرگروه، انتخاب شده، یک یا دو نفر وظیفه نوشتن نظرات و اندیشه های اعضای گروه را به عهده می گیرند. در کلاس های کم جمعیت می توانید یک گروه تشکیل بدهید که اعضای آن، تمام دانش آموزان کلاس باشند و یکی از دانش آموزان، نظرات را روی تخته کلاس بنویسد.
گام سوم: بیان قوانین مربوط به جلسه بارش فکری
یعنی:
– انتقاد از گفته های دیگران ممنوع
– از ترکیب ایده ها، ایده های بهتری ساخته می شود، حتّی اگر در نگاه اوّل آن ایده نامربوط و نادرست به نظر آید.
– هرچه تعداد ایده ها بیشتر باشد، بهتر است، زیرا پاسخ بهتری به دست می آید.
گام چهارم: بارش دیدگاه ها و نظرات
اصلی ترین و فعّال ترین مرحله این الگو، تولید اندیشه و خلّقیت (بارش فکری) است. در این مرحله، دانش آموزان با نظم و آرامش، نظرات خود را در باره سوال و موضوع مطرح شده، بیان می کنند و مسئول نگارش، آنها را ثبت می کند. در این مرحله، اگر عضوی نخواهد نظر خود را اعلام کند، آزاد است؛ زیرا انگیزه درونی در خلّقیت شخصی و آزاداندیشی، اهمّیت بسیار دارد، امّا بهتر است که مشارکت فعّال داشته باشند.
گام پنجم: طبقه بندی نظرات
در این قسمت، دانش آموزان با تعدّد نظرات، مواجه هستند. از آنها بخواهید که جملات تکراری را حذف، جملات مشابه را ویرایش و جملات اصلی را در صورت نیاز، اصلاح نمایند.
گام ششم: ارزشیابی افکار و نظرات
در این مرحله، نظرات گروه ها مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرند. برای انجام این کار از گروه ها بخواهید به نوبت، اندیشه های نهایی خود را بیان کنند. از دانش آموزان بخواهید درباره این افکار، اظهار نظر کنند.
در پایان، جمع بندی نهایی را انجام دهید و اگر لازم می دانید، مطالب مورد نظر خودتان را اضافه کنید، که همان ارزش کار و تلاش در زندگی برای رسیدن به موفّقیت است.
خوانش متن: ابتدا دانش آموزان به روش صامت خوانی، متن درس را بخوانند؛ سپس به تشخیص معلّم، متن درس توسط دانش آموزان، کتاب گویا یا خود معلّم خوانده می شود.
جلسه دوم: درک متن 25 دقیقه، واژه آموزی 25 دقیقه
درک متن: تقویت مهارت درک متن، یکی دیگر از اهداف برنامه فارسی پنجم ابتدایی است. برای این کار، معلّمان محترم باید به فراخور توانمندی های دانش آموزان در جهت تکمیل آموزش کتاب تلاش نمایند. این بخش با هدف پرورش سواد ادراکی دانش آموزان، تدوین و طرّاحی شده است. به همین سبب، تقویت توانایی تشخیص اطّلاعات آشکار متن، درک، تحلیل و تفسیر اطّلاعات از مقاصد این فعّالیت هاست.
نگارش: نخست به تقویت سواد بصری می پردازد و به تعمیق تجربه های یادگیری در این زمینه، توجّه دارد و در پی آن، نوشتن و آفرینش نوشتاری، اصلی ترین موضوع این قسمت است. در بخش نگارش به انواع تولید متن در قالب گزارش نویسی، شرح حال نویسی، خلاصه نویسی و تحقیق نیز پرداخته شده است.
واژه آموزی: روشن است که در این واژه آموزی در پی ساخت و آموزش واژه جدید نیستیم؛ بلکه در این بخش، می خواهیم دانش آموزان را به ترتیب قرار گرفتن کلمه ها در شعر و نثر یا نوشته غیر شعری، آگاه سازیم. این آگاهی و دانش به آنها کمک می کند که بتوانند شعر را آسان تر به نثر ساده برگردانند. این کار درحقیقت یک تمرین نوشتاری به شمار می رود و البتّه در درک و فهم شعر هم به آنها کمک می کند.
