تحلیل کالبدی میدان ها

تحلیل کالبدی میدان ها
میدان ها از اصلی ترین فضاهای شهری هستندکه در مقیاس های مختلف شهری عملکردهای متفاوتی می یابند.اصلی ترین میدان میدانی است که مسجدجامع بدان روی می گشاید ودر اصفهان علاوه برمسجد جامع بنای حکومتی وبخش اصلی بازار رادر کنار خود جای می دهد .تاقبل از دوران صفوی میدان کهنه که در کنار مسجد جامع واقع بودچنین عملکردی داشت ودر پیرامون آن علاوه برجامع قصر سلطنتی عمارت نقاره خانه وقیصریه نیز قرار داشتند(شاردن ,1372).اما با پایتخت شدن اصفهان این نقش را میدان شاه یا نقش جهان بر عهده گرفت که مسجد جامع جدید(مسجد شاه)عمارت حکومتی (عالی قاپو)وسردر قیصریه وعمارت نقاره خانه در پیرامون آن احداث شدند بررسی بناهای پیرامون میدان نشان میدهد که این میدان نقش مرکز حکومتی را داشته ومحل اتصال وارتباط حکومت با مردم از طریق اعلان های حکومتی رژه ها وحضور حاکم درمیان مردم در زمان مراسم وجشن ها بوده است.در سطح بعدی میدان هایی قرار می گیرند که در پیرامون بناهای عمومی شهری به ویژه بازار قرار داشتند وبه چند نمونه از آنها (مثل میدان نقش جهان در جوار بازار رنگرزها )در سفرنامه ها اشاره شده اما در حال حاضر اثری از آنها باقی نیست.این گونه میدان ها نیز چنان که از نوشته ها بر می آید محل دادوستد بوده اند وفضاهای دارای عملکردی با مقیاس شهری وحتی فراشهری داشته اند چون گاه محل دادوستد کالاهای بازرگانی بودند که در پایتخت فروخته وبه نقاط دیگر منتقل می شد ویا بالعکس.در سطح بعدی میدان هایی قرار می گیرند که در مقیاس محلی ایجاد شده اند برخی از این میدان ها در جوار خود بنای شهری دارای اهمیت مثل بقعه یا امامزاده را دارند که به میدان وجهه خاصی می بخشد وبرخی دیگر عملکرد مرکز دادوستد محله ای دارند که این شکل را به ویژه در میدان جلفا می توان دید.با وجود تفاوت های عملکردی ومقیاس میدان ها را میتوان از نظر ساختاری موردتحلیل وگونه شناسی قرار داد.
شکل کالبدی
شکل هندسی کلی
میادین از نظر شکل هندسی به دو گونه کلی قابل تقسیم اند :
میادین طراحی شده
میادین طراحی شده به طور عام دارای شکل هندسی منظمی هستند که بر حسب نقش وموقعیت میدان از مستطیل تا نزدیک به مربع متغیر است .میدان هایی که نقش شهری دارند ومسِیله احساس محصوریت در آنها مطرح نیست شکل مستطیل می یابند که در برخی مانند میدان نقش جهان نسبت اضلاع به 1به 3می رسد .میدان های محله ای که عملکرد آنها بیشتر در مقیاس محله است به دلیل ایجاد احساس محصوریت شکل نزدیک به مربع پیدا می کنند.میدان جلفا در این گروه قرار می گیرد.
میادین فاقد طراحی منظم
این میدان ها نیز گرچه شکل هندسی کلی آنها منتظم نیست اما غالبا به تعدادی هندسی تقریبا منتظم قابل تجزیه هستند که بنا به اصل مجاورت در کنار هم قرار گرفته اند.
نحوه ترکیب شکلی پیرامون فضا
بدنه محصور کننده میدان را می توان در دو گروه عمده طبقه بندی کرد:
میدان هایی که عملکرد تجاری دارند وفعالیت های شهری در پیرامون آنها انجام می گیرد بدنه پیرامون میدان به حجره ها ودکان ها اختصاص داده شده وبرخی بناهای شهری نیز در کنار آنها قرار دارند مثلا در میدان نقش جهان حجره ها پیرامون میدان را محصور کرده اند وچهار بنای مسجد شاه ,مسجد شیخ لطف الله,سردر قیصریه وعمارت عالی قاپوبه نحو ترکیب شده ای با این حجره ها روبه میدان گشوده می شوند.در میدان جلفا حجره ها پیرامون را پوشانده اند کلیسای بیت اللحم گرچه درکنار میدان است اما روبدان گشوده نمی شود.میدان هایی که عملکرد تجاری ندارند وفضای باز درون محله ای هستند بدنه پیرامون میدان را بدنه بافت مسکونی پوشانده وقسمتی از بدنه میدان نیز توسط بنای شهری مجاور میدان اشغال می شود .نمونه آن میدان شهشهان است که بقعه شهشهان در جوار آن قرار دارد.
شکل هندسی فضای درونی
فضای درون میدان به تبع شکل هندسی کلی وترکیب شکلی پیرامون آن به دو گروه فضای طراحی شده وفضای طراحی نشده قابل تقسیم است در گروه اول فضای درونی شکل منتظم دارد که از مستطیل تا نزدیک به مربع متغیر است.در گروه دوم شکل کلی شکلی مرکب وحاصل قرارگیری چند شکل ساده در کنار هم است واغلب زوایا راست گوشه یا نزدیک به آن هستند.
