تحقیق تجربه ایران در رویارویی با بافتهای با ارزش تاریخی اما فرسوده



تجزیه ایران در رویارویی با بافتهای با ارزش تاریخی (اما فرسوده)

دوره های زمانی
ایران نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه، در راستای سیاستهای توسعه (برون گرا)، از ابتدای قرن معاصر، خود را ناگزیز از ایجاد تغییرات وسیع در سیمای فیزیکی و بافت کالبدی شهرها (بافتهای قدیم کنونی) دید. هدف از انجام این اقدامات، عمدتاً در پاسخ به احساس نیاز به انطباق هرچه بیشتر ساختار شهر و زیرساختهای آن با تحولات و نوآوری های جهان توسعه یافته بود که در آن زمان، به شدت دولتها و کشورهای در حال توسعه را تحت تاثیر و مجذوب خود ساخته بود. به طور کلی روند مذکور و اقدامات انجام شده طی آن، به سه مرحله زمانی قابل تقسیم است:
الف) دوره اول : سالهای 1310 تا 1320 (هـ ش )
اولین فعالیتهای نوسازی در شهرهای ایران از سال 1310 آغاز و با ورود ایران به جنگ جهانی دوم در سال 1320 متوقف ماند.
تصویب قانون بلدیه در سال 1309 ، محملی مناسب برای مداخلات سنگین در بافتهای کهن شهری – از این پس سنتی و ناکارا- را فراهم آورد. (حبیبی ، 1375 ، ص 158) و بلافاصله پس از آن اولین خیابانها به عنوان اولین نمادهای دگرگونی در کالبد شهر ایرانی، پدیدار شدند. الگوی عمومی نقشه خیابانها1، ایجاد چند برش طولی و عرضی و ایجاد یک میدان در محل تقاطع این چند برش بود.
بسته به موقعیت شهر، دو تا سه راه مقیاس ملی وارد شهر شده و خیابان های متقاطع شهر را شکل می دادند و یک یا دو راه دیگر از این تقاطع به کوهپایه ، اماکن مذهبی و یا نقاط جذاب اطراف شهر – بافت تاریخی – متصل می شدند… و به تدریج در داخل بافت تاریخی عناصر جدید شهری، در جوار این خیابانها و میادین مستقر می شدند. (حایری ، 1372 : صص 22 – 21)
مهمترین اقدامات انجام شده در شهرهای ایران طی این دوره عبارتند از :
1- احداث خیابانهای کمربندی در اطراف بسیاری از شهرهای بزرگ
2- احداث میادین و خیابانهای بزرگ در مرکز شهرها (الگوی به کار گرفته شده برای شبکه خیابان ها شطرنجی بوده است.)
3- نوسازی محلات قدیمی از طریق
الف) تخریب بخش قابل توجهی از محله ها که غیر قابل اصلاح تلقی می شد و تبدیل گورستان های واقع در مرکز شهر به پارک های عمومی.
ب: تشویق مردم به استفاده از الگوهای غربی در ساختمان سازی (هم از نظر مصالح و هم از نظر نما و تزئینات).
ج) استفاده ازالگوی شطرنجی و طراحی خیابان های شریانی صلیبی در تمامی شهرها بدون توجه به وضعیت شبکه گذرها و معابر موجود آن شهر.
4- تهیه نقشه های گذربندی
5- ایجاد ساختمان های جدید به سبک غربی، عمدتاً با کاربری های عمومی و دولتی (بناهای حکومتی، اداری و انتظامی، بانک ها و ایستگاه های راه آهن ). (ر. ک به بکایی ، 1378).
برخی از اقدامات موردی طی این سالها به شرح جدول شماره (2-7) می باشند:
جدول شماره (2-7) برنامه های نوسازی و بازسازی شهرهای ایران (1320 – 1310)
نام شهر
سال اجرا
اقدامات انجام شده
تهران
1316
تخریب ارگ و ساختمانهای باقیمانده در ارگ و بافت تاریخی
همدان
1310
ایجاد شبکه شعاعی در مرکز شهر و تبدیل بافت تاریخی به خیابانهای عریض و میدان بزرگ مرکزی
سمنان
1317
احداث خیابانهای شطرنجی و موازی
سبزوار
18-1317
احداث دو خیابان عمود بر هم (بیهق ، اسرار)
شوشتر
–
احداث خیابان در محله راسته بازار و بازار قیصریه
بوشهر
–
تخریب حصار و دروازه های شهر
ماخذ : کارگروهی – دانشجویان دانشکده معماری و. شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی : 1374

ب) دوره دوم : سالهای 1334 تا 1341 (هـ ش)
در فاصله سالهای 1332 -1320 به تبع شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، شهر ایرانی با دگرگونی قابل توجهی روبرو نشد. بنابراین دوره دوم مداخله در بافتهای قدیم ایران را می توان همزمان با دومین برنامه هفت ساله اقتصادی کشور (سالهای 1341- 1334) دانست. چرا که یکی از رئوس این برنامه، تهیه برنامه ها و طرحهای شهری برای شهرهای کشور بود. (ر. ک حبیبی، 1375: صص 181 – 173) در این سالها، توسط کارشناسان آمریکایی طرحهای جامع برای تعدادی از شهرهای ایران با عنوان طرحهای شبکه بندی تهیه شد که چگونگی مصرف زمین را مورد توجه قرار می داد، ولی چون به زبان انگلیسی تهیه شده بود، هیچگاه مورد استفاده قرار نگرفت! (ر.ک به بکایی، 1378)
جدول زیر ، زمان تهیه و نام برخی از این طرحها را نشان می دهد:
جدول شماره (2-8) مشخصات طرحهای شبکه بندی (سالهای 1341 – 1334)
نام شهر
سال تهیه طرح
نام طرح
شیراز
38-1337
طرح گیبس
اصفهان
38-1337
طرح کوکس
سنندج
37-1336
طرح آکتون
بیجار – ارومیه
–
–
ماخذ : کار گروهی – دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی : 1374.
به این ترتیب، برای نخستین بار شهرسازی و توجه به بافتهای شهری (از جمله بافتهای فرسوده) به عنوان یک سرفصل مستقل در برنامه های دولتی، مطرح می شود و با افزایش مشکلات ناشی از تعارض الگوی توسعه با ویژگی های شهری ما، بافتهای تاریخی، زیر عنوان بافتهای فرسوده در قالب یکی از معضلات شهری پدیدار می شوند:
اصلاح قانون توسعه معابر و زمین گودهای جنوب تهران، مصو ب سال 1342 هـ ش (1963 م) نشان می دهد که مناطق فرسوده شهری تا چه اندازه برای دولت مشکل آفرین شده اند، مناطقی که در درون خیابانهای احداثی سالهای 1310 و سالهای بعد از آن گرفتار آمده و به خود رها شده اند. (حبیبی، 1375: ص 185) اتخاذ سیاست نوسازی، تخریب وسیع و حداکثر، دید موزه ای به تک بناهای با ارزش معماری در این سالها در تسریع روند فزاینده انحطاط بافتهای تاریخی، نقش موثری داشت.
ج) دوره سوم: سال 1343 تا 1357 (هـ ش)
از دهه چهل به بعد، در نتیجه سیاستهای توسعه شهری، بخش مرکزی شهرهای بزرگ، که با مشکلات و نابسامانی های متعدد و فزاینده ای روبرو شده بود، تحت عنوان بافت تاریخی مطرح شد و به شکل بخشی جدا و منزوی از شهر و آهنگ رشد و توسعه آن، مورد توجه طراحان شهری و سیاستگذاران و تصمیم گیران برنامه های شهری قرار گرفت. عملکرد عناصر تاسیساتی ، تجهیزاتی و خدماتی شهری مربوط به بافتهای تاریخی و قدیمی نیز در این دوره کاهش یافته و تغییر شیوه های پاسخگویی به نیازمندیهای تاسیساتی، تجهیزاتی و خدماتی، آن عناصر را به سمت متروک شدن پیش می راند. (حایری، محمد رضا: 1370 ، ص25).
از این سالها بود که روند مهاجرت ساکنین بومی از بافتهای تاریخی، به دلیل تشدید مشکلات و معضلات و فقدان حداقل امکانات رفاهی شهری، (و بیشتر به دلیل دافعه بافت تاریخی تا جاذبه بافتهای جدید) از شتاب چشمگیری برخوردار شد و همزمان با تخلیه بافتهای تاریخی از ساکنین اصلی، مهاجرت گسترده ای نیز از نقاط روستایی به درون بافت صورت گرفت. مشکلات و نابسامانی های بافتهای تاریخی، باعث شد ضرورتاً در کنار تهیه و تدوین طرحهای جامع شهری برای شهرهای پر جمعیت کشور، اقدامات و برنامه هایی نیز جهت رفع مشکلات بافتهای قدیم، به عنوان بخش فرسوده و نابسامان شهر تهیه شود. در طرحهای جامع این دوره، با تصویب قانون نوسازی و عمران مصوب 1347، تدوین برنامه های نوسازی و عمران و اصلاحات اساسی و تامین نیازهای پایه ای شهر، الزامی گردید. در نخستین دهه های این دوره، تفکر حفاظت از بافتهای تاریخی و مرمت آنها، (بیشتر به پیروی از این الگوی فکری در غرب و نه در شکل مقابله جدی با روند موجود و عمدتاً در محافل علمی و دانشگاهی و نه در بدنه اجرایی و تصمیم گیری و در تقابل با اقدامات تخریبی گسترده)، و ابزار تاسف بر از دست رفتن محلات و بناها و فضاهای آشنای گذشته، مطرح شد و با افزایش فزاینده مشکلات ناشی از عدم سنخیت الگوی شهرسازی جدید با فرهنگ ما، نقد عملکرد دولت و تلاش برای حفاظت و احیاء جنبه جدی تری به خود گرفت! و چند سازمان رسماً مسوول اجرای طرحهای حفاظت، مرمت و احیا شدند. اگر چه، این اندیشه نیز بیشتر در قالب حفاظت از تک بناها مطرح بوده و در صورت توجه به حفاظت، بهسازی و بارزنده سازی بافتهای شهری با ارزش نیز به دلایل متعدد از جمله عدم توجه به مشارکتهای مردمی و اصولاً حذف کامل مردم در تمامی فرآیند طراحی تا مراحل اجرایی، آرمان گرایی به دور از واقعیت ، عدم برخورداری از پشتیبانی های سیاسی، تداخل با محدوده وظایف و اختیارات سایر موسسات و سازمانهای شهری، مشکلات قانونی، عدم تخصیص بودجه کافی و … معمولاً تنها بر روی کاغذ باقی مانده و در رقابت با شهرسازی (؟!) ویرانگر، محکوم به شکست بوده است.
از مهمترین موارد توجه به بافتهای تاریخی می توان به برنامه ها و دستورالعملهایی اشاره کرد که در جهت رفع مشکلات در بافت های قدیم شهرها در طرحهای جامع شهری (نخستین بار قبل از پیروزی انقلاب) گنجانده شد و طی آن پیشنهاداتی از لحاظ اولویت بندی نوسازی، بهسازی، حفاظت و … محله ها و بخش های مختلف بافت های تاریخی ارایه و جزییات بیشتر این طرح ها به مطالعات تفصیلی محول شد. نخستین طرح جامع شیراز از نمونه های این موارد به شمار می رود.