جلسه سوم: تمرین خواندن 25 دقیقه، فعّالیت های کتاب نوشتاری 25 دقیقه
به کمک مطالب قبلی و بهره گیری از خلّقیت خود معلّم در آموزش، مطالب این جلسه ارائه شود.
تمرین خواندن: یکی از ارکان مهمّ زبان آموزی، مهارت خواندن است. خواندن از دو منظر روخوانی و درک مطلب، قابل بررسی است. دانش آموزان در پایه های پیشین، تمرین های قابل توجّهی، برای بهبود کیفیت خوانش خود انجام داده اند. شایسته است معلّمان پایه پنجم نیز با توجّه به پیوستگی محتوای کتب درسی فارسی و با در نظر گرفتن تفاوت های فردی دانش آموزان از قبیل شرایط جسمانی، آمادگی ذهنی، رشد عاطفی و پرداختن هم زمان به مهارت های دیگر زبان آموزی، به تقویت مهارت خواندن دانش آموزان، همّت بگمارند.
باید تمرین خوانش موثّر در کلاس، طوری برنامه ریزی شود که به یک خواندن غیرفعّال تبدیل نشود. در این حالت به جای یادگیری مطالب و درک متن، فقط بازشناسی مطلب مورد خواندن اتّفاق می افتد. به هنگام بازخوانی و ورزش زبانی در خواندن، بهتر است دانش آموزان را نسبت به کاربرد عوامل موثّر در لحن، هوشیار سازیم.
برای بهبود سواد خواندنِ بچّه ها می توانید از آنها بخواهید متن درس را به صورت گروهی و یا فردی در حالت زمزمه بخوانند. همسویی با جمع به تقویت مهارت خواندن می انجامد. بهتر است در هر جلسه خواندن، از گونه متفاوت خواندن) فردی، گروهی، تندخوانی، بی صدا خوانی، دقیق خوانی، گذرا خوانی و…)، استفاده شود تا فرصت تمرین و آزمون هر گونه، در کلاس فراهم آید.
جلسه چهارم: خواندن با لحن مناسب 15 دقیقه، اجرای نمایش (ایفای نقش) 35 دقیقه
خواندن با لحن مناسب: روخوانی، گام هایی دارد؛ یکی از گام های آن، خواندن درست و روان یک متن است. گام بعدی روخوانی، رعایت لحن و آهنگ متن با توجّه به شرایط محتوایی و متناسب با فضای حاکم بر متن است. لحن حس و حال بخشیدن به آهنگ خواندن و روح دمیدن به متن است. درکلاس های درس معمولاً به روخوانی صحیح متن توجّه می شود، ولی چگونگی لحن و آهنگ آن آموزش داده نمی شود؛ لذا آموزش خواندن، ناتمام رها می شود.
برای رفع این مشکل، در سال های گذشته بر آموزش لحن خواندن تاکید شده است. در پایه پنجم نیز در هر درس، یک جلسه به آموزش خواندن با لحن و آهنگ مناسب اختصاص می یابد. برای آموزش لحن، ابتدا از چهار دانش آموز که لحن خواندن متفاوتی دارند، بخواهید بند اوّل درس را به ترتیب بخوانند و دیگران کتاب را ببندند و فقط با دقّت گوش بدهند. به این ترتیب، توجّه دانش آموزان به لحن های مختلف به هنگام خواندن و تفاوت آن در اثرگذاری بر شنونده، جلب می شود.