ابعاد ومقیاس
تحلیل ابعاد
تحلیل ابعاد فضای میدان نشان می دهد که در میدان هایی که عملکرد محله ای دارند نسبت ابعاد میدان نزدیک به 1است واحساس فضای مربع شکل در برخورد با میدان حاصل می شود در میدان هایی که عملکرد شهری دارند مثل میدان نقش جهان نسبت ابعاد میدان 1به 3است (در میدان کهنه نیز با توجه به مدارک وشواهد به نظر می رسد نسبت مشابهی وجود داشته است)در میدان نقش جهان پیمودن پایه aکه به اندازه ارتفاع یک طبقه بنا (ارتفاع حجره ها ی دور میدان) است برابر با 8متر است ارتفاع بدنه پیرامون در میدان های درون محله ای بین 4تا 6متر است.
مقیاس
بررسی مقیاس درونی فضای میدان نشان می دهد که در میدان هایی که عملکرد شهری دارند.احساس محصوریت به دلیل نسبت پایین ارتفاع به عرض (10/1در میدان نقش جهان )وجود ندارد وفضای میدان فضای وسیع وگشاده ای است تا مناسب عملکردهای آن باشد اما در عین حال به دلیل شکل بندی نمای پیرامون میدان که بدنه پیرامون را به اجزای خود تقسیم می کند مقیاس فضای میدان مقیاسی انسانی است که در بیننده احساس مقهور شدن در برابر فضا را ایجاد نمی کند .
در میدان های درون محله ای نیز گرچه نسبت عرض به ارتفاع به ترتیبی است که احساس محصوریت ایجاد نمی کند (8/1در میدان شهشهان 6/1در میدان جلفا )اما مانند میدان نقش جهان شکل بندی نمای پیرامون میدان بدنه آن را به اجزای خردتر تقسیم می کند ومقیاسی انسانی می آفریند.
درجه تلفیق
نحوه اتصال یا جدایی
بدنه پیرامون فضای میدان چنان که اشاره شد بر حسب نقش وعملکرد آن بدنه ای متشکل از دکان ها وحجره ها یا بخشی از یک بنای شهری در تلفیق با بدنه مسکونی است چنین ترکیب بدنه ای سبب می شود که فضای درونی میدان در اتصال وهمبستگی قوی با بافت پیرامونش قرار گیرد وبه عبارتی یک فضای مثبت شهری شکل گیرد که دارای حدودوهویت روشنی در درون بافت است.در میدان های سطح اول که عملکرد شهری وفراشهری دارند ردیف حجره ها خود بخشی از بافت بازار ولایه اول آن است که حلقه دور میدان را پوشانده وحلقه اتصال میدان با بازار نیز گشته است .در میدان های سطح دوم که عملکرد تجاری درون محله ای دارند ردیف حجره ها در پیرامون میدان یک بدنه محصور کننده وشکل دهنده می سازدوبا کمک این بدنه میدان در درون بافت مسکونی می نشیند .در میدان های سطح سوم که در مجاورت یک بنای عمومی قرار دارند بدنه مسکونی پیرامون متناسب با بدنه بنای عمومی بدنه سازی می شود تا شکل واحدی برکل بدنه حاکم گردد وسطح بدنه پیرامون میدان را از هماهنگی ویکدستی برخوردار کند.
کیفیت جایگیری در شهر
موقیعت در سطح شهر
میدان ها بر حسب موقیعت ونقش شهری شان جایگاه متفاوتی در شهر می یابند میدان های سطح اول که دارای عملکرد شهری وفراشهری هستند در مرکز شهر ودر کنار بر جسته ترین عناصر شهری قرار می گیرند مسجد جامع بنای حکومتی وبازار اصلی در کنار این میدان ها واقع می شوند .میدان سطح دوم که عملکرد درون شهری وفرا محله ای دارند در درون بافت مسکونی وبر سر راه های اصلی منتهی به مرکز شهر واقع می شوند.میدان های سطح سوم که عملکرد درون محله ای دارند ویا فضای باز مجاور بناهای عمومی را می سازند دردرون بافت مسکونی قرار می گیرند.
روش ساخت
ارتباط با نظم مقدس
از نظر جهت گیری میدان گرچه تنها میدان کهنه که در جوار مسجد جامع قرار دارد جهتی تقریبا روبه قبله دارد وبقیه میادین در این جهت سازمان نیافته اند اما ارتباط با نظم مقدس در مفهومی عمیق تر وکلی تر در همه میادین وجود دارد.میدان نقش جهان با وجود این که روبه قبله نیست اما به منزله صحن مسجد شیخ لطف الله است که از خود صحنی ندارد به عبارتی نظم مقدس خود را در تبدیل میدان نقش جهان به صحن این مسجد می نمایاند که وجود آب وگیاه این خصوصیت را تاکید می بخشد علاوه بر آن میدان مفصلی است بین مسجد وکاخ مسجد وبازار و….یعنی مفصلی است بین عالم دیگر وعالم مادی ودر این اتصال تجلی نظم کیهانی ونظم مقدس است .میدان جلفا نیز به مثابه صحن کلیسای همجوار خود است که احتمالابه دلیل محظورات موجود کلیسا بدان گشوده نمی شود ودر این همجواری تجلی نظم مقدس است که از کلیسا بر پیرامون خود گسترده می شود.بررسی میدان های دیگر نیز چنان که آمد نشانگر وجود حداقل یک بنای شهری در جوار آنهاست این بنای شهری یا مسجد ویا بنای مذهبی دیگر مانند امامزاده یا بقعه یا ….است که بدین ترتیب فضایی معنوی بر پهنه میدان می گستراند وآن را تجلی گاه نظم کیهانی می سازد.
