نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: مطالعات اجتماعی
پایـه: چهارم، فصل چهارم
درس 11: سفری به شهر باستانی همدان
عنوان دروس فصل چهارم: سفری به شهر باستانی همدان، سفری به تخت جمشید (1) و (2) ، سفری به شهر باستانی کرمانشاه
مقدمه
عنوان فصل چهارم کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم دبستان "سفری به شهرهای باستانی" می باشد. راهبردها یا حوزه های موضوعی این فصل بدین شرح می باشد:
زمان، تداوم و تغییر تغییر و تحول و پیشرفت مدارک و شواهد ( پیدایش سلسله ها و حکومت های مختلف در ایران باستان، اشیا و آثار تاریخی و باستان شناسی، شکل گیری شهرهای باستانی چون همدان، تخت جمشید و کرمانشاه)
فرهنگ و هویت تعلق و هویت، میراث فرهنگی (تعلق به سرزمین ایران و تاریخ کهن آن، آثار تاریخی به جا مانده در بناهای تاریخی و اهمیت بازدید از آنها)
ارزش ها و نگرش ها مسئولیت پذیری، وطن دوستی (حساس بودن به حفاظت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی، علاقه مندی به میراث فرهنگی و افتخار به گذشته طولانی کشور)
مکان و فضا رابطه انسان و محیط، حفاظت از محیط (صنایع دستی و غذاهای محلی با توجه به تنوع مکان ها، حفاظت از مناطق تاریخی کشور)
در ادامه نکات آموزشی، طرح درس و روش تدریس درس "سفری به شهر باستانی همدان" آورده شده است.
اهداف و انتظارات
* معنا و مفهوم نام یا وجه تسمیه ایران را توضیح دهند.
* مسیرهای ورود آریایی ها به سرزمین ایران را روی نقشه، نشان دهند و سه گروه آریایی ها را نام ببرند.
* علل و چگونگی تشکیل حکومت مادها در ایران را توضیح دهند.
* چند مورد از ویژگی های منطقه تاریخی تپه هگمتانه و محل آن را بیان کنند.
* نکاتی را که باید در هنگام بازدید از موزه رعایت شود، بیان کنند.
پیشنهادهایی برای شروع و پیشبرد درس
* آماده کنید
* همان طور که مشاهده می کنید فصل چهارم این کتاب در قالب یک داستان و سفرنامه نوشته شده و به همین دلیل نحوه صفحه آرایی آن با سایر فصول کتاب متفاوت است.
* از دانش آموزان بپرسید: آیا تا به حال به شهری که دارای آثار تاریخی است، رفته اند؟ چه کسانی تا به حال به همدان سفر کرده اند؟ آیا درباره منطقه تاریخی هگمتانه، چیزی شنیده اند؟ البته بچه های استان همدان در این باره، اطلاعات بیشتری دارند. اجازه بدهید دست کم یک نفر از دانش آموزان، خاطرات خود را از سفر به یک منطقه تاریخی یا بازدید از آثار تاریخی بیان کند.
* علاقه و احساس بقیه دانش آموزان را درباره سفر به مناطق تاریخی جویا شوید. از آنها بپرسید دوست دارند به کدام منطقه تاریخی سفر کنند یا کدام آثار تاریخی را از نزدیک ببینند. با این پرسش ها با پیش دانسته های دانش آموزان و سطح آگاهی آنها از موضوع درس، آشنا می شوید.
* آموزش دهید
* تدریس را طبق روال داستانی کتاب پیش ببرید و با صدای بلند و رسا داستان را بخوانید. هنگام خواندن داستان با زیر و بم دادن به صدا، فضایی به وجود بیاورید که دانش آموزان قصّه را مجسم کنند.
* هنگام خواندن داستان اسلایدهایی پخش کنید تا بر روی مطالب گفته شده تاکید بیشتری شود. (برای مثال اسلایدهایی از تپه هگمتانه، آثار تاریخی همدان و… )
* در هنگام خواندن داستان، گاهی داستان را قطع کنید و سوال بپرسید. برای مثال آقای امیری که کارمند سازمان میراث فرهنگی است … راستی آیا می دانید کار سازمان میراث فرهنگی چیست؟
* نقشه مهاجرت آریایی ها به ایران را به دانش آموزان نشان داده و توجه آنها را به این نقشه جلب کنید.