اجرای نمایش (ایفای نقش): اجرای نمایش، در حقیقت ایجاد موقعیت های مختلف زندگی و یا شبیه سازی موقعیت هاست که در آنها زمینه های مناسبی برای رشد و شکوفایی شایستگی های فردی فراهم می آید. در این قسمت از دانش آموزان خواسته شود که نمایشی طرّاحی و اجرا کنند که متفاوت با نمایش اوّلیه تدریس درس می باشد. ایفای نقش فرصت برای دانش آموزان است تا خود را به طور عملی و واقعی در موقعیت های مختلف، حس کنند و بتوانند به فراخور آن از توانایی های زبانی خویش بهره بگیرند و نقش مفیدی را از شخصیت های مورد نظر به نمایش بگذارند.
یکی از مهم ترین مهارت هایی که دانش آموزان باید کسب کنند، سخن گفتن متناسب با مخاطب و بافت یا موقعیت است. آنها باید بدانند بافت رسمی، غیررسمی و دوستانه، واژگان و شیوه گفتار خاصّ خودش را دارد. هدفی که از اجرای این نمایش دنبال می شود، آموزش و تمرین سخن گفتن متناسب با بافت، مخاطب و رعایت موقعیت سخن، سخنگو و حال شنونده سخن است.
جلسه پنجم: فعّالیت های کتاب نوشتاری (درک متن) 25 دقیقه، تمرین خواندن 25 دقیقه
فعّالیت های این زنگ بر پایه آموخته های قبل اجرا و تداوم یابد.
تمرین خواندن: یکی از ارکان مهمّ زبان آموزی، مهارت خواندن است. خواندن از دو منظر روخوانی و درک مطلب، قابل بررسی است. دانش آموزان در پایه های پیشین، تمرین های قابل توجّهی، برای بهبود کیفیت خوانش خود انجام داده اند. شایسته است معلّمان پایه پنجم نیز با توجّه به پیوستگی محتوای کتب درسی فارسی و با در نظر گرفتن تفاوت های فردی دانش آموزان از قبیل شرایط جسمانی، آمادگی ذهنی، رشد عاطفی و پرداختن هم زمان به مهارت های دیگر زبان آموزی، به تقویت مهارت خواندن دانش آموزان، همّت بگمارند.
باید تمرین خوانش موثّر در کلاس، طوری برنامه ریزی شود که به یک خواندن غیرفعّال تبدیل نشود. در این حالت به جای یادگیری مطالب و درک متن، فقط بازشناسی مطلب مورد خواندن اتّفاق می افتد. به هنگام بازخوانی و ورزش زبانی در خواندن، بهتر است دانش آموزان را نسبت به کاربرد عوامل موثّر در لحن، هوشیار سازیم.
جلسه ششم: املا 30 دقیقه، تمرین خوشنویسی از صفحه هنر و سرگرمی 20 دقیقه
برای برگزاری املا، جملاتی از متن درس را انتخاب کنید و جای برخی از کلمات را خالی بگذارید تا توسّط دانش آموزان در گروه، تکمیل شود. دانش آموزان با املای جاخالی آشنایی دارند و از آن استقبال می کنند.
هنر و سرگرمی (فقط پایان فصل ها)، دو نوع فعّالیت را با موضوع های خوش نویسی، جدول و بازی با کلمات، درخود دارد. این بخش، جمع بندی، بازخوانی و بازآموزی درس های فصل است.
در پایان هر فصل کتاب نوشتاری، بخشی با عنوان هنر و سرگرمی و مرور آموخته ها گنجانده شده است. هدف از فعّالیت های این بخش، مرور آموخته های فصل در قالب فعّالیت های جالب و بازی و یادگیری است که مورد علاقه دانش آموزان است. همچنین تمرین در جهت بهبود و ارتقاء سطح زیبا نویسی دانش آموزان با تمرین خو شنویسی نیز همراه شده است.