ارتباط با نظم هوا
اغلب میدان ها به ویژه در بافت طراحی شده مکتب اصفهان روبه رون -اصفهان دارد تا به توانند از حداکثر هوای مطبوع برای ایجاد آسایش در این فضای شهری بهره ببرند .به دلیل محصور بودن بدنه میدان ها حتی در حالتی که مثل میدان نقش جهان ورودی از غرب نیز وجود دارد باد مزاحم غرب امکان ایجاد کوران در میدان پیدا نمی کند ضمن آنکه در میدان های کوچک تر مثل جلفا یا شهشهان اصولاورودی غربی به میدان وجود ندارد.
ارتباط با نظم آب
ارتباط با نظم گیاه
به دلیل کمبود اسناد ومدارک از وضعیت میدان ها از نظر استفاده از آب وگیاه به دقت نمی توان سخن گفت.امادرموردبرخی میدان ها مانند نقش جهان که مدارک کافی وجود دارد می توان این روابط را توضیح داد .وجودنهر آب نشات گرفته ازجوی شاهی ومادی فرین در پیرامون میدان حوض های آب در جلوی مسجد شاه وسر در قیصریه ودر ختان چنار که در فاصله بین جوی آب وبدنه پیرامون کاشته شده بودند نشان دهنده استفاده وسیع از آب وگیاه برای شکل دادن به فضای میدان است ضمن آن که گنبد لا جوردین مسجد شیخ لطف الله وجلوخان ورودی مسجد شاه خود دنیای رنگین گیاهان را به صورتی انتزاعی متصور می ساختند .
ارتباط با نظم خاک
همه میدان ها به ترتیبی طراحی شده اند که در جهت شیب زمین قرار گیرند وآب در آنها جاری وجمع شود .
ارتباط درونی وبیرونی
ورودی های به میدان بر حسب اهمیت ونقش میدان تعداد متفاوتی می یابند میدان شاه به گفته شاردن دارای دوازده مدخل عمده وچند مدخل کوچک است در حالی که ورودی به بنای مهم اطراف میدان از میانه اضلاع میدان صورت می گیرد ورودی به گذرهای منتهی به میدان اکثرا از گوشه هاست .تمامی این وروذی ها سرپوشیده وبا گذر از یک فضای واسطه هستند .در میدان کهنه به دلیل تخریب وضعیت اولیه نمی توان حکم قطعی داد در میدان شهشهان نیز ورودی به بقعه از وسط یک ضلع است ونیز ورودی به مسجد از گذری است که به میانه ضلع دیگر میدان می رسند .اما دسترس به گذرها از گوشه ها صورت می گیرد .در میدان جلفا نیز در حالی که یک ورودی از میانه ضلع میدان است دسترس به گذر های دیگر از گوشه های دیگر صورت می گیرد.
ترکیب فضاها
ترکیب فضاهای اطراف میدان نیز بر حسب نقش وعملکرد وخصوصیات بناهای پیرامون میدان متفاوت می شود .در میدان نقش جهان که بدنه پیرامون آن دوطبقه است طبقه همکف را دکان ها وحجره ها می سازند در حالی که در طبقه دوم اطاق های مشرف به میدان ایوان هایی جلو خود دارند که طارمی های زیبایی در جلو آنها قرار گرفته است.بدین ترتیب طبقه دوم با ایجاد فضای نیمه بسته سبک تر شده وترکیب فضایی جالبی را پدید آورده است .اتصال این بدنه با جلو خان های مساجد شیخ لطف الله ومسجد شاه ورودی عالی قاپو وسر در قیصریه ترکیبات فضایی بدیعی پدید می آورد که در آنها فضاهای مختلف در هم فرورفته وبه یکدیگر منظر می گشایند ویا اینکه برای فضاهای پشتی منظر ایجاد می کنند (نمونه حیاط توحید خانه که رو به مسجد شیخ لطف الله دید دارد)
در میدان جلفا بدنه پیرامون با رواق ستونداری پوشیده شده است که فضای نیمه بازی را در جلو دکان ها به طور یکسره ایجاد می کنند ومجموعه میدان را وحدت فضایی می بخشد .
در میدان شهشهان بدنه مسکونی هماهنگ با ترکیب بدنه بقعه به صورت نظام باربر(جرزها )ونظام پر کننده (سطوح دیوار)شکل یافته است تا هماهنگی ووحدت شکلی بین تمامی بدنه ها به وجود آید .در این میدان سطح پیرامون توپر ویکدست است.گرچه گاه طاق نماهای فرورفته فضاهای نیمه باز کم عمقی ایجاد می کنند .
واژگان
-ایجاد میدان مرکزی با بناهای مهم شهری (بنای حکومتی ,مسجد جامع,قیصریه )در جوار آن (اصل سلسله مراتب ,اصل زیبا شناسی ,اصل تباین ).
-ایجاد میدان درجوار بناهای عمومی شهری ودر ربط با عملکرد آنها مثل بازار (اصل سلسله مرتب )
-ایجاد میدان در جوار بناهای شهری با اهمیت مثل بقعه یا امامزاده (اصل سلسله مراتب ).