* از بچه ها بخواهید سه قوم آریایی را که به ایران وارد شده اند روی نقشه نام ببرند و مسیر آنها و موقعیت مکانی را که در آن مستقر شده اند بگویند. (دانش آموزان جهت یابی را در درس های قبلی خوانده اند. )
* پس از پرسش و پاسخ، دوباره داستان را ادامه دهید.
* در مورد منطقه تاریخی هگمتانه با توجه به اطلاعات قبلی دانش آموزان درباره کار باستان شناسان بگویید با حفاری هایی که توسط آنها انجام شده، اشیا و وسایلی به جا مانده از شهری با دیواری ضخیم و بلند کشف شده که همان منطقه هگمتانه بوده است. دانش آموزان در درس قبل با موزه و امکانات آن آشنا شده اند، برای آنها توضیح دهید که موزه هگمتانه در کنار همان تپه هگمتانه بنا شده است و بیشتر اشیای داخل آن مربوط به تپه هگمتانه است، البته در این موزه فقط آثار دوره مادها نگهداری نمی شود بلکه آثار سلسله های بعدی نیز وجود دارد.
* سپس با استفاده از تصاویر کتاب یا تصاویری که خودتان تهیه کرده اید خمره های آب و غذا، پایه های ستون کاخ ها و سایر وسایل موزه را نشان دهید.
* نکته دیگر، توضیح سنگ نبشته ها (سنگ نوشته) است، برای دانش آموزان توضیح دهید در زمان ایران باستان متداول بوده که وقایع مهم، ماجراهای جالب، متن های تاریخی، فرمان های شاهان یا دعاها را بر روی سینه کوه ها می نوشتند و امروزه زبان شناسان این متن ها را می خوانند و ترجمه می کنند. مانند گنج نامه که مربوط به دوره هخامنشیان است و به سه زبان پارسی، ایلامی و بابلی نوشته شده است. در این نوشته برای حفظ و نگهداری سرزمین ایران، دعا شده است.
* به پایان ببرید
* به منظور جمع بندی از درس، یک بار دیگر مهاجرت آریایی ها به ایران، مسیر ورود آنها به قسمت های مختلف ایران با استفاده از نقشه و علل آن، روی کار آمدن مادها و نحوه تشکیل حکومت آنها را با دانش آموزان مرور کنید. مباحث مربوط به موزه هگمتانه و سنگ نبشته گنج نامه را جمع بندی کنید.
* در پایان، از آنها بخواهید گِل سفالی را که با خود به کلاس آورده اند روی میز بگذارند و لوح درست کنند. سپس با توجه به فعالیت درس قبلی (خط تصویری)، علائمی به صورت خط میخی با جسم نوک تیزی مانند میخ روی آن بکشند و خط و کلمه ها یا جمله هایی بنویسند و جایی بگذارند که خشک شود. پس از چند روز بچه ها با سنگ نبشته های خود روبه رو می شوند. می توانید از آنها نمایشگاهی درست کنید.
* محورهای عمده ارزشیابی
* دانش آموزان مسیرهای ورود و استقرار آریایی ها به ایران را روی نقشه نشان دهند و سه گروه آریایی را نام ببرند. چگونگی به وجود آمدن حکومت مادها را توضیح دهند و چند مورد از ویژگی های منطقه تاریخی تپه هگمتانه را بیان کنند و محل آن را روی نقشه نشان دهند.
* ابزارهای ارزشیابی شامل آزمون کتبی، سیاهه مشاهده و بررسی فعالیت ها، بحث و گفت وگو و آزمون عملکردی می باشد.
ملاحظات تدریس و دانستنی های درس
* در متن داستان یک نکته تربیتی وجود دارد. در پایان دیدار خانواده ها از تپه تاریخی هگمتانه، با شنیدن صدای اذان، همه برای انجام فریضه نماز به نزدیک ترین مسجد می روند. تاکید بر خواندن نماز اول وقت پیام تربیتی این درس است و اینکه ما مسلمانان در وقت سفر هم باید به انجام فریضه نماز در اول وقت پایبند باشیم.
* خمره های آب و غذا: خمره های سفالی با طرح و اندازه های متفاوت جهت نگهداری آذوقه و مایعات که از تپه هگمتانه و مناطق مختلف استان همدان کشف شده است.
* پایه های ستون های کاخ ها: ستون های سنگی موجود، متعلق به دوره هخامنشیان است زیرا هگمتانه پایتخت تابستانی آنها بوده است. اجزای سنگی کاخ هخامنشیان و تعدادی از پایه ستون ها نیز مربوط به دوره اشکانیان است که فعلاً در فضای باز موزه نگهداری می شود.
* سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری: سازمانی آموزشی، تحقیقاتی و نظارتی است. این سازمان در زمینه آثار تاریخی و باستانی، صنایع دستی و گردشگری فعالیت می کند و یکی از معاونت های ریاست جمهوری است که در تمامی مراکز استان ها دارای ادارات کل است. سابقه این سازمان به سال 1314 ه. ش برمی گردد.
* شهر تاریخی همدان و تپه هگمتانه: شهر هگمتانه را اقوام آریایی ماد بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند. هرودوت بنای آن را به دیاکو، نخستین شاه ماد نسبت داده و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره ها بوده است. ولی گروهی از دانشمندان بنای آن را به فرورتیش، سومین شاه ماد نسبت داده اند.
پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که پارسه (تخت جمشید) را به سارد متصل می کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و از این رو آن را آباد کردند. در حفاری های باستان شناسی سال های اخیر در تپه هگمتانه مشخص شده است که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بوده است.
از جمله ویژگی های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده، کم سابقه است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت ها است. در فواصل بین کانال های آب رسانی، معابری با عرض 5. 3 متر وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بوده است.
سنگ نبشته های باستانی گنج نامه در جنوب غربی همدان به فاصله پنج کیلومتری محل فعلی شهر، در انتهای دره سرسبز و خرم عباس آباد و در ابتدای مسیر جاده ای که همدان را به تویسرکان و غرب کشور مرتبط می سازد و روی یکی از صخره های الوند واقع شده است.
از آنجا که این مسیر در عهد هخامنشیان یکی از شعبات اصلی راه باستانی شاهی بوده است که از دامنه الوند، هگمتانه (پایتخت تابستانی هخامنشیان) را به بابل در مرکز میان رودان مرتبط می ساخت، از راه های پر رفت و آمد و امن دوران باستان به شمار می رفت. به علاوه این راه به جهت ختم شدن به بابل، راه مقدسی نیز محسوب می شد.
به همین دلیل، مکان مناسبی بود تا شاهان این دودمان با ایجاد سنگ نبشته، باورها و اندیشه های خود و همچنین بزرگی و عظمت نیاکان خود را به رهگذران، گوشزد نمایند.
کتیبه های گنج نامه بر گران سنگی از خارا، به سه زبان (پارسی باستان، ایلامی و بابلی) هرکدام در 20 سطر و از چپ به راست به خط میخی نگاشته شده است که بالا سمت چپ متعلق به داریوش و پایین سمت راست مربوط به پسرش خشایارشا است که کاملاً مشخص است که نخست کتیبه سمت چپ توسط داریوش بزرگ نوشته شده و بعدها کتیبه دوم به وسیله خشایارشا به آن سنگ خارا اضافه شده است.
چگونگی تدریس(طرح درس)
* هدف کلی
از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس با شهر همدان آشنا شوند.
* اهداف رفتاری
– معنای نام کشور ایران را بداند.
– مسیرهای ورود آریایی ها را به سرزمین ایران روی نقشه، نشان دهد.
– سه گروه آریایی ها را نام ببرد.
– تشکیل حکومت مادها را بیان کند.
– ویژگی های منطقه تاریخی تپه ی هگمتانه را برشمارد.
* رفتار ورودی
دانش آموزان با مطالب سال قبل آشنا هستند.
* ارزشیابی تشخیصی
سوالاتی از درس قبل از دانش آموزان می پرسیم.
* رسانه های آموزشی
کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم ابتدایی، فیلم و تصاویر آموزشی، فیلم یا تصاویری از تپه تاریخیِ هگمتانه، تصاویری از اشیاء و وسایل موزه ی هگمتان
* روش های یاددهی یادگیری
تلفیقی از روش های بحث گروهی، سخنرانی، پرسش و پاسخ
* مدل چینش کلاس
به صورت ردیفی گروهی
* فعالیت های مقدماتی
شاداب و با انرژی وارد کلاس می شویم و با نام و یاد خدا بعد از حضور غیاب و احوال پرسی با دانش آموزان و بررسی تکالیف و ارزشیابی تشخیصی درس را شروع می کنیم.
