فرقه زیدیه
مقدمه
زیدیه یکی از فرقه های شیعه است . پیروان آن معتقدند پس از امامت حضرت علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع) و زید بن علی، امامت به هر مردی از اولاد حضرت فاطمه(س) می رسد که مردم را به امامت خود دعوت کند و در ظاهر، عادل، عالم و شجاع باشد و مومنان با او برای جهاد بیعت کنند. این فرقه در سال های آغازین قرن ۲ هجری قمری/هشتم میلادی از شیعه منشعب شد. اعتقاد به قیام و مبارزه از ویژگی های مهم زیدیه است. زیدیان در طول تاریخ در طبرستان، مغرب، یمن حکومت تشکیل دادند. امامان زیدیه در یمن در حدود یازده قرن بر یمن حکومت کردند. آخرین دولت امامان زیدیه در یمن در کودتای جمهوری خواهان و سکولارها در سال ۱۹۶۲میلادی از بین رفت و جمهوری یمن تشکیل شد.
یمن اقامتگاه اصلی زیدیان در دوره کنونی (سده ۱۵ قمری) است. بر اساس برخی منابع حدود ۴۵ درصد جمعیت یمن، زیدی مذهب هستند.آنان بیشتر دراستانهای صعده، حجه، ذمار و صنعا سکونت دارند.
زیدیان پس از این کودتا تا دو دهه در انزوا بودند اما رفته رفته وارد عرصه های فرهنگی و سیاسی شده و احزاب و تشکیلات متعددی را در یمن تاسیس کردند. جنبش انقلابی انصارالله، جریان زیدیه محافظهکار و جریان روشنفکری، جریانهای فعال زیدیه در یمن به شمار می روند.
پیدایش
پس از شهادت امام حسین (ع)، شیعیان به چند گروه تقسیم شدند و در حالی که بسیاری از آنان به امامت امام زین العابدین (ع) اعتقاد داشتند، گروه دیگری محمد، فرزند امام علی(ع)، مشهور به ابن حنفیه، را امام خود دانستند. این گروه به "کیسانیه" شهرت یافتند.گروه سوم، شیعیانی بودند که گویا اعتقاد به امامت امام معینی نداشتند و بر آن بودند که امامت در آن گروه از فرزندان فاطمه(س) استمرار خواهد یافت که دارای شرایط معینی باشد، از جمله آنکه بر علیه ستمگران و ظالمان خروج نماید. این گروه، پس از آنکه زید بن علی بن حسین(ع) در دوران حکومت هشام بن عبدالملک اموی دست به قیام زد، گرد او جمع شدند و او را امام خود دانستند و زیدیه نام گرفتند.
زید بن علی که بود؟
زید بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب(ع) در سال 75 هجری ق، در مدینه متولد شد و پس از طی مراتب کمال و تربیت در دامان امام سجاد(ع) و برادر بزرگتر خود امام باقر(ع) عاقبت در سال 122 هجری در قیامی خونین در کوفه بر دستگاه خلافت جائر اموی شورید و به شهادت رسید.
و پس از آن علویان بسیاری با الهام از قیام او که خود ملهم از قیام امام حسین(ع) در عاشورای 61 هجری ق، بود؛ در جای جای سرزمینهای اسلامی دست به قیام و مبارزه زدند و مکتبی با نام زیدیه شکل گرفت که گروه قابل توجهی از شیعیان در مراکز عمده جهان اسلام خود را پیرو آن میدانستند.
عقاید خاص او از جمله، قیام و خروج علیه ظالمان در هر شرایطی، امکان امامت بدون برخورداری از علم غیب و عصمت و نگرش مثبت او نسبت به شیخین (ابوبکر و عمر)، سبب شد که علی رغم این که خود زید مدعی امامت نبود، پیروان او زید را امام دانسته و بعد از شهادت او در کوفه و عراق و سپس در ایران و یمن، مذهب زیدیه را تشکیل داده و دست به قیام هایی زدند.
فرقه های زیدیه
1- جارودیه
جارودیه یعنی پیروان ابی جارود، زیاد بن منذر همدانی (متوفای 150 یا 160 ه)، هستند. با این اعتقاد که پیامبر تصریح بر امامت علی، حسن و حسین(ع) به صورت وصفی و بدون ذکر اسم دارد؛ امامت از اولاد فاطمه خارج نمی شود؛ شیخین (ابوبکر و عمر) کافرند. وی در آغاز از اصحاب امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق (ع) بود.سپس به زیدیه پیوست. ابو جارود از طرف امام محمد باقر (ع) به سرحوب ملقب گردید، بدین جهت این فرقه را "سرحوبیه" نیز می نامند.