-استفاده از شکل مستطیل در میدان های دارای نقش شهری (اصل زیبا شناسی ).
-استفاده از شکل نزدیک به مربع در میدان های مقیاس محله ای (اصل زیبا شناسی ).
-ایجاد بدنه تجاری در میدان های با عملکرد تجاری وشهری (اصل کارایی).
-قرارگیری بناهای مذهبی مهم مثل مسجد ,کلیسا ,امامزاده در جوار میدان (اصل فلسفی ).
-ایجاد بدنه مسکونی در میدان های درون محله ای (اصل کارایی).
-استفاده ازشکل منتظم در فضای درونی میدان های طراحی شده (اصل زیبایی شناسی).
-ترکیب شکل های هندسی ساده وغالبا راست گوشه در ترکیب شکلی فضای درونی میدان های طراحی نشده (اصل سادگی ,اصل زیبایی شناسی).
-ارتفاع بدنه پیرامون در میدان نقش جهان برابر با 8متربرای یک طبقه حجره هاست(پیمودن پایه a)(اصل تناسب ).
-ارتفاع بدنه پیرامون میدان در میدان های دارای عملکرد محله ای بین 4تا6متر است(اصل تناسب).
-اختصاص لایه اول پیرامون میدان به ردیف حجره ها در میدان های دارای عملکرد شهری (اصل اتصال,اصل کارایی).
-اختصاص لایه اول پیرامون میدان به ردیف حجره ها در میدان های تجاری درون محله ای (اصل اتصال ,اصل کارایی).
-ایجاد شکل کالبدی واحد دربدنه مسکونی مجاور میدان های درون محله ای (اصل اتصال ,اصل کارایی).
-انطباق با نظم مقدس در نحوه شکل گیری فضای میدان (تبدیل میدان به صحن مسجد ,صحن کلیسا,صحن امامزاده ,حلقه اتصال به عالم دیگر از طریق مسجد وبه عالم مادی از طریق بناهای دیگر )(اصل فلسفی ).
-استفاده از آب وگیاه در فضای درون میدان (نظم منفی,نظم آب,نظم گیاه).
-ایجاد تعداد زیاد ورودی در میدان های دارای عملکرد شهری(اصل اتصال).
-استفاده از ترکیبی از فضای بسته وفضای نیمه باز(ایوان ها ).,در جوانب مختلف میدان (عنصراتصال فضای درونی با فضای ساخته شده اصل اتصال ,اصل سلسله مرتب ).
ویژگی های بیان شکلی واژگان
-ایجاد سلسله مراتب در میدان های شهری بر حسب نقش وعملکرد آنها در سطح شهر (اصل هما هنگی ,اصل سلسله مراتب).
-قرارگیری شکل های ساده هندسی در مجاورت هم ربای ایجاد ترکیب شکل کلی بنا در میدان های فاقد طرح منتظم (اصل ترکیب ,اصل هماهنگی,اصل زیبایی شناسی).
-قرارگیری شکل های ساده هندسی در مجاورت هم برای ایجاد فضای درونی میدان های فاقد طرح منتظم (اصل ترکیب ,اصل زیبایی شناسی).
-نسبت ابعاد میدان در میدان های دارای عملکرد شهری حدود 1به 3است(اصل تناسب,اصل توازن)
-نسبت ابعاد میدان در میدان های دارای عملکرد درون محله ای نزدیک به 1است(اصل تناسب,اصل توازن).
-گرایش کلی به نسبت ابعاد مربع در میدان های دارای عملکرد درون محله ای (اصل فلسفی ).
-نسبت ارتفاع به عرض میدان به ترتیبی است که احساس محصوریت وجود ندارد (اصل ترکیب ,اصل تناسب ).
-شکل بندی بدنه پیرامون به ترتیبی است که فضا مقیاس انسانی بیابد (اصل ترکیب ,اصل تناسب)
-تلفیق با بدنه پیرامون (اصل ترکیب ,اصل زیبایی شناسی).
-قرار گیری در کنار بازارومراکز مهم شهری در میدان های دارای عملکرد شهری (اصل سلسله مراتب ,اصل کارایی).
-قرار گیری بر سر راه های اصلی در میدان های با عملکرد درون شهری وفرا محله ای (اصل کارایی,اصل سلسله مراتب).
-قرار گیری در درون بافت مسکونی در میدان های با عملکرد درون محله ای (اصل سلسله مرتب ,اصل کارایی).
-قرارگیری در جهت رون اصفهان (نظم منفی ,نظم هوا,اصل انطباق).
-وجود آب وگیاه در میدان (انطباق)
-ایجاد محصوریت در بدنه برای جلوگیری از نفوذ باد مزاحم (نظم منفی ,نظم هوا,اصل انطباق).
-قرارگیری میدان در جهت شیب زمین (نظم منفی ,نظم خاک,اصل انطباق).
قواید دسترسی به میدان های دارای عملکرد شهری
-دسترسی به بناهای مهم اطاف میدان از میانه اضلاع (اصل اتصال,اصل زیبایی شناسی,اصل کارایی).
-دسترسی به گذر های اطراف میدان از گوشه ها (اصل اتصال,اصل کارایی).
-ورودی به گذر ها از طریق فضاهای سرپوشیده وواسطه (اصل اتصال,اصل سلسله مراتب,اصل زیبایی شناسی).