د) دوره چهارم : پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب، روند مهاجرت روستا به شهر به دلیل مسایل سیاسی – اقتصادی و اجتماعی سالهای اول انقلاب از شتاب و رشد بیشتری برخوردار شد. علاوه بر این جنگ تحمیلی نیز موج عظیمی از مهاجران مناطق جنگ زده را راهی نقاط شهری به ویژه در مناطق جنوبی کشور نمود و به این ترتیب نرخ مهاجرپذیری بافت قدیم این شهرها، به ویژه در سالهای اولیه جنگ از رشد قابل توجهی برخوردار گردید. بحران های سیاسی و جنگ های داخلی کشورهای همسایه (افغانستان، پاکستان و عراق) نیز گروه دیگری از مهاجران خارجی را در ترکیب جمعیتی نامتجانس و ناهمگون ساکن در بافت های قدیم در این سالها گنجاند!
فرسودگی بافت، ناتوانی و گاه بی توجهی و اهمال شهرداری ها در ارایه تسهیلات و خدمات شهری (در حد سایر نقاط شهر) به بافتهای تاریخی و در نتیجه ضعف امکانات رفاهی و … در اینگونه بافتها مانع از آن می شد که حتی مهاجرین کم درآمد، بافت را به عنوان محل سکونت همیشگی خود انتخاب کنند و معمولاً از ابتدا در اندیشه تغییر محل سکونت خود بودند. این نوع نگرش باعث احساس بیگانگی و عدم تعلق به محیط زندگی بین مهاجرین می گردید و علاوه بر این احساس ناشناس بودن، در کنار تنشها و فشارهای وارد بر مهاجرین، به ویژه مهاجرین جنگی و اتباع خارجی که در شرایط روحی نابسامانی به سر می بردند، به افزایش فزاینده هنجارشکنی و کجروی های اجتماعی منجر شد و روند کاهش منزلت اجتماعی و اقتصادی بافت های تاریخی را که از سالهای پیش شروع شده بود، از شتاب بیشتری برخوردار کرد!
توسعه فعالیتهای تجاری – اداری و خدماتی در لبه خیابانهای عمدتاً شطرنجی، از دیگر ویژگیهای عمومی بافتهای تاریخی ایران در دهه اول انقلاب به شمار می آید.
در پاسخ به این تحولات، فعالیت های جسته و گریخته ای با هدف ساماندهی بافتهای تاریخی در موسسات و سازمانهای مختلف انجام گرفت که بسته به نوع ساختار و کارکرد و اهداف آن سازمان، استراتژی ها و راه کارهای مختلف و متفاوتی نیز پیشنهاد و گاه اجرا می شد!
به عنوان نمونه، از اوایل دهه 1360 دفتر بهسازی و مرمت بافت شهری وزارت مسکن و شهرسازی مسوول تهیه طرحهای روانبخشی مراکز تاریخی در 12 شهر سمنان ، تهران، یزد، قم، کاشان ، شیراز، اصفهان، مشهد، دامغان، رشت، تبریز و بوشهر شد که این طرح ها در راستای سیاست های مسکن وشهرسازی با اولویت دادن به حل مشکل حرکت و تسهیل دسترسی به بافت تاریخی تدوین گردیدند.
از دیگر طرحهای بهسازی بافتهای قدیم که وزارت مسکن وشهرسازی پس از انقلاب عهده دار آن گردید، می توان به طرح تجمیع اشاره کرد. این طرح که از سال 1366 توسط دفتر بهسازی و مرمت وزارت مسکن و شهرسازی تهیه شده، بعد از تعیین محدوده بافت تاریخی در طرح جامع شهر، ساماندهی آن را در دستور کار قرار می دهد. رئوس اهداف طرح تجمیع عبارتند از:
الف) حفظ و مرمت ابنیه با ارزش موجود
ب) تخریب بخشی از بافت که فاقد هر گونه ارزش نگهداری و مرمت می باشد.
ج) طراحی کاربری های مورد نیاز و ساخت ابنیه مربوطه.
این طرح نیز مانند بسیاری از طرح های مشابه به رغم برخی نتایج اثربخش مقطعی در حد تک بناها، عموماً با نگرش معمارانه تهیه شده و از نبود سیاست های جامع و زیربنایی در مقیاس شهری و کل نگر رنج می برد!
از دیگر مسوولیتهای دفتر بهسازی و بافت شهری وزارت مسکن و شهرسازی در جهت حفاظت از بافت تاریخی شهرهای تاریخی، تهیه طرح محور فرهنگی می باشد که بر این اساس این طرح، محورهای با ارزش شهری بافتهای تاریخی شناسایی و برای آنها برنامه های مرمتی و بهسازی تدوین می شود. هم اکنون پنج شهر اصفهان، شیراز، همدان، کرمان و تبریز دارای طرح محور فرهنگی می باشند. برخی از این طرحها نیز اگر چه از پشتوانه مطالعات آکادمیک برخوردار بوده اند، اما به دلیل عدم توجه کافی به راه کارها و ابزارهای اجرایی، عموماً در آرشیوها و کتابخانه ها دفن شدند و تاثیر عملی قابل توجهی از خود به جای نگذاشتند!
همچنین از سال 1375، با تغییر سیاست ناگهانی و کوتاه مدت سازمان میراث فرهنگی از حفاظت و احیای تک بناها به حفظ و بارزنده سازی بافتهای شهری با ارزش، در 10 شهر تاریخی، اصفهان، تهران، تبریز، سمنان، شیراز، قزوین، کاشان، کرمان، همدان و یزد، دفاتر محور فرهنگی – تاریخی با اهداف کلی پژوهش، معرفی، حفاظت و احیاء این محورها در اداره میراث فرهنگی شهرهای یاد شده تشکیل شد که به رغم شروع به نسبت خوب، متاسفانه به دلایل متعدد از جمله مشکلات قانونی، عدم تخصیص بودجه کافی، تغییر مجدد سیاست سازمان و بازگشت به استراتژی توجه به تک بناها، نبود پشتیبانی کافی از این دفاتر، محدودیتهای چهارچوب بوروکراتیک اداری و … متاسفانه در اندک زمانی، بیشتر آنها یا به کلی تعطیل شدند و یا به شکل نیمه فعال باقی ماندند!…
در کشور ما در فاصله یک ربع قرن – از اولین روزهایی که موضوع مرمت شهری به بیانی علمی فنی به میان آمده است و تا امروز آنچه که بر بافت کالبدی شهرهای تاریخی ایران گذشته جای تامل دارد. در سالهای پایانی ربع قرن مذکور آنچه شنیده و خوانده و دیده می شود. جای زیادی برای بحث دارد: بخش وسیعی از بافت های کالبدی شهرهای کهن کشور یکباره جای خود را به شهرسازی تعویضی می دهند. تجربه ای که ده ها سال پیش در زمان پهلوی اول در این باب داشته ایم و نتایج منفی و بازتاب بحث انگیز آن را دیده ایم. (جوادی، 1376: ص 182)
در این مدت متاسفانه اقدامات تخریبی بسیاری به رغم مخالفت های متعدد، بر پایه قدرت سیاسی و نه با پشتوانه علمی، انجام گرفته که به چند نمونه آن اشاره می شود:
1- پاکسازی بافتهای کهن پیرامون چهار باغ و تخریب چند ساختمان ارزشمند در فاصله چهار باغ تا میدان نقش جهان اصفهان. این طرح در اولین سالهای پس از پیروزی انقلاب در اصفهان اجرا شد.
2- طرح بهسازی و نوسازی محله عودلاجان تهران. اندیشه تهیه این طرح که برای یکی از کهنترین محله های مجاور بازار تهران آماده شد. به سال 1356 برمی گردد. مطالعات اصلی این طرح در سالهای 1358 تا 1360 انجام شد و پس از انفجار بمب در سال 1360 در گوشه ای از این بافت کهن، اقدامات متوقف ماند. (جوادی، اردشیر: 1376، صص 182-181).
3- طرح (؟) مجموعه بین الحرمین شیراز که به رغم مخالفت های گسترده (از جانب کارشناسان و بعضی از مسوولین ، همچنین اعتراضات مردم)، بدون در نظر گرفتن جانشین مناسب و اندیشیده شده، در مقیاسی وسیع، بین دو قطب مذهبی شیراز، بافت شهری اعم از بناهای با ارزش معماری، گذر با ارزش، بناهایی با کیفتهای متفاوت مخروبه، مرمتی، قابل قبول و … به کلی تخریب و تسطیح گردید. (ر.ک به کریم پور شیرازی، 1376).
بعضی از فعالیتهای نوسازی این دوره، به شرح زیر می باشد:
جدول شماره(2-9) مشخصات برنامه های احیای برخی از شهرهای ایران پس از انقلاب:
نام شهر
سال اجرا
اقدامات انجام شده
بوشهر
طرح جامع 1362
تخریب بازار آهنگرها و توسعه اداره بندر
نایین
طرح هادی 1360
– طرح مرمت و آماده سازی آب انبارها برای کارکردهای جدید شهری
– تعمیر و توسعه اماکن مذهبی تحت پوشش اداره اوقاف
– توسعه پارکینگ ها در اماکن ویژه برای توسعه آینده بافت تاریخی
سمنان
طرح تجمیع بافت تاریخی 1372 (بخش شمالی بازار و محله ناسار)
-جایگزینی کارکردهای شهری به جای کارکردهای محله ای و زیر محله ای
-اضافه کردن قطبهای فرهنگی در منطقه
-احیای بازار از طریق بازگرداندن مفهوم اصیل و فرهنگی آن
-افزایش خدمات شهری در بازار با افزایش تراکم و استقرار سایر خدمات شهری
-احداث پارکینگ در محله هایی با امکان دسترسی راحت به مجموعه و بازار
قم
طرح روانبخشی و بهسازی اطراف حرم مطهر 1371
– احیای ارزشهای تاریخی، مذهبی و کارکردی حرم و پیرامون آن با ترمیم از هم گسیختگی ناشی از ملاحظات جدید در بافت شهر
– تجهیز حرکاتی و تاسیساتی مرکز شهر با تاکید بر رفع مشکلات ترافیک و ساماندهی شبکه رفت و آمد سواره و پیاده
– بهسازی فرسودگی کالبدی محلات پیرامونی حرم با اتکاء به تحلیل روابط فضایی بافت تاریخی
تبریز
طرح محور تاریخی – فرهنگی تبریز (محدوده بازار)
– ایجاد ارتباط بین قطبهای با ارزش محور مانند مسجد علیشاه ، دروازه باغمیشه و … با بازار
– حفظ هویت بازار از طریق رفع مشکلات حاصل از احداث خیابانهای واقع در محدوده
– تاکید بر احیای محلات قدیمی و ارتباط مجدد بین محله ها که بر اثر احداث معابر در طرحهای گذشته، از یکدیگر گسیخته است.
– ارایه عملکرد خدماتی و تجاری جدید الاحداث.
شوشتر
طرح بافت تاریخی
– عرضه اماکن مناسب برای واحدهای تجاری و خدماتی در معابر
– امکان نماسازی مناسب شهری در قطعات با ارزش ردیف دوم تفکیکی
– تامین پارکینگ مناسب و تامین محورهای فرعی (جمع کننده محلات) و دسترسی های اصلی ، به منظور حفظ معابر بافت تاریخی
– تامین هزینه مرمت بافت از طریق فروش اماکن تجاری و خدماتی
ماخذ : کار گروهی – دانشجویان دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی : 1374 ( با تغییر و اصلاح)

نهادها و سازمانهای مرتباط با طرحها و پروژه های بافتهای تاریخی
نهادها و سازمانهای مختلفی در فرآیند مداخله در بافتهای تاریخی از مراحل ابتدایی تهیه طرح، مراحل طراحی، نظارت، تصویب و … تا آخرین مرحله اجرایی فعالیت می کنند، که مهمترین آنها همراه با مختصری از شرح وظایفی که در مورد بافتهای تاریخی دارند، به شرح زیر آمده است:
1- سازمان میراث فرهنگی کشور:
شرح وظایف : – پژوهش در مورد ویژگی های باستان شناسی، مردم شناسی ، معماری و شهرسازی
– معرفی جاذبه های میراث فرهنگی و تقویت جاذبه های در حال انحطاط به ویژه در مورد حرفه ها و صنایع در معرض نابودی (از طریق کمک به احیا و آموزش آنها)
– حفاظت از بناهای با ارزش از طریق تهیه شناسنامه برای این بناها و ثبت آنها و احیا و مرمت بناهای با ارزش (کمک کارشناسی و تامین بخشی از هزینه های مرمت بناهای شخصی با ارزش و تامین تمام هزینه های ترمیم بناها و فضاهای با ارزش عمومی)
– نظارت بر فرآیند طراحی طرحهای شهری مربوط به بافتهای تاریخی (به عنوان یکی از اعضاء تصمیم گیرنده کمیسیون ماده 5)
2- وزارت مسکن و شهرسازی (و موسسات تابع آن):
شرح وظایف : تعیین و تشخیص ضرورت تهیه طرح
– برآورد هزینه و تامین اعتبار تهیه طرح
– انتخاب مشاور و عقد قرارداد جهت تهیه طرح
– نظارت بر فرآیند تهیه طرح
– اداره جلسات تصویبی طرح
– نظارت بر اجرای طرح
3- سازمان برنامه و بودجه:
شرح وظایف : – تایید و تصویب اعتبارات مالی مرتبط با طرح
– شرکت در جلسات تصویب نهایی طرح
4- شهرداری :
شرح وظایف : – تقاضا جهت تهیه و تدوین طرح
– شرکت در جلسات توجیهی و دفاعی طرح در فرآیند طراحی (به عنوان عضو مشورتی)
– اجرای طرح مصوب بر اساس اولویتهای تعیین شده
5- شورایعالی شهرسازی و معماری ایران
شرح وظایف : – بررسی و تصویب نهایی طرح
6- تهیه کننده طرح (مشاور شهرسازی) :
شرح وظایف : – تهیه طرح بر اساس شرح خدمات مصوب
– هماهنگی با نمایندگان سازمانها و مووسسات مرتبط در طول فرآیند تهیه طرح
– نظارت بر اجرای طرح (پس از تصویب نهایی) (ر.ک به کار گروهی – دانشجویان دانشکده معماری وشهرسازی دانشگاه شهید بهشتی : 1374)
7- شرکت مسکن سازان
شرح وظایف : جلب، جذب و هدایت گری سرمایه در امر ساخت و ساز شهری و پروژه های عمرانی در بافت قدیم
– مشاوره و تهیه طرح های نوسازی و بهسازی بافت قدیم
– مکان یابی و معرفی پروژه های سود آور و درآمد زا در بافت قدیم