عقاید جارودیه درباره امام به شرح زیر است:
* امامت پس از امام حسین (ع) به فرزندان امام حسن و امام حسین اختصاص دارد و دیگر فرزندان علی (ع) از آن نصیبی ندارند، و فرزندان فاطمه (س) در این امر شریک اند و هر یک از آنان که قیام کند و مردم را به بیعت با خود دعوت کند، امام خواهد بود، و در این صورت دیگران حق مخالفت با او را ندارند.
* امامان همگی از علم لدنی1 برخوردارند، لذا کوچک و بزرگ آنها دارای یک مرتبه اند، و همه آنان به آنچه پیامبر از جانب خدا آورده است آگاه اند.
* علی (ع) از جانب پیامبر (ص) به امامت منصوب شده بود، البته نه به اسم، بلکه به وصف، و مسلمانان در شناخت وصف او کوتاهی کرده و با انتخاب ابو بکر به جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله کافر گردیدند.
* جارودیه درباره آخرین امام سه دسته شدند: گروهی از آنان محمد بن عبد الله بن الحسن (نفس زکیه) را آخرین امام دانستند و گفتند او نمرده است و قیام خواهد کرد، و گروهی دیگر محمد بن قاسم صاحب طالقان را، و گروه سوم یحیی بن عمر فرزند حسین بن زید بن علی را.
2- سلیمانیه یا جریریه
پیروان سلیمان بن جرید که بر این باوربودند که امام علی(ع) افضل صحابه بود و خطای صحابه از روی اجتهاد بوده ولذا گناهکار نمی باشند؛ تبری از عثمان لازم است؛ جنگ کنندگان با حضرت علی کافرند؛ بداء و تقیه جایز نیست؛ امامت در فرزندان فاطمه منحصر نیست.
عقاید وی در مساله امامت به شرح زیر است:
* راه تعیین امام شوراست (امامت انتخابی است، نه انتصاب از جانب خدا و پیامبر) .
* با رای دو نفر نیز امام تعیین می شود.
* امامت ابوبکر و عمر که به انتخاب امت انجام گرفت صحیح بود، و گاهی می گفت: اگر چه امت با وجود علی در انتخاب آنان مرتکب خطا گردید، ولی چون خطای اجتهادی بود به درجه فسق نمی رسد.
وی عثمان را به دلیل بدعت هایی که در دین انجام داد، و عایشه و طلحه و زبیر را به سبب جنگ با حضرت علی تکفیر می کرد.
3- صالحیه
پیروان حسن بن صالح بن حی همدانی و ابو اسماعیل کثیر بن اسماعیل بن نافع نواء ملقب به کثیر النواء و الابتر هستند. که معتقدند: امام علی افضل صحابه و اولی به امامت است اما بیعت با ابوبکر به خاطر رضایت امام علی (ع) خطا نبوده است؛ هر یک از فرزندان حسین (ع) قیام به شمشیر کند امام است. اختلاف نظر آنان با زید در تولی و تبری، ابوبکر و عمر باعث نفرین زید بر آنان شد و بدین جهت، این فرقه با نام بتریه نامگذاری شدند. صالحیه معتقدند امامت شورایی است.این فرقه درباره ایمان یا کفر عثمان توقف می کردند.آنها به اصل امر به معروف معتقد و با تقیه مخالف بودند و علم غیب امام نفی می شود. صالحیه در فقه به اهل سنت نزدیکند.
پیروان حسن بن صالح بن ملقب به ابتر بودند عقیده آنان در مسئله امامت این بود:
* علی (ع) پس از پیامبر بر دیگران برتر، و به امر امامت سزاوارتر بود، لیکن خود او از روی میل و رغبت امامت را به دیگران تفویض کرد.و ما به آنچه علی به آن راضی گردید رضایت می دهیم. امامت مفضول در صورتی که فاضل و افضل به آن راضی باشند جایز است.
* درباره عثمان باید توقف کرد و سخن در مدح و ذم او نگفت، زیرا از یک طرف در زمره ده فردی است که به بهشت بشارت داده شده اند، و از طرف دیگر بدعت هایی را در دنیای اسلام انجام داد و روشی را برگزید که مورد رضایت صحابه نبود.
* هر یک از فرزندان فاطمه (ع) که عالم و زاهد و شجاع باشد و قیام نماید امام خواهد بود.
سوالی که در این جا مطرح می شود این است که زیدیه یکی از فرقه های شیعه اند، و لازمه شیعی بودن این است که در مسئله امامت قائل به نص باشد، اما دو فرقه سلیمانیه و صالحیه را تعیین امام را شورا و انتخاب مردم می دانستند و این مطابق با عقیده اهل سنت است.در این صورت این دو فرقه از فرق شیعه به شمار نمی آیند، چنانکه شیخ طوسی در تلخیص الشافی آنان را جزو شیعه ندانسته است. در پاسخ این سوال برخی گفته اند: طرح این نظریه از سوی سلیمان بن جریر و دیگران صرفا برای توجیه خلافت دو خلیفه نخست بوده است، بدین جهت آنان تصریح کرده اند که امام علی (ع) از دیگران به خلافت شایسته تر بود.