قواید دسترسی به میدان های دارای عملکرد درون شهری ومحله ای
-دسترسی به بنای مهم مجاور میدان از میانه ضلع میدان (اصل اتصال ,زیبایی شناسی).
-دسترسی به گذر هااز گوشه ها (اصل اتصال,اصل سلسله مراتب).
امتزاج:در حالی که کاخ های واقع در غرب میدان نقش جهان ,امتداد خیابان چهار باغ وساحل زاینده رود با مجموعه ای از فضای سبز تلفیق شده وترکیب باغ کاخ را ایجاد کرده بودند کاخ های واقع در بافت مرکزی شهر با بدنه کالبدی مجاور چنان ممزوج شده بودند که امکان هویت یابی بنا از بیرون میسر نبود.
تحلیل کالبدی بازار
از گذشته های دور مفهوم فرهنگی فضا وشرایط آب و هوایی ایران سبب شکل گیری نوع خاصی از فضای شهری شده که بازار خوانده می شود واین اصطلاح در زبان های دیگر نیز راه یافته است.
در این نوع فضای شهری اصناف وپیشه وران که مشاغل یکسان دارند در دکان های نزدیک به هم ویا در تیم وسرا گرد می آیند ومجموعه فضایی همبسته ای را ایجاد می کنند چنین آرایش وترتیب فضایی به خریدار امکان می دهد که خواسته وکالای خود را به ارزان ترین بها وبه نحو دلخواه وبی عیب ومتناسب با اقتصاد خانواده خود تهیه کند .در تکامل بازار وبا گسترش شهر شاخه های فرعی بازار در امتداد راسته های اصلی به درون محلات توسعه می یابد تا احتیاجات روزمره وماهانه اهالی محلات رادر فاصله کوتاه تری قابل دسترس سازد.
با توسعه شهرواهمیت یافتن آن در مقیاسی فرامحلی وحتی فراملی بازار نیز که در ابتدا در مقیاسی محلی کار می کرد دارای عملکرد هایی می شود که در مقیاسی حتی بین المللی کارکرد می یابند.با پایتخت شدن اصفهان در زمان دولت صفوی بازاراصفهان که در ابتدا ودر قرون قبل در محدوده معینی پیرامون میدان کهنه قرار داشت توسعه می یابدوانتقال میدان حکومتی به محل میدان نقش جهان سمت وسوی توسعه بازار رادر جهت اتصال به میدان جدید وگسترش پیرامون آن هدایت می کند بدین ترتیب بازار که در بافت کهن رشدی اندامواره وبه مرور دارد در این بخش به یکباره مورد طراحی وساخت قرار می گیرد ورشدی منظم وهندسی می یابد.
به عنوان بازار پایتخت صفوی نقش بازار اصفهان نه در مقیاس محلی بلکه در مقیاس امپراطوری صفوی وحتی فراتر ازآن مرکز مبادله امپراطوری با جهان خارج است بنابراین تحفه کالاهای ساخت داخل وانواع متاع خارجی از ادویه هند تا مصنوعات مغرب زمین در آن یافت می شود .بر چنین زمینه ای از نقش وکارکرد است که باید شکل وخصوصیات ساختار فضایی -کالبدی بازار اصفهان مورد تحلیل وشناخت قرار می گیرد.
شکل کالبدی وابعاد
شکل هندسی کل بنا
مجموعه بازار را می توان کاملا به ستون فقراتی تشبیه کرد که در درون بافت اندامواره ای شهری ریشه دوانده ونظام حیات شهری را نگهداری می کند .انشعابات این ستون فقرات در امتداد راسته های اصلی گسترده شده ومانند استخوان که تا منتهی الیه کالبد آدمی پیش رفته ونظام بدن را سر پا نگه می دارد این انشعابات نیز تا دروازه ها (منتهی الیه شناخته شده شهری )رسیده ونظام حیاط شهری را در درون این کالبد بر پا می دارد. بنابراین مانند ستون فقرات بازار نیز شکلی خطی دارد که در محدوده ای که مرکز تصمیم گیری واداره نظام حیاتی شهر است به صورت نقطه ای در می آید ودوباره به شکل خطی ادامه مسیر می دهداین ستون فقرات در اصلی ترین بخش خود که نقش نگهدارنده کل نظام حیات شهری را ایفا می کند مانند خطی پهن وضخیم است که گاه به صورت نوار وسیعی در می آید اما در راسته های اصلی ودر قسمت های نزدیک به انتهای کالبد شهری (نزدیک دروازه ها )شکل آن به صورت خط باریکی در می آید که تنها نگهدارنده بخش کوچک پیرامون خود خواهد بود(بازار چه محلات).
این ستون فقرات به مانند اسکلت آدمی متشکل از بندها یا مهره هایی است که بر حسب چگونگی شکل گیری وحرکت بافت پیچ وتاب یافته اند .هریک از بندها در واقع یکی از راسته ها ی بازار است که با مولفه های کالبدی وذهنی از راسته دیگر متمایز می شود .مولفه ذهنی جداکننده هر راسته بازار اختصاص راسته بازار به صنف خاص است مثل راسته مسگرها ,زرگر ها و…..
مولفه های کالبدی جدا کننده راسته ها از هم انواع زیررا شامل می شوند:
1-گذر کوی مسکونی که به بازار می رسد ونقطه تلاقی آن با معبر بازار محل انفصال وجدایی دو راسته بازار از هم می شود مثل راسته باغ قلندرها وراسته نیماورد.