سوریه
نوسازی مرکز شهر دمشق
پاره ای بر این عقیده اند که شهرهای کهن یا حداقل بخش های قدیمی شهرها، نباید دگرگون شوند زیرا ویژگی و ارزشی که گذشت زمان به آن ها داده نباید از بین برود. در عین حال دیدگاهی زیبایی شناسانه وجود دارد که با این نگرش به مقابله برمی خیزد به نظر آن ها ویژگی های زنده و پویایی که در تمامی گذرگاه ها، بناهای گوناگون و اماکن عمومی مشاهده می کنیم، مناظر و معابر و فضاهایی که مجموعه های این گونه غنی پدید آورده اند مشخصه یک قرن با اسلوب و شیوه زیستن و آداب گوناگونش می باشند.
مرکز همیشه زنده و پرتحرک شهر دمشق بر روی شهری رومی که دنباله ی طرح ابتدایی شهری یونانی است بنا شده و در روند سال ها و اعصار توسط سلاطین عرب و عثمانی تغییر یافته است. در بخش مرکزی این شهر کهن (بقایای معابر عهد عتیق ، مساجد، کلیسا ، یادمان ها و بناهای مجلل، قصرها و حوزه های علمیه، حمام ها ، کاروانسراها یا خانه های اشرافی) یادمان های عظیم و با شکوه و پر ارزش و انبوهی از یادبودهای تاریخی، از حضرت موسی گرفته تا آخرین پادشاهان عثمانی گرد آمده اند. این مرکز مهم ترین و متراکم ترین مرکز تجاری سوریه است که تمام کشور را تحت پوشش خود قرار داده است. تجارت در پیرامون یادمان ها و در معابر تنگ و پیچ در پیچ بازار انجام می پذیرد. انبار این بازارها را کاروانسراهای عظیم تشکیل می دهند. هر کاروانسرا یادمانی با ارزش تاریخی است. تنگی و باریکی راه های منتهی به مرکز شهر (به پهنای یک شتر با بار کامل) به هنگام تخلیه بار مغازه ها آشکار می شود.
چه باید کرد؟ آیا باید این مرکز تجاری را رها کرد و منطقه ای وسیع و مدرن شهر، بازاری جدید ساخت. این راه حل سبب می شود که 21 کاروانسرا آزاد شده و به موزه تبدیل شوند. اما این غیر ممکن است. زیرا تمام بررسی ها اهمیت تجارت در این مکان و لزوم حفاظت از آن را به ما نشان می دهد. هیچ حکومت یا دولتی دیگر نخواهد توانست این کاروانسراها را که در شرف ویرانی و اضمحلال هستند بازسازی کند. آیا باید این مراکز را در حالت و عملکرد کنونی شان نگاه داشت؟ خیر، کاروان ها امروزه به جای شتر از کامیون های بیست تنی تشکیل شده اند که معابر باریک و تنگ را کاملاً مسدود می سازند و از رفت و آمد سواره و پیاده جلوگیری می کنند.
جالب این که، راه حل پیشنهادی توسط ساکنین محل مطرح شده و توسط دولت مورد پذیرش قرار گرفته و در حال اجراست، این طرح از چند مرحله با زمان بندی معین تشکیل شده است.
الف- گردش قدیمی شهر را که بیشتر تجاری و دارای یادمان های بسیاری است یک معبر سواره اصلی احداث می شود که به یک مسیر عبور و مرور خارجی (در منطقه بندی های جدید) متصل باشد. در حاشیه های این معبر پارکینگ ها قرار دارند که از میان یادمان ها می گذرند و امکان دسترسی کامیون ها به کاروانسراها و انبارها را فراهم می سازند.
طراحی این معبر دارای فواید متعدد است.
1- به هیچ یادمان، بنای مهم و کاروانسرایی تلاقی نمی کند.
2- این معبر برخی از یادمان ها را به ویژه ستون های معبد "ژوپیتر " که در حال حاضر در منطقه مسکونی قرار گرفته است را محفوظ می دارد.
3- اهمیت معابر قدیمی را حفظ می کند.
این راه توسط دو شریان به داخل برج و باروی شهر در نواحی غیر تجاری نفوذ کرده یا از آن خارج می شود. دروازه های قدیمی شهر در کل برای استفاده پیاده ها، احیاء و حفاظت خواهند شد. داخل ناحیه تجاری برای استفاده پیاده ها کاملاً تغییر خواهد کرد و دسترسی به انبارها بهتر خواهد شد. علاوه بر این مزایا که در بالا ذکر شد، طرح کنونی در اجرای عملیات، ویژگی های تاریخی و زیبایی شناسی این مرکز را نیز حفظ خواهد کرد.
نتیجه این که طرح نوسازی و بازسای بافت های شهری، مرکز دمشق، با توجه به امر حفاظت و حراست از بناها و یادمان های تاریخی انجام گرفته است . توجه به امر حفاظت یادمان های تاریخی نه تنها هویت و اصالت باستانی شهر را پاس می دارد بلکه در تثبیت هویت عمومی جامعه و مردم نقش بسزایی دارد.
طرز تلقی از مفاهیم "کهنه" و "نو" به ویژه در شرایطی که به دلیل عدم پیوند این دو با یکدیگر، بهره مندی آن ها از امکانات ، خدمات، تسهیلات و رفاه نابرابر است، بر تصمیم گیری سیاست گذاران و برنامه ریزان به ویژه در مقوله هایی همچون حفاظت، تاثیر تعیین کننده دارد. به همین دلیل ضرورت دارد مفاهیم اساسی، اهداف و پی آمدهای حفاظت برای گروه های مختلف مردم و تصمیم گیران به وضوح روشن شود و متقابلاً با توجه به اینکه موفقیت هر طرح و برنامه شهری در گروه رضایت و خشنودی شهروندان از نتایج آن است، ضرورت دارد نظرات، ایده ها، انتقادات و خواسته های مردم نیز مطرح، بررسی و در استراتژی حفاظت منظور شود.
همچنین لازم است اصول بین المللی برنامه ریزی و الگوهای شهری در سایر نقاط جهان شناخته شود و در جایگاه امروز و موقعیت فردای شهرهای ما مورد توجه قرار گیرد.
کارکردهای گوناگون و متنوع شهرهای سنتی به ویژه در مشرق زمین در پاسخگویی به نیازهای اقلیمی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و سیاسی، سیمای کالبدی و عملکردی شهر را در هماهنگی با سایر جنبه ها به وجود آورده است. بی تردید هر گونه مداخله در چنین شهری به شناخت گسترده مجموعه ی هماهنگ و پیچیده ی در برگیرنده ی شهر امروز نیاز دارد و بنابراین الگوبرداری غیر خلاق و بدون پیوند با تحولات پیشین و ساختارهای متنوع امروز، نتیجه ای جز آشفتگی و هرج و مرج به بار نمی آورد.
طرح بارزنده سازی مرکز شهر دمشق
– معرفی موضوع : مرکز دمشق بر روی شهری رومی، که دنباله طرح ابتدایی شهری یونانی است بنا شده و طی قرون متمادی، توسط سلاطین عرب و عثمانی دستخوش تغییر و تحولات شده است. این مرکز، علاوه بر این که به عنوان یک میراث ارزشمند تاریخی در سطح ملی و حتی بین المللی مطرح است، مهم ترین و متراکم ترین مرکز تجاری سوریه نیز محسوب می شود.
– مسایل و مشکلات: همانند بسیاری از شهرهای تاریخی و قدیمی در کشورهای در حال توسعه، دمشق نیز در فرآیند رشد اقتصادی و توسعه شهری با مشکلات متعددی روبرو شد که برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از:
– تخلیه بخش قدیمی شهر از ساکنان اصلی و جایگزین شدن مهاجرین روستایی؛
– تبدیل شخصیت و هویت بخش قدیم از یک واحد خودکفا به یک جزء وابسته؛
– ازدحام معابر تجاری و انزوای محله های مسکونی؛
– مشکلات شبکه معابر؛
– پنهان بودن ساختمان های قدیمی و با ارزش از جمله ارگ به دلیل احاطه شدن به وسیله ساختمان های جدید اطراف؛
– رشد بی رویه بازرگانی در بافت قدیمی شهر
– تمایل به ایجاد خیابان های شریانی وسیع و افزایش فضای پارکینگ جهت حل مشکلات ترافیکی
– کمبود و گاهی نبود سیستم خدماتی و تاسیساتی و تسهیلات شهری در بخش قدیمی و وابستگی این بخش به قسمت جدید شهر دمشق
– فرسودگی و تخریب سنگفرش معابر و نابسامانی سیمای ظاهری و کارکرد آن ها
به این ترتیب، ضرورت مداخله هرچه سریع تر در بخش قدیمی شهر و ساماندهی آن، باعث شد نظرات و طرح های متعددی ارائه شود که از این بین مسئولیت برنامه ریزی و طراحی برای مداخله در این بافت به مشاور فرانسوی آکوشار، محول شد.
اهداف : در نهایت طرح بازسازی شهر دمشق که در سال 1968پس از دو سال مطالعه به تصویب رسید، اهداف بازسازی را به شرح زیر مطرح می کرد:
* بازسازی ، حفاظت و نگهداری تمام مونومان های عربی از قرن دهم تا قرن بیستم
* سعی در روشن کردن نقشه قدیمی شهر از طریق تخریب های موضعی که رویت دیوارهای دوگانه مسجد بزرگ و شهر را میسر سازد؛
* توسعه سیستم معابر پیاده در ارتباط با عناصر تاریخی به صورتی که امر بازدید توریست ها را آسان کند؛
* ساماندهی مجدد تحرک وسایط نقلیه عمومی در ارتباط با 21 کاروانسرای قدیمی که مراکز عمده تجاری و ثروت بخش قدیمی شهر محسوب می شوند.
* راهکارهای پیشنهادی : در راستای نیل به اهداف فوق، پیشنهادات ارائه شده عبارت بودند از :
* ایجاد یک مسیر حلقوی در اطراف بخش قدیمی شهر؛
* تسهیل رفت و آمد به مرکز قدیمی شهر ، به شرط تامین پارکینگ و قطع محورهای مستقیم صلیبی برای جلوگیری از سرعت. (به این ترتیب امکان دسترسی توریست به بناهای مورد علاقه با تسهیل حرکت اتومبیل تا نزدیکی بنا فراهم می شد، ضمن این که بخش تجاری در شهر قدیم، نیز امکان رشد پیدا می کرد)
* بهبود مناطق اصلی بخش قدیمی و تاریخی شهر با حداقل تخریب.
– پی آمدها و نتایج : از مهم ترین امتیازات مطالعه تجربیات عملی، امکان بررسی پی آمدها و نتایج اجرای طرح و تحلیل دلایل شکست یا موفقیت و بررسی فاصله بین اهداف طرح و نتایج واقعی اجراست. بر این اساس، برخی از پی آمدهای طرح اکوشار عبارتست از :
الف) احداث کمربندی در اطراف مرکز قدیمی شهر منجر به دو نتیجه شد:
1)اتومبیل ها در مسیر شرقی – غربی مرتباً متوقف می شدند و به علت تقاطع های زیاد رفت و آمد مشکل شد.
2)مرکز قدیمی شهر بیش از پیش از بقیه دمشق جدا شد و این امر، خود به انزوای بیش تر این بخش فرسوده و تجزیه آن دامن زد. اما از طرف دیگر، مطرح شدن بخش مرکزی به عنوان بخشی جدا از شهر و فرآیندهای رشد و توسعه شهری، محافظت از ارزش های معماری و شهری و جلوگیری از تخریب و نوسازی را تسهیل کرد!
ب – از نظر مداخله در شهر، بسیاری از پروژه های توسعه متوقف شدند.
ج – امکان عبور معبر از میان محلات، انگیزه مردم برای تعمیر خانه هایشان را از بین برد.
د – به علت ویژگی های خاص بخش قدیمی، در این بخش شهرداری بافت قدیم تاسیس شد.
هـ – شهرداری و سازمان های وابسته به بی توجهی خود نسبت به نقش مردم پی بردند.
هم چنین با توجه به رونق اقتصادی و توان بالای هسته تجاری، حفظ و تقویت اهمیت تجاری هسته مرکزی، در راستای سیاست های مداخله در بافت های تاریخی، مورد توجه قرار گرفت و طرح های مختلفی ارائه گردید.
از میان راه حل های پیشنهادی، سرانجام طرحی که به وسیله ساکنین محل ارائه شد، به تصویب رسید. اصول کلی این طرح که در چند مرحله با زمان بندی معینی تدوین شد، به شرح زیر است:
– احداث یک معبر سواره اصلی متصل به مناطق جدید با اختصاص فضای پارکینگ و امکان دسترسی سواره به کاروانسراها و انبارها به گونه ای که با هیچ یک از یادمان ها و بناهای مهم و کاروانسراها تلاقی نکند.
– حفظ اهمیت معابر و گذرهای قدیمی.
– توجه به امر حفاظت و حراست از بناها و یادمان های تاریخی.
– تثبیت هویت عمومی جامعه و مردم.
بافت های تاریخی، علاوه بر ویژگی های کالبدی – کارکردی خود به عنوان گنجینه ارزشمندی از تاریخ، هویت شهری و ثروت ملی، به جهت فرسودگی، تنزل اعتبار اجتماعی، اسکان گروه های کم درآمد و آسیب پذیر اجتماعی و تنوع گروه های قومی و گاه نژادی، ملیتی و مذهبی مهاجر به آن ها، از ویژگی های اجتماعی – اقتصادی دیگری نیز برخوردار می باشند.
بنابراین هر گونه مداخله در این گونه بافت های شهری، مستلزم توجه چند جانبه به ویژگی های کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و هویتی است و در این راستا، حل معضلا اجتماعی – اقتصادی از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است.