* ارائه درس
از دانش آموزان سوال کنید: آیا تا به حال به شهری سفر کرده اند که آثار تاریخی داشته باشد؟ چه کسانی تا به حال به همدان رفته اند؟ آیا درباره ی آثار تاریخی همدان اطلاعی دارند؟ اگر یکی از دانش آموزان که احتمالا اطلاعاتی از همدان دارد بخواهید تا خاطره ای از آنجا تعریف کند. نظر دانش آموزان را درباره ی شناخت آثار تاریخی و سفر به شهر های قدیمی بپرسید و از آن ها سوال کنید دوست دارند به کدام منطقه ی تاریخی سفر کنند؟
برخی از دانش آموزان که اطلاعاتی از تپه ی هگمتانه دارد در کلاس بازگو می کنند. آن هایی که خاطره ای از سفر به همدان، یا جاهای تاریخی دارند، خاطراتی از سفر خود را در کلاس بیان می کنند و شور و اشتیاق خود را نمایان می کنند.
متن داستان درس را رسا بخوانید. طوری داستان را بخوانید که دانش آموزان تصور کنند خودشان در داستان حضور دارند.
تصاویری از تپه ی هگمتانه و شهر امروزی همدان را روی تابلو کلاس نصب کنید. هم چنین نقشه ورود آریایی ها به ایران روی تخته کلاس نصب نمایید. قسمتی از داستان را که خواندید، وقفه ای ایجاد کنید و سوالاتی از دانش آموزان بپرسید. (انجام فعالیت شماره 1)
مفهوم کلمه "ایران" را توضیح دهید. از بچه ها بخواهید که مسیرهای ورود اقوام آریایی را روی نقشه با انگشتان دست مشخص کنند. ( انجام فعالیت شماره 2)
مسیر ورود را مطابق با جهت جغرافیایی مشخص کنند. (دانش آموزان معنی کلمه ایران را یاد می گیرند و در ادامه مسیر ورود آریایی ها را روی نقشه نشان می دهند. )
ادامه ی داستان را بخوانید. درباره ی کار باستان شناسان و حفاری هایی که آنان در تپه ی هگمتانه انجام داده اند و اشیا و وسایلی را که کشف کرده اند، توضیح دهید. برای دانش آموزان توضیح دهید که در کنار تپه ی هگمتانه، موزه هگمتانه قرار گرفته که اشیا و آثار قدیمی هگمتانه، در آنجا نگهداری می شود.
تصاویری از موزه هگمتانه و خمره های آب و غذا و نیز پایه های به جا مانده از ستون کاخ ها را به نمایش بگذارید تا دانش آموزان به اهمیت موزه پی ببرند. از سنگ نبشته هایی که از دوران هخامنشیان در گنج نامه باقی مانده، صحبت کنید. در مورد سنگ نبشته ها توضیح دهید که در آن زمان، مرسوم بوده که وقایع مهمّ، رویدادهای جالب، متون تاریخی، فرمان شاهان و یا برخی دعاها را بر روی سینه ی کوه ها می نوشتند.
دانش آموزان ادامه ی داستان را گوش می کنند و به تصاویر اشیا و وسایل موزه هگمتانه نگاه می کنند. به تصویر سنگ نبشته ی گنج نامه توجه کرده و به سخنان معلم درباره آن توجه می کنند.
انجام فعالیت شماره 3: از دانش آموزان بخواهید تا با نگاه به تصاویر موزه ی هگمتانه، اشیایی را که برایشان جالب بوده، در گروه بحث و بررسی کنند. هدف از بررسی این تصاویر، این است که حس علاقه مندی به آثار باستانی در آن ها بارور شده و اشتیاق به بازدید از موزه ها در آن ها ایجاد شود.
دانش آموزان با گفت و گو درباره ی اشیای موزه هگمتانه، نقد و بررسی خود را دنبال می کنند. از دانش آموزان بخواهید درباره ی رعایت اصول بازدید از موزه، مطالبی را پرس و جو، و در جلسه ی بعد در کلاس بخوانند. دانش آموزان نکات مهمّی را که باید در بازدید از موزه رعایت کرد، بررسی و تحقیق می کنند.
* ارزشیابی
انجام فعالیت های درس، نشان دادن مسیر ورود آریایی ها به فلات ایران، تشریح به وجود آمدن حکومت ماد، آزمون کتبی، پرسش و پاسخ، بررسی فعالیت ها، توضیح ویژگی های تپه ی هگمتانه.
تعیین تکلیف
خلاصه ای از آنچه که از داستان های درس 11 فهمیده اند روی یک برگه کاغذ بنویسند.
پاسخ فعالیت های کتاب
* فعالیت صفحه 50
1- بعد از ورود آریایی ها به ایران، اولین حکومتی که در این سرزمین تشکیل شد چه نام داشت؟ حکومت مادها
این حکومت چگونه تشکیل شد؟ پس از آنکه ماد ها به ضعف خود پی بردند و باهم متحد شدند. به رهبری دیااکو حکومت مادها را تشکیل دادند و آشوری ها را شکست دادند.