2-پیچش بازار وتغییر جهت آن که نقطه پیچش محل جدایی دوراسته ازهم است .شکل هندسی کلی هر راسته اغلب با وجود یک سرا یا کاروانسرا مسجد وگاه حمام که در کنار حجره های ودر تلفیق با آنها قرار گرفته اند تعریف می شود شکلی که در کناره بیرونی آن با زوایای راست گوشه تعین می یابد .
ترکیب شکلی کل بنا
چنان که آمد هریک از راسته ها مرکب از تعدادی حجره,سرا وکاروانسرا ,مسحد وبرخی تاسیسات دیگر به صورت یکی از بندهای تشکیل دهنده ستون فقرات بازار است که در امتداد مسیر کلی بازار متشکل شده اند این مجموعه مرکب دارای اجزایی اغلب راست گوشه است که گاه بنا به جهت پیچش وانحنای بازار شکل های ذوزنقه ومانند آن نیز می یابد گذر راسته مانند مجرای عبور وحفره داخلی بند ستون فقرات محل جریان یافتن حیات درون بازار واتصال بندها به هم است که در مقیاس هر راسته آن نیز شکلی منظم وراست گوشه می یابد.
در این ترکیب شکلی راسته واحدهای خردتر یعنی حجره ها در مجاورت معبرقرار گرفته اند . وبه دلیل نوع عملکردشان که با گذر راسته ارتباط مستقیم دارد در دسترس بلاواسطه از بازار واقه اند .
اما در عین حال ترکیب شکلی هر راسته تابه حرکت وپیچش بافت اندامواره ای پیرامونش است که خود تابعی از هندسه طبیعی است .
این اصل کلی حاکم بر ترکیب شکلی بازار سبب می شود که هر بند یا راسته ضمن تبعیت از نحوه شکل گیری معین با توجه به هندسه طبیعی از پویایی وتنوع ظاهری چشمگیری بر خوردار گردد.
ترکیب این بندها باهم ترکیب شکلی کل مجموعه را می سازد که نظم ناشی از نحوه ترکیب در پس شکل پویای ظاهری کل مجموعه را ترکیبی نظام مند جلوه گر می سازد نظمی که در بیننده ایجاد آرامش کرده ووحدت شکلی وبصری می آفریند .محل تقاطع بندها باهم ویا گاه محل دسترسی به عناصر مهم شهری در امتداد گذر راسته بازار نقاط مفصلی این ستون فقرات را می سازد که مانند هر مفصل دیگر ترکیب شکلی خاص خود را یافته وبه چهار سوق یا سه راه تبدیل می شود.
شکل هندسی فضای درونی
با توجه به آنچه در مورد شکل هندسی وترکیب شکلی کلی بازار گفته شدبدیعی است که فضای درونی بازار یعنی مسیر گذر راسته ها ومعابر فرعی منتهی به بناهای دیگر مثل سراها ومساجد شکلی خطی می یابد .
این شکل خطی در کلیت خود متناسب با پیچ وخم بازار خمیده شده وانحنا می یابد ومجرای ارتباطی درون بندهای ستون فقرات را شکل می دهد اما این مجرا در محدوده راسته ها به اشکال منظم مستطیل شکل قابل تقسیم است .مستطیل های کشیده که در انتهای معابر فرعی به مربع مستطیل های بناهای پیرامون بازار (حیاط های درونی بناهای پیرامونی مثل سرا ,کاروانسراها ,مسجد ,مدرسه و….)ختم می شود .

همانطور که ذکر شد در محل تقاطه راسته ها یا در تقاطع دسترس به بناهای مهم با راسته ها ترکیب شکلی کلی متفاوت می شود (چهار سوق یا سه راه )که شکل هندسی فضای درونی آن نیز غالبا به صورت چند ضلعی منتظم است .
مستطیل کشیده فضای درونی به نوبه خود به واحد های شکلی کوچک تری قابل تقسیم است که عبارتند از شکل مربع چهار طاقی که در تسلسل خود مستطیل گذر بازار را می سازند .
ابعاد قیاس
تحلیل ابعاد
تحلیل مقیاس
گذر بازار محل عبور کاروان ها ,گاری واسب وتردد حجم زیادی از جمعیت بوده است از این رو عریض ترین ابعاد را نسبت به گذر های دیگر دارد عرض گذر های بازار بین 5/4تا5متر است تا بتواند حجم تردد مورد نیاز رااز خود عبور دهد .
نسبت عر ض به ارتفاع بازار بین 1تا5/1است که در گذر های اصلی تر مثل راسته پارچه فروش این نسبت به 5/1می رسد ودر گذر های فرعی تر و بازار چه ها نسبت 1حاکم است مثل بازار چه حاج محمد جعفر آباده ای .در چهار سوق ها نیز نسبت عرض به ارتفاع حدود 1به 5/1است در قسمت هایی که نسبت عر ض معبر به ارتفاع به 5/1-1می رسد از منابع مختلف در سقف ودیوار ها نور بیشتری به فضا می رسد تا احسا س محصوریت درمسیر طویل وجود عابر را تحت فشار قرار ندهد .