جلسه هفتم: ارزشیابی از فعّالیت های درس 20 دقیقه، بخوان و بیندیش 30 دقیقه
متن های بخوان و بیندیش با هدف تقویت درک متن در کتاب گنجانده شده است. هدف اصلی ایجاد عادت به مطالعه متن طولانی، تقویت تمرکز و افزایش درک خوانداری می باشد. دستیابی به این اهداف، بسیار اهمّیت دارد؛ بنابراین وقت کلاس به صامت خوانی و پاسخ به سوالات درک و دریافت، اختصاص داده شده است.
توضیح همه چیز را همگان دانند: دانای مطلق خداست. علم انسان در هر حدّی که باشد؛ باز هم ناقص و اندک است و انسان عاقل، کسی است که همیشه در طلب علم و دانش باشد و آموخته ها را لطف الهی بداند.
کاربرد: این مثل را در مورد کسی به کار می برند که ادّعای دانش و فهم دارد و خود را در همه علوم، آگاه می داند. با این جمله، به او می فهمانند که کسی نیست که همه چیز یعنی همه نادانسته ها را بداند. دانای آشکار و نهان همه چیز، فقط خدای حکیم و علیم است.
جلسه هشتم: فعّالیت کتاب نوشتاری(نگارش) 50 دقیقه، تبدیل شعر به نثر ساده (تمرین نگارشی)
در نثر یا نوشته غیر شعری، هدف نویسنده، ایجاد ارتباط و رساندن پیام است. امّا در شعر، افزون بر این، تاثیر و لذّت و زیبایی آفرینی هم یک هدف است. بر این اساس، نثر از پیچیدگی های کمتری برخوردار است و مخاطب زودتر به پیام آن می رسد، ولی در شعر، مخاطب تلاش می کند که در عین به دست آوردن پیام، از آن لذّت ببرد. در نثر، نویسنده مجبور نیست از صنایع بدیع و بیان و عناصر زیبایی آفرین استفاده کند. امّا در شعر، شاعر ناچار است کلام خود را با تصویر در هم آمیزد.
نثر، پیرو هنجارهای زبانی و قواعد دستوری است. هر کلمه در سخن یا نوشته، جای مشخّص دارد، امّا در شعر، شاعر، خود را پیرو و تسلیم هنجارهای زبانی و قواعد دستوری نمی کند؛ بلکه گریز می زند و خود را از این قید و بند می رهاند. شاعر با در هم ریختن شکل دستوری کلام، به آن صورت شعری می بخشد. لذا در تبدیل شعر به نثر ساده، باید به این ویژگی زبان شعری توجّه داشته باشیم و خود را پیرو ساختار زبان شعر نسازیم. البتّه، گفتن این مباحث فقط و فقط برای آگاهی آموزگاران محترم است و هیچ نیازی به طرح این گونه مطالب علمی در کلاس دانش آموزان دوره ابتدایی نیست.
دانش آموزان از طریق تمرین و تکرار خواهند توانست این مهارت را کسب کنند که شعرهای ساده را به نوشته های عادی تبدیل کنند و این کار تنها با جابه جا کردن برخی از کلمات، امکان پذیر است و این کار هم یک دست ورزی و تمرین نگارشی است.
جلسه نهم: حکایت 50 دقیقه
این حکایت با ضرب المثل راستی راه نجات است همخوانی و تناسب، محتوایی دارد.
کاربرد: این مثل بر سفارش به درستکاری و راستی و ارزش آن در زندگی، تاکید دارد و به معنای این است که این خصلت، باعث رستگاری و عاقبت به خیرشدن انسان می شود.
ضرب المثل های مشابه:
– اگر خواهی از هر دو سر، آبروی همه راستی کن، همه راست گوی.
– راست باش و مدار از کس بیم.
– اگر راستی، کارت را آراستی.
– راستی کن که به منزل نرسد، کج رفتار.
– راستی کن که راستان رستند.
جلسه دهم: املا 50 دقیقه
بر پایه تجربه های املایی از آموزه های پیشین، آموزش این زنگ هم تداوم خواهد داشت.