سنگاپور
بررسی تجربه سنگاپور در اجرای سیاست حفاظت از میراث فرهنگی، به دلیل وجود برخی ویژگی های مشابه با شهرهای تاریخی کشور ما می تواند بسیار مفید و درس آموز باشد:
سنگاپور نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه با پی آمدهای ناشی از رشد اقتصادی و توسعه سریع شهری مواجه شد و در برخورد با هسته قدیمی و فرسوده اما با ارزش شهرهای تاریخی خود با تقابل دو سیاست کلی نوسازی و حفاظت روبرو شد.
از یک سو، رشد سریع تقاضا برای فضای تجاری، نیاز به بازسازی اقتصادی را ضرورت می بخشید که این ضرورت در کنار کمبود زمین به ویژه در مناطق مرکزی شهر، به فشار برای تغییر کاربری های ساختمان های موجود (به ویژه مسکونی) به کاربری تجاری منجر شده بود. حمایت از فضاهای تجاری نیز، نیازمند بازسازی، توسعه مجدد، افزایش فضاهای سرویس دهنده به کاربری تجاری، و نیازمند تخریب وسیع و نوسازی بود و از سوی دیگر، بخش مرکزی شهرهای تاریخی، بسیاری از بناهای پر ارزش معماری، بافت های ارزشمند شهری، فعالیت های سنتی و قومی که همگی میراث گران بهای فرهنگی کشور به حساب می آمدند، را در برمی گرفت و نیاز به حفاظت از آن ها نیز ضرورتی اساسی به شمار می آمد.
در این بین منازل تجاری، هم به دلیل اهمیت فوق العاده تجاریشان در معادله اقتصاد شهری و هم از آن جهت که از مهم ترین ساختمان های میراث فرهنگی سنگاپور به شمار می آید.
باززنده سازی هرات
هدف از بهسازی، حفاظت شهر و احیاء حیات مدنی می باشد. نوع غالب مداخله به دلیل بافت سنتی و فرسوده این شهر به صورت بهسازی و نوسازی می باشد. که سعی در رونق دادن وضعیت اقتصادی شهر از طریق رونق صنایع دستی و صنایع بومی داشت. اهداف اجتماعی کمرنگ بوده و از لحاظ فرهنگی نیز حفظ و احیاء شخصیت و حیثیت شهر از طریق راهبردهای تاریخی اعمال می شد. بدین منظور توسعه های جدیدی که صورت می گیرد بر اساس ویژگی های بافت قدیم خواهد بود. که در این حالت بناهای با ارزش بدون تغییرات بنیادی مورد مرمت و بهسازی قرار می گیرند و بافت های کم ارزش تخریب می شود.
ساخت و سازهای جدید ضابطه مند می گردند و قوانینی در این زمینه تدوین می گردد. ساخت و سازها بیش تر در قالب و سبک معماری بومی و سنتی تجویز می گردد. در شیوه برنامه ریزی شهر قدیم هرات که دارای توسعه ای گسترده می باشد سعی می گردد که بافت کلی شهر در تعامل کامل با هسته های مختلف شهر باشد. از طریق احداث شبکه معابر جدید و بهینه سازی مسیرهای قبلی و حتی تبدیل برخی از خیابان ها به مسیرهای پیاده رو و ایجاد فضاهای عمومی از جمله اقدامات برنامه ریزان شهر می باشد.
کشور عراق
شهر کاظمین
کاظمین شهر کوچکی است که در ارتباط با بغداد به حیات خود ادامه داده است و طرح بازسازی که برای مرکز شهر تهیه شده بیش ترین تخریب در آن صورت گرفته است. در طرح بازسازی دو حالت در نظر گرفته شده: اول ارزش دادن به حفاظت بافت باقیمانده به ویژه ساختمان های مهم تاریخی. دوم طرح کاملاً جدید برای قسمت های تخریب شده و از طرفی برای این که سیاست حفاظت در بعد زمان دارای معنی و جهت باشد. از این رو چنین نتیجه گرفته شد که فضاهای جدید از نظر اقتصادی خود کفا و رشد یابنده باشند و لذا کاربری هایی برای اطراف مراکز مقدس پیشنهاد شده است مانند : محلات مسکونی، مغازه، دفاتر حرفه ای و هتل با مقیاس محلی). گروه طراح بر این عقیده بودند که کوچه های تنگ پاسخگوی مهندسی ترافیک نیستند و نباید از ساکنان امکان استفاده از اتومبیل را سلب نمود. لذا پارکینگ هایی با فاصله ی کم از قسمت های مسکونی در جاهای مناسب در نظر گرفته شده است.
مصر
بافت تاریخی قاهره، هسته در حال فروپاشی بزرگ ترین شهر آفریقاست. این شهر هم اکنون با مساحتی بیش از 450 کیلومتر مربع و جمعیتی حدود 16 میلیون نفر، گرفتار کمبود شدید مسکن و نرخ بیکاری 20 درصدی است. در تقابل با گستره ی کلان شهری، بسیاری از مناطق تاریخی مخروبه اند و به محلات فقیرنشین تبدیل شده اند. در این شهر، فقر، بیکاری و بی سوادی با فقدان آگاهی نسبت به ارزش بناهای تاریخی در آمیخته است.
با این حال، قاهره از نظر معماری از هویت ممتازی برخوردار و بیش ترین تراکم یادگارهای دوران اسلامی را در جهان، چه از لحاظ کمی و چه کیفی، در خود جای داده است. عناصر تاریخی ثبت شده ی آن در خدمت میراث یونسکو با آثار تاریخی "ونیز" برابری می کند. از جمله بناهای تاریخی قاهره مساجد، آرامگاه ها و مدارسی است که از قرن هفتم تا نوزدهم میلادی به دستور حامیان شاخص و سرشناس ساخته شده اند.
این یادمان های برجسته در محله هایی با فضایی بسیار خاص واقع شده اند و جملگی در ارگ منتهی می شوند. در واقع، محل استقرار ارگ از نظر ترکیب کلی بافت تاریخی شهر بسیارپر اهمیت است؛ زیرا، دیدگاه مناسبی فراهم می آورد که از آن جا می توان محیط بلافصلش، یعنی بافت تاریخی قاهره و گورستان های وسیع آن را مشاهده کرد. تشریح این بافت ویژه می تواند تاریخچه تکوین این شهر را بخوبی آشکار کند.
وضعیت کنونی شهر تاریخی
شهر تاریخی با مساحتی حدود 4 کیلومتر مربع، در قلب منطقه ی شهری واقع شده و تحت فشارهای بسیار برای ایجاد تغییر در بافت سنتی قدیم قرار گرفته است و به همنی دلیل هویت سنتی آن کم رنگ شده است خیابان الازهر یکی از مسیرهای اصلی شرقی – غربی قاهره است که شهر تاریخی را به دو بخش تقسیم کرده که رابطه آن ها تنها با یک پل فلزی برقرار می شود. ساختمان های بزرگ نوساز در هر دو طرف در حال تغییر دادن الگوی کاربری زمین و بلعیدن بافت سنتی شهری اند.
طی سی سال اخیر، شهر تاریخی با وجود نقاط پر تراکم و ازدحام، یک سوم جمعیت خود را از دست داد. اما هنوز نقاط شلوغ و پر تراکمی به چشم می خورد.
حفاظت از میراث تاریخی
منابع قابل حصول برای حفاظت از میراث ارزشمند تاریخی در مقایسه با وسعت کار کافی نیست. با وجود برنامه های بی شمار و مطالعات بی پایان، هنوز محدوده ای قانونی برای حفاظت و احیاء، در چارچوب برنامه ای سازمان یافته از سوی دولت و سایر نهادها مشخص نشده است. به خصوص، از آن جا که بهره برداری از توانایی ها (و زمینه ها) جهانگردی کامل نیست. فرصت های شغلی و مشارکت اجتماعی در این جا به چشم نمی خورد.
وضعیت نامناسب زیر ساخت های شهری، به خصوص حل نشده ماندن معضل آب های سطحی یکی از مهم ترین عوامل ویرانی سریع یادمان ها و بناها بوده است. زمین لرزه سال 1992، به تخریب بیش تر بناهای تاریخی انجامیده، دیوارها ترک برداشته، مناره ها کج شده. (گرداگرد بسیاری از یادمان ها هم چنان داربست برپاست).
با تمرکز قدرت و ثروت در خارج از شهر تاریخی، به وضعیت آن توجه کافی نمی شود. اجتماعات محلی که استطاعت مالی چندانی ندارند، عامل فرسودگی شدید شهر تاریخی شناخته شده اند. در نتیجه، مقام هایی مسئول بر این باورند که جابه جایی ساکنان بی بضاعت، می تواند شرایط میراث ارزشمند را بهبود بخشد. اما نمی توان درهای شهر تاریخی را به روی مردمانی که در آن به کار و زندگی مشغول اند، بست کار کردن با اجتماعات محلی می تواند به نتایج پرباری انجامد.
از سوی دیگر، هم پوشانی و تداخل مسئولیت ها و سردرگمی مقامات گوناگون در مورد یادمان ها و در زمینه ی مدیریت شهر تاریخی به چشم می خورد. بیشتر تخریب و آسیب ها، و از شکل افتادگی هایی که به شهر تاریخی وارد آمده اند، پیامد سخت و سازهای مجازی اند که بر پایه ی ضوابط و مقررات قانونی احداث شده اند. قانون، بازسازی ساختمان های هم جوار یادمان ها را منع کرده تا با فرو ریختن آن ها فضایی خالی برای محافظت یادمان در مقابل ساخت و ساز فراهم آید. پایین بودن نرخ اجاره هم موجب بی توجهی به نگهداری ساختمان می شود. مجوزهای رسمی برای فعالیت صنایع گوناگون (از تصفیه مس، انبارهای الوار و کارگاه برش سنگ مرمر گرفته تا تعمیر اتومبیل) در ساختمان های تاریخی یا در کنار آن ها، آلودگی هوا و آلودگی صوتی و بصری ایجاد کرده و تاثیر منفی بر بناها به جای می گذارند.
از 313 باب ساختمان فهرست شده در خود شهر تاریخی، بیش از 95 درصدشان به وزارت اوقاف تعلق دارد. اما شورای عالی میراث باستانی وظیفه حفاظت از یادمان ها را برعهده دارد که اعتبار سالانه آن تنها برای مرمت پنج یا شش بنا کفایت می کند.
علاوه بر این، فقدان مدیریت شهری به فلج شدن سازمانی و ناتوانی در هدایت منابع می انجامد. در نتیجه، به نظر می رسد جامعه بین المللی از مشارکت موثر (فنی و مالی) در این زمینه ناتوان است. فوریت موضوع، آن را شایسته توجه عالی ترین رده های دولت و پی ریزی و پشتیبانی سیاسی مطمئن برای احیاء می کند. چنین حرکت قاطعی ، جامعه بین المللی را به مشارکت فنی و مالی در مقیاس وسیع ترغیب می کند.
برنامه های بهسازی
برای حل این مشکلات، طرح پروژه بهسازی قاهره تاریخی ظرف یک سال از سوی برنامه ی توسعه سازمان ملل و شورای عالی میراث باستانی در دستور کار قرار گرفت. هدف این طرح حفاظت میراث شهری و توجه به آن و ارتقاء سطح زندگی ساکنان شهر تاریخی بود. به این دو مولفه به صورتی هم سنگ و جدا ناپذیر نگریسته شد.
سه جزء اصلی طرح از این قرارند : اول، طرح راهبردی؛ دوم بازشناسی محدوده های اقدام ویژه و سرمایه گذاری بین المللی، سوم، ایجاد نهادهای دولتی و ساختاری سازمانی برای نظارت عملیاتی که نیازمند قدرت اجرایی لازم برای از میان برداشتن سریع موانع بسیاری است که موجب کندی اقدامات می شوند.
در طرح راهبردی تلاش می شود که ضمن توجه به سرشت اندام وار منطقه، دسترسی های بافت تاریخی قاهره بهبود یابد. در این طرح حجم آمد و رفت متناسب با ظرفیت محیطی پیش بینی می شود، بی آن که به خیابان کشی و تعریض آشکار روی آورد. شماری از سیاست های بهسازی، پشتیبان طرح راهبردی اند و به حفظ میراث، محیط و حمل و نقل، تاسیسات شهری، مباحث اجتماعی – اقتصادی، مسکن و زمین می پردازند. به این ترتیب، طرح راهبردی نه یک نقشه ایستاست و نه یک طرح جامع معمولی، بلکه نقشه پویایی از اقدامات انعطاف پذیر و متغیر است.
خیابان المعز
از دیرباز در قاهره بازارچه هایی فعال بوده اند که هریک کالایی خاص عرضه می کرده اند. چنین بازارچه هایی از طریق ایجاد رقابت بیشتر، به بالا رفتن کیفیت کالا می انجامند و بازاریان دامنه گسترده ای از کالاها را به قیمتی مناسب عرضه می کنند. در ضمن، این بازارچه ها بر اعتبار و شهرت مکان های مشخص می افزایند. از این رو، بازسازی و ساخت این گونه عملکردها و فعالیت ها به صورت زنجیره ای از بازارچه ها و کاله ها در طول ستون فقرات پیشنهاد می شود. باید کاربرد و کاله های تخصصی که حتی الامکان در امتداد ستون فقرات و در مجاورت آن در داخل راهروی حاوی میراث تاریخی، احیا شود. با این عمل گروه های فعال ترغیب خواهند شد، به ساخت و سازهایی بپردازند که از لحاظ محیطی، مقیاسی سازگار داشته باشند. به این ترتیب، و کاله ها با دامنه گسترده ای از کاربری ها (مانند هتل، مهمان پذیر، فضاهای نمایشگاهی، کافه ها و رستوران ها) به دامن حیات شهری باز می گردند.
زمینه حفاظت
تمرکز یادمان های تاریخی در قاهره نیازمند اقدام سریع برای بهبود وضعیت و نگه داری میراث شهری است. حفظ متن کالبدی موجود و پراکندگی یادمان ها، اهمیتی اساسی دارد. هر گونه سیاست گذاری باید برای احیاء بهسازی و حفاظت تدوین شود تا به ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان انجامد. هر گونه تلاشی در زمینه ی حفظ و احیاء بافت تاریخی قاهره، نوسازی پایه اقتصادی، افزایش سرمایه گذاری و بهسازی ساختار مالی برای گردآوری سرمایه و پشتیبانی از روند احیاء به کمک قدرتی کارآمد را در برگیرد. مشارکت فعال مردم محلی عامل اساسی در موفقیت هریک از اقدامات پیشنهادی در هسته تاریخی محسوب می شود.
وضعیت فعلی منطقه چندانی بحرانی است که باید برای نجات بافت تاریخی قاهره و یادمان های بی شمار آن اقدامات فوری و کلان صورت گیرد. شیوه برخورد دیگر، رها کردن هسته تاریخی در دست منافع شخصی و تمرکز بر حفظ چند یادمان مستقل است. چنین اقدامی برای مصر و تمام جهان ضایعه ای جبران ناپذیر به بار خواهد آورد.
جمع بندی
اگر شهر را بعنوان یک پدیده زمانی – مکانی، انعکاسی تمام مناسبات اقتصادی – اجتماعی جامعه در فضای کالبدی بدانیم، برای این که بتوانیم فضای کالبدی شهر را تعیین نماییم لازم است تا نظام حاکم در جامعه را مورد بررسی قرار دهیم. یکی نظام عقیدتی است که نحوه نگرش به جهان و فضا را از طریق علائم ارائه می نماید و از طریق این علائم به معنای حسی آن در شکل کالبدی پی ببریم. دوم نظام سیاسی که چگونگی تبیین جهان بینی را به وسیله نظام حاکم در رابطه با سلطه و نظم و تجمع و توزیع سازمان فضائی ارائه می دهد. سوم نظام اقتصادی، امروزه تبیین و نگرش جهان بینی به تولید اجتماعی است. که هر کدام در اشکال کالبدی تبلور فضائی می یابند. حال با توجه به قطبی بودن جهان تردیدی نیست که از نظر ماهوی بین شهرهای کشورهای صنعتی سرمایه داری از سوی و شهرهای کشورهای جامعه سوسیالیستی (سابق) از یک سو شهرهای کشورهای کم رشد جهان تمایزی وجود دارد و هر کدام از کشورها مسائل و مشکلات شهری مخصوص خود دارند لذا جهت ساماندهی بافت قدیم این شهرها نمی توان روشی هم سان بکار برد به هیچ دلیل روش پیش ساخته و یا مدل کاربردی وجود ندارد که بتواند بی تغییر شکل و مستقیم مورد استفاده طراحان و برنامه ریزان شهری قرار گیرد. از سوی دیگر طرح های ساماندهی از پدیده های اجتماعی سیاسی – اقتصادی هر کشور محسوب می شود که تابعی است از یک سلسله شرایط تاریخی که به موقعیت هر شهر مربوط می شود.
در این جا نیز با توجه به تجارب ارزنده و راه حل مناسب آنان می تواند در مسیر بازسازی و ساماندهی برای شهرهای ما مفید باشد. هرچند ممکن است نیاز به مدرن کردن این راه حل ها متناسب با پیشرفت علمی زمان باشد. و نمی توان عینا آن ها را به کار بست ولی می توان از تجربیات ارزنده آن ها الهام گرفت با این دید برای بافت های فرسوده ای که می خواهیم طرحی ارائه دهیم اولاً هویت انسانی آن را مشخص و معلوم داریم و بدانیم توقعات روحی و مادی او از مسکن خود، اداره ، مدرسه … از جهت طراحی و برنامه ریزی شهری چیست و ثانیا: در طرح ریزی و برنامه ریزی بین مزایای شهری معاصر و شخصیت اصیل و فرهنگ ایرانی تلفیق به وجود آوریم تا بدین وسیله بتوانیم الگوی مناسب برای شهرهای ایرانی – اسلامی ارائه دهیم.
دوره سوم
در اوایل این دوره که از سال 1360 شروع می شود شاهد تحولاتی در عرصه بافت های تاریخی هستیم که نه بر اساس پشتوانه علمی بلکه با تکیه بر قدرت سیاسی، اقداماتی در جهت تخریب بیش از حد بافت های تاریخی صورت می گیرد. که همراه با پیامدهای ناشی از رخدادهای دوره دوم از یک سو و رشد لگام گسیخته ی شهر از سوی دیگر موجب نابسامانی های کالبدی زیاد در عرصه ی بافت های تاریخی شهرها می گردد. مجموعه برنامه و طرح و اقدامات اجرایی که برای مراجعه با پدیده ی نابسامانی بافت های تاریخی صورت گرفت که هریک از این محورهای یاد شده متاثر از شیوه نگرش و زمینه های اتفاقات خاص در دوره زمانی خود بود که عبارتند از : 1- روانبخشی 2- بهسازی شهری 3- محورهای فرهنگی و تاریخی 4- نوسازی و بازسازی 5- بافت مسئله دار شهری 6- عمران و بهسازی شهری
طرح روانبخشی (1364 – 1361)
در سال 1361 در وزارت کشور – شاخه معاونت امور محلی و عمران شهری متوجه گسترش بی رویه شهر و لزوم حفظ و نگهداری و باززنده سازی بافت های تاریخی و بهسازی آن ها به ویژه در مراکز شهری شده و در چارچوب اعتباراتی خاص از طریق وضع بخشنامه هایی به شهرداری ها طرح هایی در استان های سمنان، یزد، و کرمان برنامه ریزی و طراحی شد، طرح های فوق به عنوان اقدامات بازدارنده و صرفاً موضعی تنها به بازگشایی و بهبود گذرهای درون بافتی و شبکه شریانی توجه داشت.
ادامه روند فوق در نهایت با تهیه ی اولین برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در سال 1366 – 1362 نخستین بار با عنوان شهری در نظام برنامه ریزی کشور منظور گردید.
متاسفانه به دلیل شرایط ویژه کشور و هم زمان با جنگ تحمیلی این برنامه به مرحله اجراء در نیامد و در نهایت برنامه اول در سال 1368 تا 1372 با برنامه های کاملاً متفاوت اجراء گردید. این برنامه توجه خاصی به موضوع روانبخشی بافت های فرسوده شهری داشت. از آن جایی که شهرها به سرعت گسترش می یابند و بافت قدیم تاریخی نیز اکثراً در مراکز گسترش بی رویه قرار دارند. به دلیل قدمت و فرسودگی رفته رفته رو به فرسایش گذاشته و گاهی حتی در شرف از بین رفتن قرار دارند. لذا طرح روانبخشی یا باززنده سازی بافت های شهری عبارت است از : تجدید حیات بافت ها و بخش هایی که به دلیل تغییرات اجتماعی و اقتصادی در آستانه ی فروپاشی قرار گرفته اند . با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی بافت های تاریخی، انجام طرح های روانبخشی ضروری می نمود، که در این دوره مطرح و به اجراء درآمد. از مسائل عمده در امر روانبخشی ایجاد هماهنگی بین بافت فرسوده و یا در شرف فرسودگی با بافت های زنده و فعال شهری می باشد. برای رسیدن به اهداف فوق اقدامات ذیل ضروری می باشد.
1- شناخت بافت های فرسوده یا نیازمند روانبخشی
2- بررسی و کشف علل فرسودگی بافت های شهری و تغییر عملکرد آن
3- رفع مشکلات این بافت ها و دادن زندگی به آن ها
4- حفظ ارزشهای معماری فرهنگی سنتی این بافت ها
5- تامین نیازمندی ها و خدمات جهت رفاه سکنه ای که در آن زندگی می کنند.
طرح های شهرسازی این دوره علی رغم توجه به دستورالعمل تشخیص اساس طرح جامع شهر، تعیین وضعیت این گونه بافت ها را به طرح های بعدی و تفضیلی واگذار کرده. با تفکیک مرز و محدوده بافت های کهن این محدوده را از داشتن ضوابط و مقررات محروم نمود. طرح های روانبخشی نیز متاثر از نگاه طرح های مزبور با همان شیوه عمل معمول در سایر نقاط شهر به ایجاد و تعریض گذرها و شریان های بافت کهن پرداخت.
طرح های بهسازی شهری 1369 – 1364
با موکول شدن طرح های روانبخشی به برنامه ریزی ها و طرح های توسعه شهری دوره جدیدی در تجارب مرمت شهری آغاز می شود. وزارت مسکن و شهرسازی به عنوان متولی طرح های شهری مسئولیت این امر را به حوزه معاونت معماری و شهرسازی محول می نماید. اقدامات این دوره در دو مقطع پیگیری می گردد.
الف) مرمت شهری در برنامه ریزی طرح های روانبخشی (1366 – 1363)
ب) طرح های بهسازی بافت های شهری 1369 – 1366
به دلیل قرابت شیوه تفکر و نظام برنامه ریزی در هر دو اقدام، بهسازی شهری را برای این دوره برگزیده ایم.
الف) مرمت شهری در برنامه ریزی ها و طرح های روانبخشی
در این دوره پنج اقدام روانبخشی به ادارات کل مسکن و شهرسازی ابلاغ و به اجراء درآمد:
1- طرح های محور صبوران و محور "شهید مخلصی" در سمنان
2- طرح محله فهادان و گذر لب خندق یزد
3- طرح محله کوتی و گذر شیخ سعدون در بوشهر
4- طرح محله جماله و گذر جماله اصفهان
5- طرح مرمت امامزاده نور در گرگان
تجارب فوق حاصل برنامه ریزی موضوعی و موضعی مرمت شهری در بافت کهن شهری بوده و اقدام اجرایی آن روانبخشی یکی از محورهای پیش بینی شده در طرح های فوق است. این تجارب علی رغم تمامی مشکلات آن از اجراء تا بهره برداری به دلیل عدم تعیین جایگاه ساختاری خود در حوزه بافت کهن و در مرتبه بعدی با سازمان فضایی شهر به عنوان یک اقدام باقی مانده، و نتوانستند تاثیر خود را بر محیط پیرامونی باقی گذراند. گو اینکه میزان تاثیرگذاری این اقدامات مقیاس و حوزه مورد عمل و هم چنین سرنوشت آن در طول زمان بهره برداری جای تامل بیش تری را طلب می کند.
ب) طرح های بهسازی بافت های شهری (69 – 66)
با تاسیس دفتر بهسازی بافت شهری در حوزه معاونت شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی رویکرد جدیدی به مرمت شهری در این دوره شروع می شود. در این سال ها تهیه طرح بهسازی 12 شهر در دستور کار این دفتر قرار می گیرد. طرح های تهیه شده در این دوره علی رغم نگاه ویژه ای که در ضابطه مند نمودن ساخت و ساز در بافت های تاریخی ارائه می نمایند. متاسفانه عدم وجود رابطه ساختاری این طرح ها با شهر و با طرح های توسعه شهری، علت عدم تحقق برنامه های فوق بوده و تنها طرح تهیه شده توسط مهندسان مشاور در این دوره طرح بهسازی بافت قدیم شوشتر بود که پس از تصویب، جهت اجراء به شهرداری ابلاغ شد.
محورهای فرهنگی تاریخی (1371 – 1369)
سال 1369 آغاز دوره جدیدی در نگرش به بافت های شهری می باشد. بافت های کهن شهری همواره به عنوان بخش مجزایی از پیکره شهر مورد برنامه ریزی موضعی و موضوعی قرار می گرفتند. این دوره با جامعیت ساختاری و سرزمین پیرامونی مورد اندیشه واقع می شود. با توجه به این نگرش جدید تعیین شهرهای فرهنگی تاریخی کشور موضوع اصلی کار شورای عالی شهرسازی و معماری ایران قرار گرفت. و شهرهای اصفهان، شیراز، تبریز، کرمان و طی مصوبه ای در مورخه 2/2/70 همدان جزء شهرهای فرهنگی و تاریخی قرار گرفتند. متعاقب این قانون تهیه ی طرح های احیاء محور فرهنگی تاریخی شهرهای فوق الذکر در دستور کار وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفت. برنامه این طرح ها در 3 مقیاس شهری، بافت و اجزاء، اولویت مداخله مورد طراحی قرار گرفت. توجه به الگوی ساختاری بافت قدیم و ارائه الگویی برای پیوند استخوان بندی قدیم، تعیین استخوان بندی اصلی بافت تاریخی، مهم ترین محور موضوعی طرح های فوق بود. نتیجه ی حاصله از تجربه برنامه های ساختاری – راهبردی برای بافت و شهر و هم چنین ارائه الگوی اولیه طراحی شهری برای اولویت مداخله بوده است. از جمله طرح های منتج از این اقدام می توان به طرح احیاء میدان کهنه و مسجد جامع عتیق اصفهان و طرح احیاء مجموعه کریمخانی شیراز و طرح احیاء بازار همدان اشاره کرد.
الف) طرح ها اگرچه از پشتوانه مطالعات آکادمیک خوبی برخوردار بود. اما به دلیل توجه کافی به راه کارها و ابزار اجرایی، عموماً در آرشیو و کتابخانه ها باقی ماندند و تاثیر عملی قابل توجهی به جای نگذاشتند.
نوسازی و بازسازی (تجمیع) (1373 – 1371)
در مرداد ماه 1370 دفتر بهسازی بافت شهری به معاونت امور مسکن انتقال یافت. هدف از این امر گسترش اقدامات ساخت و ساز و مسکن در محلات درون شهری بود که راهبرد جدیدی در امر مرمت شهری را مطرح می کرد.
تفکر جایگزینی عرصه های ساختمانی جدید در حوزه بافت های قدیمی و مراکز شهری موجب بروز شیوه ی جدیدی در مداخلات بافت های شهری شد. افت از کیفیت ساختمان ها ناشی از ترک ساکنان بومی بافت های کهن، موجب پایین آمدن ارزش قیمت اراضی و اجاره بهاء نسبت به سایر قسمت های شهری شد. شرایط را برای مهاجرین تهی دست جهت جایگزین فراهم شود و این امر عاملی در جهت تخریب بیش از حد بافت تاریخی بود. برنامه ریزی برای تفکیک اراضی و تجمیع آن ها که ناشی از ارث و وراثت به قطعات کوچک بلااستفاده تبدیل شده بودند. اساس پروژه ها و طرح های این دوره را تشکیل می دهد. شهرسازی تعویضی عنوانی است که به این نوع برنامه ریزی اطلاق می شود. طرح بازسازی و نوسازی مرکز شهر مشهد در وسعتی بالغ بر 360 هکتار شاخص ترین پروژه این دوره می باشد. طرح های تجمع در سمنان، گرگان، یزد، بوشهر، شیراز و کاشان نمونه ی از این نگرش در حوزه محلات شهری می باشند. مقیاسی کلان این طرح ها در مداخله و عدم تفکیک ویژگی هایی هر بخش از بافت های تاریخی اعم از ساختاری و یا پوشش بودن2 عناصر متشکله ی طرح ها موجب ناهم خوانی طرح ها با سازمان فضای حاک بر بافت های شهری می گردید. طرح های بعضی از شهرها مانند کاشان، شهرکرد و غیره به علل مختلف بلاتکلیف و بدون نتیجه باقی ماندند.
طرح های بافت مسئله دار شهری (1376 – 1373)
با توجه به اهداف و راهبردهای برنامه های اجرایی برنامه دوم، توسعه اقتصادی و اجتماعی وفرهنگی مسیر جدیدی در تجارب مداخلات در بافت های قدیمی شهری ارائه می شود. توجه برنامه دوم به امر توسعه درونی در عمران شهری و برنامه ریزی برای تحقق اهداف تدوین شده در این برنامه موجب توجه موضعی به بافت های کهن گردید. اولین گام در پیش برد اهداف برنامه ی تهیه در طرح، تعیین مناطق مناسب خانه سازی، در 40 شهر کشور بود که سیاست های ذیل را دنبال می کرد.
– هدایت و حمایت بخش خصوصی و مصرف کننده برای سرمایه گذاری در بافت های تاریخی و فرسوده
– احداث خانه های سازمانی در بافت های فرسوده با استفاده از اعتبارات این بخش
– پاک سازی اطراف آثار تاریخی در بافت قدیم طبق ضوابط سازمان میراث فرهنگی
از جمله طرح های ناشی از اجرای سیاست فوق طرح بهسازی موردستان شیراز، محله علی آقا در کرمان، محله داوود قلی زنجان، محله جودان همدان، محله جویباره اصفهان، محله آبشوران کرمانشاه، محله کوتی بوشهر و ششگلان تبریز بود که در سال 1375 تهیه شد. برنامه ریزی کلان مقیاس در تعیین حوزه های مداخله سیاست های دخالت دفعی در حوزه ساخت و ساز تدریجی و مسائل و مشکلات ناشی از سیاست تملک و عدم هماهنگی فرایند طراحی و اجراء از مجموعه عواملی به شمار می روند که زمینه ساز عدم تحقق برنامه های این اقدام شدند.
تشکیل دفتر محور فرهنگی سازمان میرات فرهنگی (1375)
از سال 1375 با تغییر سیاست ناگهانی و کوتاه مدت سازمان میراث فرهنگی از حفاظت تک بناها به حفظ و باززنده سازی بافت های شهری با ارزشی در 10 شهر تاریخی اصفهان، شیراز، تبریز، سمنان، قزوین، کاشان، کرمان، همدان و یزد فاقد محور فرهنگی تاریخی با اهداف کلی پژوهش، معرفی ، حفاظت و احیاء محورهای فرهنگی – تاریخی در اداره کل میراث فرهنگی شهرهای یاد شده تشکیل شد. علی رغم شروع به نسبت خوب این دفاتر متاسفانه به دلایلی از جمله مشکلات قانونی، عدم تخصیصی بودجه کافی، تغییر مجدد سیاست سازمان و بازگشت به استراتژی توجه به تک بنا و نبود پشتیبانی کافی از این دفاتر متاسفانه در اندک زمان به کلی تعطیل یا به شکل نیمه فعال باقی ماندند.