در جه تلفیق
نحوه اتصال یا جدایی گزینی از فضاهای اطراف
بازار به مثابه ستون فقرات شهر ونگهدارنده نظام حیات شهری نه تنها فعالیت های زندگی شهری را در پیرامون خود ودر راستاهای منتهی به مرکز که تا منتهی الیه کالبدی شهرامتداد می یابند یه جریان می اندازد بلکه با کمک همین شاخه های منشعب وبر اساس اصل تمرکز فعالیت های عمومی شهری در امتداد محورهای منتهی به بازار جهت توسعه شهر وخصوصیت این توسعه را تعیین وتحدید می کند نظام حیاط شهری از طریق بازار وشاخه های منشعب از آن (بازار چه ها )در بدنه بافت شهری جاری وساری می گردد وبدین ترتیب کالبد به هم پیوسته بازار و بازار چه ها نقشی شالوده ای در حیات شهری می یابند .
با توجه به چنین نقشی بازار ومجموعه های فرعی منشعب از آن (بازارچه ها )نقش نگهدارنده ومتشکل کننده بافت شهری را ایفا می کنند وبنابراین مانند ستون فقرات کالبد شهرند که استخوان های اصلی وفرعی آن در درون بافت مسکونی گسترده شده اند اما باز به مثابه استخوانبندی در هم تنیدگی آنها با بافت مسکونی مجاور تا حدود معینی است وآشکارا می توان قسمت های کاملا مسکونی را در فواصل بین بازارچه ها (ماهیچه ها وعضلات)شناسایی کرد که زندگی عمومی شهر به واسطه وجود ساکنان این بافت هاست ودر عین حال این استخوانها (فعالیت های عمومی شهر )هستند که ماهیچه ها (بافت مسکونی )مجاور را نگه می دارند وهرگاه استخوان از میان می رود بافت مسکونی مجاور نیز از هم می پاشد.
از نظر خصوصیات کالبدی اتصال به بافت مجاور بازار وبناهای پیرامونش چهره به درون می گشایند اما در بدنه های بیرونی با بافت پیرامون به ترتیبی متصل می شوند که امکان تفکیک وشناسایی حجم بازار -مگردر دید پرنده -ممکن نیست .یعنی کالبد بازار کیفیتی ممزوج وتلفیق شده با بافت پیرامون خود می یابد.
کیفیت جایگیری در شهر

موقعیت در سطح شهر
نقش شالوده ای بازار ومحور های منتهی به آن در نظام حیات شهری کیفیت جایگیری آن را در شهر معین می کند.بنابراین بخش اصلی بازار در مرکز شهر وبه مثابه ستون فقرات به قلب ومرکز اداره حیات شهری (میدان )متصل می شود تمامی راه های اصلی به این محور ختم می شوند.بازارچه های اصلی در امتداد راه های اصلی منشعب از محور بازار قرار گرفته اند که به دروازه ها ختم می شوند برخی ازاین بازارچه ها در امتداد معابر سرپوشیده منشعب از بازار قرار گرفته اند وخصوصیتی پیوسته با آن را معرفی می کنند .این کیفیت به ویژه در بخش کهن شرقی وشمال شرقی وجنوب شرقی مالحظه می شود اما در بخش نوساز غربی وجنوب غربی بازارچه های اصلی خصوصیتی منفصل از محور اصلی بازار دارند گرچه سر پوشیده بودن بازارچه وقرارگیری بر مسیر اصلی بین بازار ودروازه سبب پیوستگی درونی این مجموعه ها با بازار اصلی می شود .
نحوه گسترش وتوسعه بعدی وهرگونه فعل وانفعال دیگر نیز بر حسب رابطه بازارچه بااین نظام شالوده ای تعریف وتعیین می شود
روش ساخت
نظم مقدس
نظم هوا
نظم گیاه
نظم آب
نظم خاک
هر پنج نظم در شکل دهی به ساختمان بازار موثر بوده اند شیب زمین در شکل دهی به پیچ وخم وسمت وسوی بازار نقش اساسی داشته است .توسعه بازار از میدان کهنه به سمت میدان نقش جهان به ترتیبی بوده است که در امتداد شیب زمین قرار گیرد یعنی بانظم خاک هماهنگ گردد نظم آب نیز هماهنگ وهم سو با شیب زمین جریان می یابد وحرکت آن در قالب مادی در نحوه قرار گرفتن بخشی از بناهای پیرامون بازار اهمیت اساسی پیدا می کند به همین ترتیب مجموعه بازار خود را بر باذ مزاحم غرب بسته ومانع جریان یافتن آن در گذر های بازار می شود در حالی که در بازار های نوساز صفوی گذرهای بازار روبه رون اصفهان گشوده می شوند تا هوای لطیف وروحبخش در گذر ها به جریان افتد .
نظم گیاه را هم می توان در بناهای پیرامونی جست وهم در نقش ونگار برخی ورودی ها در درون بازار اما تعبیری دیگر نظم گیاه خود بازار است که چنان که قبلا آمد همچون گیاه تناوری ریشه در خاک شهر دوانده وتمامی شهر را به زیر پوشش خود آورده واز آن تغذیه می کند .