جلسه یازدهم: هنر و سرگرمی پایان فصل 50 دقیقه
هنر و سرگرمی پایان فصل
در اینجا هم آموخته های دروس گذشته، به کار خواهد آمد و با تلاش شما چرخه آموزش و یادگیری آموزه های این کتاب و کلاس، به فرجام نیکویی خواهد انجامید.
جلسه دوازدهم: متن نیایش 50 دقیقه
نیایش
این شعر و متن با لحن زیبا و عارفانه خوانده شود تا بر روی دانش آموزان تاثیرگذار باشد.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* اهداف درس
– آشنایی با دانش آموزان با مفهوم کار و عمل در زندگی
– شناخت ترتیب واژه ها در جمله
– آشنایی با سخن گفتن مناسب با مخاطب و موقعیت از طریق نمایش
* قبل از شروع درس
سلام و احوالپرسی با دانش آموزان و حضور و غیاب
* آماده سازی و ایجاد انگیزه و معرفی درس جدید
با پخش فایل صوتی درس
* ارائه درس جدید
روش بارش مغزی: با نمایش بخشی از یک فیلم یا نشان دادن تصویر و یا یک مطلب جالب درباره ی مورچه ها موضوعی در قالب سوال مطرح می شود. سپس نظرات و دیدگاه های گروه ها در کلاس طبقه بندی می شود و جمع بندی نهایی انجام می شود.
ارائه آرایه ها، معنی کلمات و درسنامه درس
* ارزشیابی پایانی
سوال از متن
پاسخ فعالیت های کتاب
* درست و نادرست صفحه 132
1- بار سنگین، پشت مور را خمیده کرده بود. درست.
2- حضرت سلیمان رفتار مورچه را تحسین کرد. نادرست. به تندی گفت که ای مسکین نادان.
3- مورچه، بُردبار و قانع بود. درست
* درک مطلب صفحه 132
1- سلیمان، مور را از چه اتّفاقی ترساند؟ از اینکه مردم رهگذر او را لگد کنند.
2- وقتی که سلیمان مور را دید، او به چه کاری مشغول بود؟ در حال کشیدن یک پای ملخ به سمت لانه اش بود.
3- چرا مور دعوت سلیمان را نپذیرفت؟ زیرا می خواست مستقل زندگی کند و روی پای خودش بایستد.
4- چه زمانی برای تلاش و کوشش مناسب است؟ در هنگام جوانی که زمان اوج نیروی فکری و بدنی می باشد.
5- مور، چه کاری را بهتر می دانست؟ کار و تلاش کردن و قناعت داشتن به جای تن پروری و تنبلی و کار نکردن.
* درک و دریافت صفحه 137
1- منظور از "همه چیز را همگان دانند" چیست؟ یعنی هیچ انسانی به طور کامل همه دانش را نمی داند و انسان همیشه باید درحال آموختن باشد.
2- مکتب خانه ها را با مدرسه های کنونی مقایسه کنید. مکتب خانه های قدیمی تنوع درس های کمتری داشته اند. تنها یک معلم داشته اند که همه کارها را به تنهایی انجام می داده است. شاگردان کم تری داشته اند. علوم قدیمی تر را می آموختند و امکانات ناچیزی داشتند. مدرسه های امروزی بسیار بزرگ تر هستند. معلم های بیشتری دارند. علوم جدیدتر و زیادتری را به دانش آموزان می آموزند و امکانات بسیار بیشتری نسبت به مکتب خانه دارند.
3- چه چیزهایی راهنمای ابوریحان برای موفّقیت بودند؟ شوق به آموزش و یادگیری، خاطره نخستین روز مدرسه، رفتار پسندیده اولین معلم و لطف خداوند.
4- راه ورود به سرزمین های ناشناخته، چیست؟ پرسیدن نادانسته ها و شوق و علاقه به یادگیری بیشتر
5- جمله "همه جا محلّ یادگیری است" یعنی چه؟ یعنی هر جا که باشیم پدیده ای هست که نکته ای را در خود نهفته دارد و بشود از آن چیزی آموخت.