تشکیل دفتر عمران و بهسازی شهری (1376)
در راستای اجرای ضوابط تشکیلاتی برنامه دوم توسعه و با پیشنهاد وزارت مسکن و شهرسازی شرکت عمران و بهسازی شهری به عنوان بازوی فنی و اجرایی – وزارت مسکن و شهرسازی در تهیه و اجرای طرح های ساماندهی شهری تاسیس شد. حوزه مداخله شرکت عمران و بهسازی شهری در سه سطح با خصلت های متفاوت نسبت به یکدیگر تعیین شده بود.
الف) بافت مرکزی و کهن شهری
ب) بافت های فرسوده و حاشیه ای
ج) اراضی ناکارآمد و قابل بازیافت
شرکت عمران و بهسازی در این سه حوزه تحت محورهای ذیل، مورد برنامه ریزی و اجراء قرار گرفت.
1- برنامه ریزی و طراحی کلان (راهبردی – ساختاری) به منظور تدوین اهداف، راهبردها و راهکارهای مداخله در بافت.
2- طرح های اجرایی شهری و تفضیلی موضعی به منظور قانون مند ساختن بافت قدیم با توجه به ضرورت باززنده سازی اندام و ساختار اصلی شهر.
3- اجرای پروژه های الگوسازی به منظور ترویج نمونه های شاخص و کاربردی.
4- مرمت بناها و احیاء عملکرد و تداوم حیات کالبدی بافت تاریخی.
5- توانمند سازی بافت های تاریخی با اسکان غیر رسمی، مدیریت و هدایت نیروهای بالقوه موجود در سه مقیاس محلی، ستادی و مالی.
نتیجه گیری
با مروری کوتاه به مداخلات و اقدامات صورت گرفته در زمینه مرمت شهری می توان به نتایج ذیل دست یافت.
1- تصمیمات سیاسی اقتصادی و اجتماعی و سیاست های اعمال شده از طرف دولت نقش موثری در فرسودگی بافت های تاریخی داشته است.
2- از آن جایی که موضوع مرمت شهری جدا از روال عادی زندگی مردم نیست، می بایست با استناد به اصل تکامل و پویایی به جریانی متداول و تداومی برای ساکنان مبدل گردد.
3- عناصر و اجزاء پیکره شهر تجسمی از بنیان های زندگی اجتماعی ساکنان شهر هستند. لذا هر گونه تفکر برنامه ریزی طراحی و اجراء باید با مردم و برای مردم صورت گیرد.
4- تغییر و دگرگونی در صورتی منجر به تکامل بافت قدیم می شود که امری حفاظتی تلقی شود و در رده اقدامات مرمت شهری قرار گیرد.
5- هماهنگی در نظام برنامه ریزی کشور در مقیاس های ملی و محلی و توجه به اصول متربت بر نظام مرمت شهری پشتوانه اصل تحقق برنامه ریزی های موضعی خواهد بود.
6- ایجاد سازمان و ساختار مدیریت مناسب و واحد در زمینه مرمت شهری و رفع وضعیت نابسامان کنونی نظام مدیریت بافت قدیم شهرها ضروری می باشد.
7- توجه به مشارکت مردمی در ابعاد مختلف می تواند با مدیریت مناسب بزرگ ترین اهرم برنامه های مرمت شهر باشد.
8- مداخلات دفعی در مقیاس کلان نه تنها تحقق نخواهند یافت. بلکه موجب نابسامانی های جدیدی در سازمان فضایی بافت قدیم خواهد شد.
9- تفکیک ویژگی های هر بخش از پیکره شهر به لحاظ ساختاری موجب تدوین راهکاریهای موزون با سازمان اجرایی آن بخش خواهد بود. بخش اعظم از بافت قدیم و شهری ساخت فرعی و پوششی را تشکیل می دهند به تدریج سازمان یافته و با همین ساختار قابل ساماندهی و بهسازی می باشند.
10-تبیین نظام اجرایی در فرایند مرمت شهری با تعیین محصولات و نتایج مقیاس های مختلف طراحی و تنظیم سلسله مراتب آن ها موجب کاربری شدن هر بخش و برنامه خواهد شد.
11- قانون مند شدن ساختار برنامه ریزی طرح های توسعه شهری و تعیین جایگاه مرمت شهری در این نظام موجب تقویت بنیان های اجرایی طرح های مرمت شهری خواهد شد.
12-جداسازی هر بخش از پیکره ی شهر به منزله ی حوزه های فرسوده و منفک از روال عادی زندگی شهری موجب فرسودگی بیش تر آن خواهد شد. لذا برنامه ریزی های موضعی بودن توجه که کل سیستم و بدون تعیین نقش محدوده مورد نظری کلیت شهر تلاشی بی ثمر خواهد بود.
13- بافت های کهن شهری اکنون بخش اعظم بافت مرکزی شهر را تشکیل می دهند. به عنوان بخشی از استخوان بندی شهر موجودیت تازه خود را پید ا خواهند کرد. لذا پیوند این ساختار کهن و جدید با رعایت اصول سازماندهی فضایی یک از راهبردهای اصلی فرایند مرمت شهری می باشد.
نهادها و سازمان های مرتبط با طرحها و پروژه های بافتهای تاریخی
نهادها و سازمان های مختلفی در فرآیند مداخله در بافت های تاریخی از مراحل ابتدایی تهیه ی طرح، مراحل طراحی، نظارت ، تصویب و … تا آخرین مرحله اجرایی فعالیت می کنند، که مهم ترین آن ها همراه با مختصری از شرح وظایفی که در مورد بافت های تاریخی دارند، به شرح زیر آمده است:
سازمان میراث فرهنگی کشور
شرح وظایف
– پژوهش در مورد ویژگی های باستان شناسی، مردم شناسی، معماری و شهرسازی
– معرفی جاذبه های میراث فرهنگی و تقویت جاذبه های در حال انحطاط به ویژه در مورد حرفه ها و صنایع در معرض نابودی (از طریق کمک به احیاء و آموزش آن ها)
– حفاظت از بناهای با ارزش از طریق تهیه شناسنامه برای این بناها و ثبت آن ها و احیاء و مرمت بناهای با ارزش (کمک کارشناسی و تامین بخشی از هزینه های مرمت بناهای شخصی با ارزش و تامین تمام هزینه های ترمیم بناها و فضاهای با ارزش عمومی)
– نظارت بر فرآیند طراحی طرح های شهری مربوط به بافت های تاریخی (به عنوان یکی از اعضاء تصمیم گیرنده کمیسیون ماده 5)
وزارت مسکن و شهرسازی (و موسسات تابع آن)
شرح وظایف
– تعیین و تشخیص ضرورت تهیه طرح
– برآورد هزینه و تامین اعتبار تهیه طرح
– انتخاب مشاور و عقد قرارداد جهت تهیه طرح
– نظارت برفرآیند تهیه طرح
– اداره جلسات تصویبی طرح
– نظارت بر اجرای طرح