ولی این توجیه قانع کننده نیست، زیرا اعتقاد به نص در امامت با اعتقاد به شورا و انتخاب مردم قابل جمع نیست تا بتوان از یکی برای برخی مصالح صرف نظر کرد و دیگری را پذیرفت،سخن صالحیه را می توان این گونه توجیه کرد، زیرا به گمان آنان امام علی (ع) خود حق خلافت را به دیگران تفویض کرد و به خلافت آنان رضایت داد.
به گفته عبد القاهر بغدادی، فرقه های سه گانه یاد شده درباره اینکه مرتکبان کبایر مخلد در دوزخ اند، می باشند اتفاق نظر داشتند، و در این باره با خوارج هم عقیده بودند. فرقه های مزبور در تاریخ زیدیه دوام نیافتند و در میان متاخران زیدیه خبری از آنان نیست، شاید به این دلیل که هیچ یک از موسسان این فرقه ها از امامان و پیشوایان زیدیه نبودند.
زیدیه در ایران
جریان زیدیه هرچند در عراق پدید آمد، اما در آنجا نتوانست حکومتی تشکیل دهد. در قرن سوم هجری و پیش از آن، برخی عالمان زیدی به نواحی خزری ایران پناه برده و در آنجا اقامت و به دعوت مردمان آن به اسلام پرداختند. در پی درگیری میان حاکمان محلی و اهالی و وجود زمینه مساعد، برخی از عالمان زیدی توانستند حکومتی تشکیل دهند.
حکومت زیدیان در ایران در طبرستان و دیلمان شکل گرفت. تشکیل دولت مستقل در این سرزمین به حسن بن زید نسبت داده می شود.حسن بن زید بن اسماعیل بن زید بن حسن بن علی (ع) که داعی کبیر خوانده شده در طبرستان دولتی را پایه گذاشت که تا حدود سال ۳۱۶ه.ق ادامه داشت.
زیدیه در شمال ایران از پیدایش تا گسترش
برخی از گزارش ها تاریخ ورود زیدیه به ایران را اوائل قرن دوم ذکر کردهاند. بر اساس این گزارشها زمانی که یحیی بن زید با حدود هفتاد نفر از یارانش در سبزوار علیه امویان قیام کرد و در جوزجان در ۱۲۶ق کشته شد مردم آن دیار در سوگ کشته شدن وی نام فرزندان خود را یحیی گذاشتند.
پس از یحیی بن زید، یحیی بن عبدالله بن حسن، برادر نفس زکیه به عنوان اولین علوی پس از شرکت در قیام شهید فخ در ۱۶۹ق در حجاز و شکست آن، به همراه حجاج به دیلم رفته و مخفیانه ساکن شد و مردمان آن دیار را به امامت خود دعوت کرد.و توانست یارانی را دور خود جمع کند. قیام او به دلیل تهدید و تطمیع یارانش توسط فضل بن یحیی برمکی، فرمانده لشکر اعزامی از سوی هارون عباسی به شکست منجر شد و یحیی مجبور به مصالحه با وی شده و به بغداد برگشت و پس از چندی به دستور هارون الرشید به زندان افکنده شد و در ۱۷۶ق در همانجا از دنیا رفت.
مادلونگ، شیعه شناس غربی، معتقد است اگرچه زیدیه با این قیامها نتوانست تا قرن سوم جایگاه تثبیت شده ای در ایران پیدا کند، اما پیدایش زیدیه در ایران رقم خورده و زمینه ساز تثبیت و گسترش این فرقه در قرن سوم هجری و بعد از آن شد.
حکومت داعی کبیر
با دعوت مردم طبرستان از حسن بن زید ملقب به داعی کبیر وی در سال ۲۵۰ق از ری به آنجا رفته و از مردم بیعت گرفت و پس از شکست عامل طاهریان وارد آمل شد. حکومت بیست ساله داعی کبیر همیشه با جنگ و گریز همراه بود اما او توانست در نامههایی به مردم مناطق مختلف شمال ایران شمار زیادی را که تا آن دوره اسلام را نپذیرفته بودند، به اسلام شیعی دعوت نماید. در نامههای او همواره بر شعائر شیعی، تفضیل امام علی (ع) بر دیگر صحابه، نقد شدید جبرگرایی، تشبیه و تجسیم تاکید شده است.
پس از اینکه داعی کبیر در سال۲۷۰ق از دنیا رفت برادرش محمد بن زید با نام داعی صغیر فرمانروای طبرستان شد و او نیز پس از حدود هفده سال حکومت در ۲۸۷ق در درگیری با سپاه سامانیان کشته، سر وی به بخار و مرو منتقل و بدنش را در گرگان دفن کردند. مدفن وی به گورداعی معروف است. بعد از این شکست طبرستان به قلمرو سامانیان در آمد.