4- هنگام بازدید از موزه ها باید چه نکاتی را رعایت کنیم و چگونه رفتار کنیم؟ در این مورد پرس وجو کنید و نتیجه را بنویسید. وقتی به بازدید این آثار می رویم باید مواظب باشیم به آنها آسیب نرسانیم یا اینکه زیاد عکس برداری نکنیم زیرا نور فلش به آثار تاریخی آسیب می رساند. نظافت را در مکان های تاریخی رعایت کنیم. نظم و اخلاق اجتماعی را در محیط موزه و همچنین سکوت را رعایت کنیم.
سوالات درس به همراه پاسخ
1 – شهر همدان در کجا واقع شده است؟
جواب: همدان شهری زیبا و خوش آب و هوا در دامنه کوه های الوند است.
2 – منطقه تاریخی همدان چه نام دارد؟
جواب: منطقه تاریخی تپه هگمتانه
3 – قدمت هگمتانه چند سال است؟
جواب: از حدود سه هزار سال پیش به جا مانده و مربوط به دوران مادهاست.
4 – مادها از چه قومی بودند؟
جواب: گروهی از آریایی ها بودند.
5 – چرا کشور ما ایران نام گرفت؟
جواب: ایران یعنی سرزمین یا محل آریایی ها، آریایی هم یعنی نجیب و شریف.
6 – آریایی ها چند سال پیش به ایران مهاجرت کردند؟
جواب: حدود چهار هزار سال پیش اقوام آریایی از دو طرف دریای خزر به این سرزمین مهاجرت کردند و به تدریج در دشت های سبز و حاصلخیز آن ساکن شدند.
7 – آریایی ها چند گروه بودند؟
جواب: سه گروه، مادها، پارس ها، پارت ها
8 – مادها در کدام سمت ایران ساکن شدند و با چه کسانی همسایه بودند؟
جواب: مادها در غرب ایران ساکن شدند آن ها با آشوری ها همسایه بودند.
9 – آشوری ها چگونه مردمی بودند؟
جواب: آشوری ها قومی جنگجو بودند و بیشتر اوقات به سرزمین مادها حمله ور می شدند و آن ها را غارت می کردند مادها نمی توانستند جلوی حمله آشوری ها را بگیرند.
10 – چرا مادها نمی توانستند جلوی حمله آشوری ها را بگیرند؟
جواب: زیرا با هم متحد نبودند و سپاه منظمی نداشتند اما سرانجام به ضعف خود پی بردند با هم متحد شدند و به رهبری دیااکو حکومت ماد را به وجود آوردند و آشوری ها را شکست دادند.
11 – مادها چگونه بر آشوری ها غلبه کردند؟
جواب: با هم متحد شدند و به رهبری دیااکو حکومت ماد را به وجود آوردند و آشوری ها را شکست دادند.
12 – مادها در دامنه ی کوه الوند شهری ساختند و نام آن را……………….. گذاشتند.
جواب: هگمتانه
13 – باستان شناسان چگونه فهمیدند که همدان شهر مادها بوده است؟
جواب: باستان شناسان با حفاری های که در این منطقه انجام دادند اشیا و وسایلی را که مربوط به آن زمان است کشف کرده اند آن ها پی بردند که دور این شهر دیواری محکم و بلند بوده و در گوشه های مختلف آن ستون های عظیمی قرار داشته است
14 – پس از مادها حکومت…………………. به وجود آمد.
جواب: هخامنشیان
15 – در موزه ی هگمتانه کدام آثار تاریخی وجود دارد؟
جواب: مجسمه ها، ظروف، زیور آلات، خمره های آب و غذا و پایه های باقی مانده از ستون های کاخ هخامنشیان.
16 – سنگ نبشته ها ی روی کوه مربوط به کدام دورانی است و به چه زبانی نوشته شده است؟
جواب: از آثار دوره ی هخامنشیان هستند و به سه زبان پارسی باستان و ایلامی و بابلی نوشته شده اند.
17 – چرا در تابستان مردم از شهرهای مختلف ایران به شهر همدان سفر می کنند؟
جواب: برای دیدن مناظر زیبا و آثار تاریخی و استفاده از آب و هوای خنک و مطبوع به شهر همدان سفر می کنند.
18 – پایتخت مادها هگمتانه نام داشت که بعدها به………………………. تغییر نام داد.
جواب: همدان