سازمان برنامه و بودجه
شرح وظایف
– تقاضا جهت تهیه و تدوین طرح
– شرکت در جلسات توجیهی و دفاعی طرح در فرآیند طراحی (به عنوان عضو مشورتی)
– اجرای طرح مصوب بر اساس اولویت های تعیین شده
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران
شرح وظایف
بررسی و تصویب نهایی طرح
تهیه کننده طرح (مشاور شهرسازی)
شرح وظایف
– تهیه طرح بر اساس شرح خدمات مصوب
– هماهنگی با نمایندگان سازمان ها و موسسات مرتبط در طول فرآیند تهیه طرح
– نظارت بر اجرای طرح (پس از تصویب نهایی)
شرکت مسکن سازان
شرح وظایف
– جلب، جذب و هدایت گری سرمایه در امر ساخت و ساز شهری و پروژه های عمرانی در بافت قدیم
– مشاوره و تهیه طرح های نوسازی و بهسازی بافت قدیم
– مکان یابی و معرفی پروژه های سودآور و درآمدزا در بافت قدیم
تجارب علمی شهرهای ایران
با وجود پشینه تاریخی شهرهای ایرانی بررسی وضعیت شهرها در ارتباط با مرمت شهری و تحولات که در طی چند دهه ی اخیر تاکنون رخ داده و سنجش و ارزیابی تجربه مرمت شهری در ایران و با توجه به ویژگی های مشترک شهرهای ایرانی، استفاده از تجارب عملی شهرهای ایران در زمینه جلوگیری از مشکلات و آشنایی با مسائلی که بافت های تاریخی با آن روبرو می باشند ضروری است. استفاده از معیارهای مثبت و پرهیز از ابعاد منفی تجارب فوق جهت برخورد با بافت های تاریخی نیز امری ضروری است. بررسی ساختاری شهرهای کهن ایرانی در موارد متعدد حاکی از وجود نظامی استوار در سازمان فضایی و عملکردی این شهرها می باشد. اغلب شهرهای ایرانی به لحاظ قدمت تاریخی دارای بافت های تاریخی می باشند. بررسی و شناخت شهرسازی سنتی ایرانی و تجربیات بدست آمده از طرح های مرمت شهری این شهرها طرح فوق را از یک پشتوانه غنی تجربی نیز برخودار خواهد نمود. از آن جایی که یکی از اهداف اساسی این تحقیق مطالعه موردی گذر منصوریه می باشد. لذا سعی شده موارد مشابه از تجربیات دیگر شهرهای کشور که دارای ویژگی های مشابهی با گذر مورد مطالعه می باشند. به علت ویژگی های مفید و قابل توجه موضوع به صورت مشروح به بررسی تجارب مرمت موردی چند شهر ایران خواهیم پرداخت.
شهرکرد
طرح بازسازی و نوسازی بافت کالبدی پیرامون امامزاده دو خاتون در شهرکرد در محدوده بافت قدیم شهر و در هسته مرکزی که هسته اولیه شهر را نیز شامل می گردد. و تا چند دهه ی دقبل (ده کرد) نام داشته هنوز هم حال و هوای روستایی را در قسمت هایی از شهر مخصوصاً در اطراف امامزاده می توان مشاهده کرد. آن مکان علاوه بر نقش مذهبی در قالب زیارتگاه در منطقه بازار منطقه هم به شمار می آید. و یکی از شلوغ ترین و پر رفت و آمدترین نقاط شهر می باشد. در راستای پروژه بازسازی و نوسازی محدوده امامزاده، از آنجایی که عناصر و فضاهای موجود در محدوده مورد مطالعه دارای نقش فرا منطقه ای بودند. بعد از مشخص کردن محدوده نوسازی بستر گسترده تری که فراتر از محدوده طرح بود می بایستی مورد مطالعه واقع گردد. موضوع مهمی که در این طرح مد نظر قرار گرفته این بود که چگونه می توان این محدوده را مورد نوسازی قرار داد به شکلی که زندگی و فعالیت ساکنان مختل نگردد.