نظم نور
در مورد بازار ها علاوه بر نظم های پنجگانه فوق می توان از نظم نور نیز سخن گفت .به دلیل سر پوشیده بودن بازار نور گیری فضاهای مختلف آن کیفیت های ویژه ای می یابد که از نظم وترتیب خاصی برخوردار است .در حالی که دکان ها وحجره ها هیچ منبع نور گیری طبیعی مستقیمی ندارد ودر تاریکی کامل اند گذر ها وراسته های بازار با نورگیری از سقف وگاه قسمت های بالای دیوار های پیرامون در حالت نیمه تاریکی قرار می گیرند ضمن آن که تسلسل هرم های نورانی تابیده از سقف بازار میل به حرکت وجلو رفتن را تقویت می کند شخص در این فضای تاریک وروشن که امتداد می یابدوجلو می رود به نا گه با فضایی نیمه روشن مواجه می شود که خود دلالتی بر رویدادی دیگر در پس آن است این فضاهای نیمه روشن که فضاهای واسطه به بناهای پیرامونی هستند با دعوت از شخص به نزدیک شدن وی را به روشنی کامل می رسانند که حیاط عنصر پیرامونی ویا یک معبر مسکونی است که به فرد خروج از بافت بازار را اعلام می کند .
بنابراین ملاحظه می شود که شدت نور ونحوه تابش آن چگونگی ونوع فضا را تعیین می کند وقرار گیری انواع فضاها را در کنار هم انتظام می بخشد .
واژگان
-قرار گیری بازار در مرکز شهر (اصل مر کزیت )
-امتداد انشعابات بازار تا دروازه ها (اصل مرکزیت ,اصل سلسله مراتب )
-وجود شکلی خطی پهن وضخیم در قسمت اصلی بازار (اصل ترکیب ,اصل کارایی)
-جدایی راسته های بازار در محل تقاطع گذر مسکونی (اصل ترکیب )
-جدایی راسته های بازار در محل پیچش مسیر بازار (اصل ترکیب )
-اختصاص راسته بازار به صنف خاص (اصل ترکیب )
-وجود زوایای راست گوشه در شکل بیرونی هر راسته (اصل سادگی )
– تعریف شدن شکل هندسی هر راسته با وجود یک سرا یا کاروانسرا مسجد وگاه حمام در کنار حجره ها (اصل ترکیب )
– استفاده از شکل راست گوشه در گذر راسته (اصل کارایی)
-قرار گیری حجره ها در مجاورت معبر وعناصر دیگر در لایه های پشت (اصل کارایی,اصل اتصال)
-ایجاد نقاط مفصلی به صورت چهار سوق یا سه راه در محل تقاطع بندهای بازار ویا محل دسترسی

-ایجاد نمای ورودی در محل اتصال بناهای عمومی با بدنه بازار .
-ایجاد حجره ها در چهار سوق ها با قاعده تر کیب مشابه حجره های بازار .
-ایجاد وزن در قسمت بالای حجره های چهار سوق به منظور نورگیری فضای چهار سوق .
-ایجاد نور گیر در سقف بازار برای روشنایی مسیر .
میدان ها
میدان ها بر حسب نقش واهمیت آنها در بازار نحوه ترکیب متفاوتی در اجزای تشکیل دهنده شان دیده می شود در این قسمت قاعده ترکیب نما در میدان نقش جهان به عنوان نمونه بازار میدان های شهری بررسی می شود .بدنه کلی میدان از دهانه های کوچک تکرار شونده تشکیل شده که در دو طبقه بین جرزهای برجسته قرار گرفته اند وپیرامون میدان را محصور ساخته اند در این قسمت قاعده ترکیب نما به صورت زیر است واز یکی از قواعد زیر پیروی می کند :

1-داخل تاقی در طبقه اول بادر -پنجره سراسری پوشیده شده است .

2-در داخل تاقی در طبقه اول توخالی است وفضای نیمه بازاری را می سازد که به فضای دیگری منتهی می شود.

3-داخل تاقی در طبقه دوم بازشو وروزن قرار دارد.

4-داخل تاقی در طبقه دوم یکپارچه توپر است وبا تاقنما وکاربندی تزیین شده است.

در برخی قسمت ها بدنه میدان خالی شده است تا دسترس به معابر پیرامون حاصل شود .
در قسمت مرکزی چهار وجه میدان بدنه چهار بنای شهری قرار گرفته است که در سه تای آنها (مسجد شاه ,مسجد شیخ لطف الله وبازار )این بدنه قسمت ورودی به بنا را تشکیل می دهد در کاخ عالی قاپو این بدنه فضای اصلی بناست که به میدان مشرف می شود وورودی به بنا از لایه پشتی میدان است در سه بنای اول این قسمت قاعده ترکیب تقریبا مشابی دارد به عبارتی از یک ایوان ورودی که حجره ها یی در پیرامون دارد تشکیل شده است در مسجد شاه دو مناره بر این قسمت تاکید می ورزند.

در بنای عالی قاپو قاعده تر کیب متفاوت است به این ترتیب که در این بنا تر کیب نما از یک ایوان در طبقه بالا ویک سطح پنج قسمتی در طبقه پایین تشکیل شده است که در قسمت وسط یک ورودی دسترسی به بنا را از میدان ممکن می سازد وطاق نما ها وبازشویی ها یی در جوانب آن قرار گرفته است.
ویژگی های بیان شکلی
-افزایش ارتفاع وابعاد قسمت مرکزی در اضلاع میدان برای ایجاد دسترس به بناهای پیرامون .
-ایجاد ورودی به بناهای واقع در میدان بااصول ترکیب مشابه .
-ایجاد نمای متفاوت برای بنای حکومتی .
-ایجاد دهانه های تکرار شونده پیرامون میدان.
-قرارگیری سطوح پرکننده بین جرزها درنمای هر دهانه .
-ایجاد تاقی در قسمت پرکننده در دوطبقه .
-پوشش داخل تاقی با در وپنجره سراسری در طبقه اول.