حکومت ناصر اطروش
پس از حدود سیزده سال از سیطره سامانیان بر این مناطق حسن بن علی بن حسن ملقب به ناصر اطروش و ناصر کبیر توانست پس از چند بار جنگ و گریز طبرستان را از تصرف سامانیان خارج ساخته و در ۳۰۱ق وارد آمل شود. ناصر اطروش به عنوان یکی از امامان زیدی است که در دوره زندگی خود کتابهای زیادی را تالیف کرده است. او برخلاف دیگر امامان زیدی بیشتر از آنکه متاثر از اندیشههای معتزلی باشد به امامیه گرایش داد. او در اواخر زندگی خود مدرسهای علمی را بنا نهاد و به تعلیم و تربیت شاگردان پرداخت. پیدایش مکتب ناصریه به عنوان یکی از شاخههای زیدیه، حاصل اندیشه و تفکرات او است.
پس از ناصر اطروش و حکومت ۱۲ ساله حسن بن قاسم پسر عموی ناصر حکومت علویان در ایران منحل شده و سلسله شیعی آل بویه شکل گرفت. در دوره حکومت آلبویه امامان زیدی به صورت مقطعی حکومتهای محلی تشکیل دادند. از مهمترین ائمه زیدیه در این دوره میتوان به احمد بن حسین بن هارون ملقب به ابوالحسین هارونی(م۴۱۱ق) و برادرش ابوطالب یحیی ین حسین هارونی(م۴۲۴) اشاره کرد.آنان برخلاف ناصر اطروش گرایش اعتزالی داشتند و نقش مهمی در ترویج فقه هادویه (منسوب هادی الی الحق رهبر زیدیه یمن) در برابر فقه ناصریه(منسوب به ناصر اطروش) داشتند به طوری که ابوطالب هارونی ۱۶ کتاب در شرح و تفسیر فقه هادی الی الحق نگاشت.
دولت زیدیه از قرن چهارم تا ظهور صفویه
زیدیه از قرن چهارم به بعد در بیشتر موارد از حمایت آل بویه برخوردار بوده و مورد احترام و تکریم آنان قرار گرفتند. به ادعای برخی مورخان امامان زیدی در سایه حضور دولت آل بویه به اوج اقتدار خود رسیدند به طوری که طبرستان، دیلم، گیلان و گرگان را در اختیار گرفتند.یکی از مهمترین فعالیتهای زیدیه در این دوره منازعات علمی درونی بوده است.
پس از قرن ششم هجری تا قرن هشتم گزارشی از قیام زیدیان در شمال ایران وجود ندارد تا اینکه در سال ۷۷۶ق، هم زمان با حکومت تیمور گورکانی، سلسله آل کیا که بر اساس برخی گزارشهای تاریخی از زیدیه به شمار میرفتند، در گیلان توسط سیدعلی بن سیدامیر کیا بنیان نهاده شد.
زیدیه در قرن پانزدهم هجری
یمن از قرن سوم به بعد مرکز اصلی حکومت امامان زیدی و سکونتگاه زیدیان به شمار میرود. اگرچه از نیمه دوم قرن بیستم میلادی حکومت بیش از هزار ساله امامان زیدیان فروپاشید و زیدیان نردیک به ۴ دهه تهدید، قتل، انزوا و محرومیتهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را از ناحیه حکومت جمهوریخواهان تحمل کرد اما عزم رهبران دینی، علما و اندیشمندان زیدیه بر احیای میراث سیاسی و فرهنگی زیدیه از طریق تاسیس احزاب، تشکلها، مراکز علمی و دینی موجب شد زیدیه از قدرت و نفوذ بالایی در میان قبایل و تودههای مردم یمن برخوردار شود. بر همین اساس انقلاب ۲۰۱۴م حوثی ها با حمایت بسیاری از گروهها و قبایل یمن صورت گرفت که به دنبال آن جنبش فراگیر انصارالله یمن رقم خورد.
منابع
1-www.hawzah.net
2- فرق الشیعه، ص 67 .70
3- مقالات الاسلامیین، ترجمه دکتر محسن مویدی، ص 41، اسفرائینی، التبصیر فی الدین، ص .28
4- التبصیر فی الدین، ص 28، ملل و نحل، ج 1، ص 160 159، ص .41
5- شیخ حسینی، مختار، جنبش انصارالله یمن، قم، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، ۱۳۹۴ش.
6-www.fa.wikishia.net
1 علم لَدُنی علمی است که بدون تعلیم و تعلّم و بی واسطه به دست آمده باشد.
—————
————————————————————
—————
————————————————————