شکل صفحه 223
لذا برای اجرای طرح معمولاً فضاهای مناسبی را قبل از اجرای طرح با عملکردهای مختلف در نظر می گرفتند و بعد از تکمیل طرح جایگزین می شوند. در این طرح، از جمله محدوده (نوسازی) و فضاهای نوساز ( میدان، گذرها، بازار، ساختمان ها و…) مشخص شد.
قرار بر این شد که قبل از هر گونه مداخله در (بازار دستفروش ها) (که معضل اصلی و در عین حال نیروی اصلی موجود در منطقه بود)، در آن قسمت از اراضی مخروبه و تقریباً متروکه فضای مناسبی برای دستفروش ها و بازار ساخته شود، سپس فروشندگان را به آنجا منتقل کنند، آن گاه اراضی بازار دستفروشان نوسازی شود، و به همین ترتیب گام به گام پروژه پیش برود. البته فضاهای مناسب، همچون مهمان پذیرها و خدمات گردشگری، فضای فرهنگی، شبکه ارتباطی و فضاهای عمومی و …نیز در طرح نوسازی پیش بینی شد. اجرای این طرح به دلایلی عمدتاً اداری مدتی معوق ماند و اکنون دوباره به جریان افتاده است.3
بافت قدیم کرمان
فرسودگی بافت قدیم کرمان و از هم پاشیدگی ساماندهی فضایی و سیمای کالبدی آن موجب ایجاد مشکلاتی برای این شهر گردیده است. به هم ریختگی سیمای شهر بر اثر فرسودگی شدید و بیش از حد محلات قدیمی آن چنان است که شهر قدیم چون توده ای از خرابه ها جلوه می کند. رها کردن ساختمان ها، متروک شدن بسیاری از
فضاها، از میان رفتن فرهنگ حفظ و نگه داری، سست بودن زمین به آنجا رسیده است که نزدیک به 70% کالبد فضایی شهر قدیم نیاز به نوسازی و بازسازی دارد. و آن چه که به عنوان طرح بهسازی و نوسازی بافت قدیم ارائه می گردد، مجموعه ای است از تسهیلات و امکانات برای رشد شهر قدیم، با این باور که شهر زنده است، چون انسان زنده است و انسان به فضای زنده شهری نیاز دارد. امری که هر گونه قالب سازی و موزه ای دیدن را در هم می شکند و مویه کردن بروی فضاهای شهری را مردود می شمارد و بازسازی را تنها از طریق بسیج و مشارکت و مدیریت خود شهروندان با هدایت و حمایت شعارهای اجرائی دولت میسر می سازد. اقداماتی که در این مورد انجام گردید.
1- طبقه بندی دسترسی ها بر مبنای سلسله مراتب منطبق بر الگوی طراحی چه در مقیاس سواره و چه در مقیاس پیاده و طرح های اجرایی ارائه شده.
2- طبقه بندی و دسته بندی بناها منطبق با کیفیت آثار و بناها و اجرای معادله احیاء، ابقاء، تخریب.
3- ساخت و ساز مجموعه های مرکزی منطبق بر الگوی طراحی و طراحی اجرائی ارائه شده.
4- سازمان دادن فضائی محله بر مبنای کاربری زمین طراحی شده، آغاز دگرگونی در عملکرد بافت محله و پیدایی عملکردهای جدید.
5- حفظ مرمت ، ایجاد شبکه تاسیسات زیربنایی، منطبق بر کاربری های جدید و بنا بر الگوی طراحی.
در سال های 73 تا 74 ، نگرش مداخله ی گام به گام و هسته ای در طرح بهسازی (7/2 هکتار) از بافت مسئله دار شهر کرمان هم دنبال شد. مسائل این محدوده البته به پیچیدگی و نابسامانی پیرامون امام زاده دو خاتون شهرکرد نبود. افزون بر این که محدوده ی (7/2 هکتاری) قسمتی از طرح محور فرهنگی – تاریخی کرمان، و بر شالوده این فرض استوار بود که برنامه ریزی شهری آن انجام و نیازهای محدوده ی مورد نظر مشخص شده است. بر اساس برنامه ریزی، قرار بود حدود 70% از اراضی به کاربری مسکونی، 14% به شبکه ارتباطی و فضاهای باز و سبز ، 14% به کاربری تجاری محله ای اختصاص یابد. 2% بقیه نیز ساختمان های قدیمی قابل نگه داری و مرمت و تغییر کاربری بود.
اهداف کلی این طرح نیز عبارت بودند از :
– ایجاد منطقه ای فعال شهری، از نظر فرهنگی و اجتماعی
– تاکید بر نقش تجاری و بازار هم جوار محدوده.
– همسازی معماری و شهرسازی با بافت قدیم.
– ایجاد نوعی تشخص برای این بافت و ارائه راه حل هایی که راه را برای احیاء بقیه ی نواحی بافت قدیم باز کند.
– پیوند مناسب و سازمان یافته با عناصر و مناطق اطراف.
– اجرای طرح از طریق سرمایه گذاری بخش دولتی و بخش نیمه دولتی.
– خود کفا بودن مالی و اقتصادی طر ح.
به بیان مختصر، این قسمت از شهر واقعاً مصداق "بافت مسئله دار" آن هم در وسعتی حدود 70 هکتار است که در مطالعات بعدی به حدود دو برابر این مساحت افزایش یافت. هم جواری این محله با مسجد جامع عتیق (عالی ترین گنجینه تاریخ معماری ایران اسلامی) و مراجعه گردشگران د اخلی و خارجی به این محدوده برای بازدید از مسجد جامع، اهمیت موضوع را باز هم افزایش می داد.
در این طرح، محدوده های مداخله مستقیم عمدتاً عبارت است از یک "محور فرهنگی – خدماتی و دو مرکز محبه)
این محور به دو دلیل عمده، "محور پیوند" نامیده شده است. یکی این که ، ما بین کالبد قدیم و تاریخی و زندگی امروز و آینده پیوند برقرار می کند دیگر به این علت که با وجود

شکل صفحه 227
کنیسه ها و سابقه یهودی نشین بودن منطقه و حضور بازماندگان یهودیان، پیشنهاد ما این است که این فضای شهری بتواند تجلی عینی دو دین توحیدی یهودی و اسلام باشد.
برای اجرای این محور پیشنهادی، محور را به شش قطعه تقسیم کردیم که پس از اولویت بندی، بهسازی و نوسازی هرکدام از قطعه ها، به ترتیب، انجام می شود. اولویت اول برای این منظور، نوسازی "قیصریه عتیق" در مدخل این محور، و در کنار "میدان عتیق"، در نزدیکی "مسجد جامع عتیق" است.
هریک از قطعات پیش بینی شده در محور پیوند، و نیز دو فضای شهری "مرکز محله" در دو طرف محور پیوند، یک پروژه طراحی شهری و معماری تلقی می شود که برخی از آن ها به طور هم زمان، و برخی دیگر به ترتیب اولویت یا با فراهم آمدن مقدمات اجرا (تملک، تامین اعتبار، تعیین مجری)، اجرا خواهد شد.4

شکل صفحه 228
نوسازی و بهسازی بافت مسئله دار نیشابور
در اسفندماه سال 1376، "مطالعات امکان سنجی طرح نوسازی و بهسازی سه و نیم هکتار از اراضی بافت""مسئله دار نیشابور" آغاز شد و با دو طرح "مجموعه مسکونی – تجاری – اداری در بافت مسئله دار نیشابور" ادامه یافت.
در این طرح؛ پس از مطرح کردن برخی مبانی نظری، به بررسی نقش و موقعیت شهر نیشابور در منطقه تحت نفوذ آن پرداخته شده و راهبردهای کلی و فراشهری مطرح شده است آن گاه با مطالعه ساختار کالبدی – اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی شهر، و مقایسه شاخص های شهری نیشابور با سایر شهرها و کل کشور پرداخته شد. منظور از این بررسی ها عبارت بود از شناسایی امکانات سرمایه گذاری، تعیین حوزه فراگیر به منظور مطالعه دقیق تر، اصلاح ساختار شهری، و تعیین محدوده های مداخله. بر اساس این مطالعات، محدوده های مداخله (محورها، گره ها، شبکه های فضایی شهری)، اولویت بندی و نحوه مداخله (طرح تفصیلی ویژه، طراحی شهری، تهیه طرح های معماری و محوطه) تعیین، و امکان سنجی نهایی محدوده های مداخله انجام شد. سپس اقدام به تهیه طرح معماری و محوطه سازی اولویت های اول و دوم (در قالب قراردادهای جداگانه) شد . آخرین مرحله این طرح به ارزیابی نتایج حاصل از اجرای طرح و تغییرات ایجاد شده در محدوده مطالعه، و تجدید نظر در طرح راهبردی، اختصاص یافت.
اگر چه موضوع مورد نظر عبارت است از بهسازی منطقه ای به مساحت 5/3 هکتار از اراضی شهر، ولی ابعاد مطالعات و ارائه برخی راهبردها، کل شهر، و حتی منطقه ای فراتر از شهر را هم در برمی گیرد. پرداختن به محدوده ای از شهر، هرچند هم که کوچک باشد، جز یا شناخت جایگاه و نقش آن در کل ساختار شهری امکان پذیر نیست. این "شناخت" هرچند نسبی باشد، باز هم قاعدتاً طراح را به یکی از این دو نتیجه می رساند: یا مطالعات و راهبردهای طرح های فراگیر را کمابیش کافی و پذیرفتنی می یابد و برنامه مداخله را بر اساس آن تنظیم می کند (مثل مورد کرمان)، یا اصلاحاتی را در طرح های فراگیر پیشنهاد می کند. در طرح 5/3 هکتاری نیشابور، هم چنین اصلاحاتی را در ساختار شهر و "طرح جامع" ضروری بود و با توجه به پایان دوره طرح تفصیلی پیشنهادهای را همراه با نقد طرح جامع انجام شد.
مطالعاتی در ابعاد و گستره یک "طرح جامع" انجام شد، که خلاصه راهبردهای توسعه شهر در آن، از این قرار است:
– گسترش درون گرا به جای گسترش برون گرا (پر کردن زمین های بایر و رشد ارتفاعی شهر به جای گسترش در سطح)؛
توسعه، به مفهوم بالا بردن شاخص کیفی محیط زیست به جای رشد کمی و بی رویه؛
– احیای هویت و نقش تاریخی نیشابور در منطقه و شهر به عنوان یک منطقه گردشگری جذاب؛
تجهیز و ساماندهی شهر به عنوان مراکز اداری – خدماتی منطقه و شهرستان نیشابور؛
در نیشابور، در حالی که بسیاری از اراضی داخل محدوده شهر بایر مانده و تقاضا برای ساخت مسکن پایین است، اراضی وسیعی را در سمت شمال به محدوده شهر افزوده و آماده سازی کرده اند.
برای حل این معضل، یک طرح راهبردی برای بهسازی "بافت قدیم و مرکز شهر" نیشابور تهیه شد، که خلاصه ای از مشخصات آن را به این شرح برمی شماریم:
– تعیین محدوده ای برای بهسازی و نوسازی در قالب یک "طرح تفصیلی ویژه، به منظور هویت بخشی و تجهیز مرکز شهر نیشابور، و ایجاد پیوستگی و استمرار کالبدی و تعادل عملکردی در آن، و در کل شهر، بر اساس راهبردها و راهکارهای ارائه شده؛
– تعیین محدوده هایی برای طراحی شهری، و اولویت بندی آن ها به منظور ساماندهی کالبدی و زیباسازی مرکز شهر؛
– تعیین نقاط مداخله مستقیم با توجه به گره ها و راسته ها و معضلات هر نقطه به منظور تزریق نیروی لازم برای بالا بردن کیفیت محیط زیست، و با در نظر گرفتن توجیه اقتصادی.
نخستین گام آن برای مداخله مستقیم، تهیه طرح معماری "میدان شادیاخ" است. هم زمان با این طرح اجرایی، تهیه "طرح تفصیلی ویژه" برای محدوده 130 هکتاری تعیین شده در طرح راهبردی نیز در دستور کار قرار گرفت که اکنون مراحل نهایی را طی می کند.
مرکز شهر زابل
"طراحی شهری تاقطع خیابان های سید مصطفی خمینی و امام خمینی شهر زابل" را بافت قدیم زابل از جمله طرح های موضعی بافت تاریخی می باشد. بررسی اولیه این شهر نشان می دهد که اولاً محل این تقاطع و پیرامون آن را می توان "مرکز شهر" زابل قلمداد کرد. ثانیاً ، شهر زابل در حال حاضر از داشتن فضایی به عنوان "مرکز شهر" محروم است. ثالثاً، بافت مرکزی شهر زابل با مشکلات و معضلات فراوان رو به روست که بهسازی و ساماندهی آن را الزامی می کند. سه طرح مجزا (اما پیوسته) با عناوین "طرح امکان سنجی، راهبردی محدوده مرکز شهر زابل" ، "طرح بهسازی و نوسازی حوزه فراگیر طراحی شهری…" و "طراحی شهری تقاطع خیابان امام خمینی و خیابان مصطفی خمینی شهر زابل" مورد بررسی قرار می گیرد. (دیماه 1378).
در این طرح ها، ابتدا منطقه ی سیستان و ساختار شهر زابل بررسی، و ضمن ارائه راهبردها و راهکارهایی برای بهبود ساختار و بافت شهری، محدوده ای به عنوان "بافت کالبدی مرکزی شهر" مشخص شد. با مطالعه این محدوده (در گذشته و حال) و مقایسه آن با کل شهر از نظر اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی، ترافیکی، عملکردی و جز این ها، به این نتیجه رسیده که اولین گام اساسی در ساماندهی شهر، اقدام برای ایجاد یک "مرکز شهر" فعال و کارآمد بوده اما به موازات این اقدام، که در قالب پروژه های منفردی چون "مرکز شهر"، "محور پیاده فردوسی"، "بازار" و "پارکینگ" خلاصه شده بود، اجرای پروژه ها (هسته ها) ی دیگری را نیز ضروری یافتیم. "ساماندهی معابر"، "مراکز محله ها"، "بازارچه زهک"، و "بازارچه چهارراه پادگان" پروژه هایی به شمار می آیند که اجرای هر کدام از آن ها می توانند کانون توانمندی برای نوسازی و رونق بافت اطراف محسوب شوند.
این طرح هنوز به مرحله اجرا نرسیده، و با همکاری سازمان های ذیربط در حال تکمیل و آغاز مرحله اجراست.
تبریز
روش برخورد در این جا توسعه شهر از درون است به طوری که بتواند از مجموعه های با ارزش تاریخی استفاده نماید و از ارزش های نهفته در آن استفاده بهینه نماید. یکی از ارزش های مهم بافت تبریز، وجود مردم بومی در بافت قدیم است که مهم ترین سرمایه آن را تشکیل می دهد. بافت قدیم را بایستی معاصرسازی کرد و برخورد موضعی بایستی داشت و به آن خدمات و سرویس داد. محدودیت توسعه شهر تبریز، یکی از امکانات بالقوه توسعه بافت تاریخی می باشد.
نظری اجمالی به ساماندهی مرکز شهر تهران
ابعاد معضلات و مسائل مرکز شهر
شهر تهران، هم به عنوان پایتخت کشور، و هم به عنوان یک مجموعه شهری بزرگ، از عملکردهای وسیع اقتصادی، ارتباطی، ارتباطی، خدماتی، فرهنگی و غیره در مقیاس منطقه ای، ملی و حتی بین المللی برخودار است. به خصوص از این دیدگاه، مرکز شهر تهران، از هویت و عملکرد ملی و بین المللی برخودار است و از این رو هر نوع برنامه ریزی و تصمیم گیری در مورد آن ابعاد سیاسی و ملی پیدا می کند که از حوزه عمل مدیریت شهری و برنامه ریزی شهری فراتر می رود.
در برخی شهرهای بزرگ جهان، برای تصمیم گیری در مورد مرکز شهر، به ایجاد یک "شورای عالی" در سطح ملی اقدام کرده اند. با توجه به این ویژگی مهم، برای اقدام به ساماندهی مرکز شهر تهران لازم است که برخی پیش زمینه ها، تاکنون به ناکامی و کم کاری اقدامات شهری در مورد مرکز شهر تهران انجامیده است. از پیش شرط های مهم این حرکت می توان به چند محور زیر اشاره کرد:
الف) لزوم توجیه موضوع به عنوان یک مسئله ملی و ضرورت جلب حمایت مدیریت سیاسی کشور؛
ب) بازنگری در اهداف و اشکال برنامه ریزی و طراحی شهری تهران در مقیاس کلان، از دیدگاه ساماندهی مرکز شهر؛
ج) بسیج و آگاه کردن افکار عمومی در جهت جلب مشارکت و همکاری با اقدامات ساماندهی؛
د) رفع موانع قانونی و حقوقی، و ایجاد نهادهای مناسب تصمیم گیری و اجرایی5

شکل ص 233
مسائل و مشکلات مرکز تهران
الف) تعارض با ساختار کلی شهر
ب) تراکم و تمرکز فعالیت ها
ج) افول اقتصادی
د) افول کیفیت کالبدی
هـ) کاهش ارزش های محله ای و سکونتی
و) افول کیفیت های اجتماعی
ز) وضع وخیم زیست محیطی
ح) دشواری دسترسی و مشکلات ترافیکی
ط) انحطاط کیفیت فرهنگی و بصری
ابعاد محدوده مرکز شهر
باید بگوییم که محدوده ی مرکزی شهر تهران از بافت یکپارچه و منسجمی برخوردار نیست، به نحوی که می توان در آن چندین حوزه جداگانه بر اساس شاخص های مختلف شناسایی کرد. از جمله، می توان از چند حوزه چشمگیر تجاری، اداری، خدماتی، صنعتی و فرهنگی یاد کرد. هم چنین، بخش هایی از آن متروک مانده و یا در حال مرگ است، و بخش های دیگر کماکان رونق دارند. وجود این تنوع و تفاوت ها مستلزم راه حل های مختلف ساماندهی است.
جایگاه مرکز شهر در ساختار عمومی کلان شهر تهران
در حال حاضر، کلان شهر تهران از ساختار کالبدی – فضایی گسترده و پیچیده ای برخوردار است، که به صورت منظومه ی شهری بزرگ و متشکل از ده ها شهر و شهرک، عمل می کند. از این نظر، دیگر نمی توان محدوده مرکزی شهر تهران و مسائل آن را در مقیاس قدیمی شهر در نظر گرفت. در واقع، عملکرد کنونی مرکز شهر بازتاب و مظهر عملکردها و مسائل تمام عناصر و واحدهای تهران در مقیاس کلان شهری و فراتر از آن است. 6

شکل صفحه 235
با توجه به ابعاد مسئله و اهداف نهایی آن، محورهای این مطالعات موارد زیر را در برگرفت:
الف) مطالعات کالبدی : وضع کمی و کیفی بافت ها، فضاها ، شبکه ها، تاسیسات و تجهیزات …
ب) مطالعات جمعیتی – اقتصادی : وضع کار و اشتغال، تحولات جمعیت و فعالیت گرایش های موجود و …
ج) مطالعات زیست محیطی : منابع آلاینده، کمیت و کیفت آلودگی ها و نحوه ی پراکنش آلودگی ها …؛
د) مطالعات ترافیکی : وضع شبکه ها ، الگوی ترافیکی، وضع کمی و کیفی سفرها و تداخل انواع حرکت …؛
هـ) مطالعات اجتماعی و فرهنگی : قشربندی اجتماعی، ویژگی های فرهنگی، فعالیت های فرهنگی و فراغتی، تحولات و گرایش ها …؛
باید یادآوری کرد که در تمام مطالعات، باید روابط سیستمی میان هر عرصه با ساختار کلی شهر مورد توجه وارزیابی قرار می گرفت.
روش های ساماندهی مرکز شهر تهران ماهیتی پیچیده و چند بخشی دارد و اهداف ساماندهی آن نیز بسیار متنوع است. به همین دلیل، در روند برنامه ریزی مطالعاتی و برنامه ریزی اجرایی ضرورتاً باید از روش های مختلف استفاده شود. در این جا، با توجه به ماهیت و ابعاد موضوع، به برخی از اصول نظری روش شناختی اشاره می کنیم:
الف) ضرورت آشنایی با دیدگاه ها و روش های نوین طراحی شهری و اشراف مدیریت شهری بر آنها؛
ب) لزوم جلب مشارکت و همکاری ساکنان و مالکان محدوده؛
ج) لزوم جلب مشارکت و همکاری سازمان ها و نهادهای عمومی؛
د) برنامه ریزی تدریجی و گام به گام همراه با گمانه زنی و تجدید نظر؛
هـ) ترکیب طرح های کلان و دراز مدت با اقدامات جزئی و کوتاه مدت؛
و) ضرورت زمان سنجی برای اجرای طرح های مختلف و تعیین اولویت ها؛
ز) تدارک سازمان اجرایی آگاه و دور اندیش؛
لزوم تعدیل نظام کاربری زمین: از آن جایی که ناحیه ی مرکزی تهران از نظر ترکیب کاربری ها و انواع عملکردها، دستخوش عدم تعادل و ناهماهنگی شدیدی است. تراکم و تمرکز انواع فعالیت های ناسازگار، به فرار کاربری های سکونتی و تفریحی (فراغتی) و محدودیت و کمبود شدید کاربری های مربوط به معابر، فضاهای باز و فضای سبز انجامیده است. این پدیده خود به فروپاشی ساختار محله ای و نظام عملکردی هماهنگ آن منجر شده است. به این ترتیب، بافت های مرغوب محله ای به تدریج به بافت های بی هویت، متراکم و آلوده تجاری – تولیدی تبدیل شده، و ارزش های سکونتی و جاذبه های گردشگری خود را از دست داده است.
بنابراین تعدیل کاربری ها و انتظام بخشیدن به آن، یکی از اهرم هایی است که باید از آن در جهت ساماندهی اساسی و دراز مدت مرکز شهر، به درستی و نیکی بهره گرفت. برای این منظور، لازم است که وضع کاربری های موجود و چگونگی تحولات و گرایش های آن مورد مطالعه و ارزیابی قرار گیرد.
الف) تقویت کاربری مسکونی: احیاء و نوسازی بافت های مسکونی، یکی از نیروهای مثبتی به شمار می آید که می تواند از فساد کالبدی و انحطاط فضای اجتماعی و فرهنگی مرکز شهر جلوگیری کند، و به آن شور و تحرک ببخشد.
ب) انتقال و کاهش کاربری های ناسازگار: علاوه بر انتقال صنایع آلاینده و مزاحم، می توان به تدریج بخشی از فعالیت های اداری، خدماتی آموزشی، بهداشتی و جزء آن ها را که عملکرد شهری دارند، به مناطق دیگر شهر انتقال داد.
ج) احیاء و گسترش خدمات خرده فروشی : خرده فروشی یکی از کارکردهای قدیمی مرکز شهر است که علاوه بر بار آوردن آثار چشمگیر اقتصادی، از دیدگاه اجتماعی و فرهنگی نیز به رونق و تحرک مرکز شهر و احیای فضاهای با ارزش قدیمی می انجامد.
د) اصلاح نظام مالکیت و سرقفلی ها : در مرکز شهر، به ویژه در بافت های قدیمی تر، قطعات زمین به اجزای بسیار خرد متعدد تجزیه شده که از ارزش های مجازی بسیار بالایی برخوردار است. به همین دلیل، در این نواحی بهره گیری از زمین به هیچ وجه بهینه نیست و از نظر حقوقی، مالکیت و ارزش سرقفلی بسیار پیچیده شده که به صورت مانعی جدی در برابر طرح های ساماندهی عمل می کند. به همین دلیل، لازم است که اقدامات و تمیهدات مناسب برای آن اندیشیده شود. در برخی شهرهای جهان، طبق قانون؛ بخش عمده ای از زمین های مراکز مهم شهری، که نقش اساسی در حفظ حیات شهر دارند، به مالکیت شهرداری درآمده است.
باززنده سازی بافت تاریخی مشهد
اهمیت مذهبی – تاریخی مشهد و تاریخ گسترش و بازسازی آن همواره موضوع طرح و پیشنهادهای گوناگون با نیت های متفاوت بوده است. از جمله می توان از نظریات "آکوشار" معمار فرانسوی در این زمینه نام برد.
مرکز شهر مشهد، حرم مطهر امام هشتم محل زیارت مسلمانان شیعه است که از تمام نقاط ایران و بخش عمده ای از آسیای مرکزی برای زیارت به سوی آن رهسپار می شوند. در اطراف حرم بسان تمامی مراکز زیارتی مهم، مراکز تجاری و هتل های گوناگون تمرکز یافته اند.
بر اساس اسناد و مدارک موجود، شکل گیری و رشد شهر مشهد تا عصر صفویه بر پایه الگوی تاریخی شکل یابی خود، به صورت مرکزی – شعاعی، حول مجموعه ی حرم مطهر ادامه یافته است. نخستین مداخله جدی در بافت مرکزی این شهر، در زمان شاه عباس صفوی با احداث یک خیابان شرقی – غربی که از جوار حرم می گذشت رخ داد. این حرکت و الگوی توسعه را به صورت شعاعی – خطی تغییر داد، در قرن هفدهم میلادی شاه عباس صفوی، محور بزرگ شهر را ساخت این محور از حرم عبور کرده و بخش های مختلف شهر را به هم مرتبط می ساخت و در عین حال مرکز شهر را رونق می بخشید. این مرکز در دوران بعد و سرانجام در سال 1310 با برداشته شدن حصار شهر و ارگ دولتی، و نیز ایجاد خیابان پهلوی (امام خمینی کنونی)، سیمای شهر دستخوش تحولاتی بنیادی شد.

شکل صفحه 238
و با احداث یک معبر حلقوی برگرد آن تثبیت شد . به زودی فروشگاه ها و اماکن تجاری دیگر این مرکز را احاطه کردند و رشد نامتناسب آن ها، تجاوز دائمی به اماکن مقدس مجاور را موجب شد. در مورد اماکن مقدس باید سه مسئله اساسی مورد توجه قرار گیرد:
1- حراست از زائران در مقابل ترافیک سواره در خیابان های اطراف حرم.
2- بازگرداندن مقام و ارزش واقعی مکان های مقدس که زیر فشار نوار دوگانه تجاری، دگرگون شده اند این کار را می توان از طریق سرمایه گذاری های سنگین در زمینه جلوگیری از فعالیت مایشایی تجار، به این انجام رسانید.
3- جا دادن زائران در فضای پیرامونی نزدیک حرم.

شکل صفحه 239
طرح نوسازی اطراف حرم سه نکته اصلی را در برمی گیرد:
1- تامین رفت و آمد آزادانه پیاده ها در راه های اطرافی و جلوگیری از رفت و آمد سواره در این محدوده.
2- برچیدن دو نوارپیرامونی متشکل از مغازه ها و مراکز تجاری که حرمت این مکان مقدس را خدشه دار کرده است. می توان با طرحی یک آب نما گرداگرد مقبره و صحن های حرم که به طرف معبر پیاده باز می شود، اهمیت و ارزش این فضا را حفظ کرد.
این اماکن مقدس که توسط خطی آن ها را در نوار دایره شکل از مغازه ها محدود ساخته اند در معرض خطر نابودی قرار دارند.
3- اسکان زائران در ساختمان هایی که مشرف به صحن های حرم هستند.
این گونه منطقه بندی و ایجاد یک منطقه پیاده، پاسخگوی نیازهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی زائران است و مقام و ارزش این مکان های مقدس را به آن ها باز می گرداند.
تخریب بافت متصل به حرم
یکی از پرتنش ترین مداخله ها در زمینه تغییر چهره مرکز این شهر، عبارت بود از تخریب بناهای اطراف حرم مطهر در سال 1345، و ایجاد فضای سبز در این محدوده.
از این پس، با تخریب بخشی از هسته مرکزی شهر، بافت کهن این شهر، کالبد باقیمانده در پس یک دیوار آجری در گردادگرد مجموعه قلمداد شد. گذر از درون بافت با کوچه های پرپیچ و خم آن و کشف فضای پر رمز و راز حرم از میان منظرهای بافت تاریخی، دوران خود را پشت سر گذاشت و حرکت به سوی این مرکزیت مقدس صرفاً از طریق چهار خیابان اصلی میسر شد در این زمان، بخشی از هسته شهر، به بستر در برگیرنده ی خاک متبرک، و حریم مجاورت زائر، بود به خاطره مبدل شد.
با توجه به وقوع انقلاب اسلامی در جریان تهیه و تصویب طرح، و پیش آمدن تغییر و تحولات بسیار در طی این دوران، این طرح تحول عمداه ای را در منطقه پدی نیاورد.
طرح نوسازی وبازسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)
در سال 1372، "طرح نوسازی و بازسازی بافت اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) با هدف تجهیز هسته اصلی مرکز شهر مشهد (بافت قدیمی) و به منظور پاسخگویی به نیازهای میلیون ها زائر و مسافر و برقراری تعادل میان ارزش های بی بدیل مجموعه حرم مطهر با نظام های شهری پیرامون آن" در دستور کار وزارت مسکن و شهرسازی قرار گرفت.
شیوه پیشنهادی برای مداخله
"نتایج بررسی ها و ارزیابی های انجام گرفته توسط کارشناسان مهندس مشاور، گویای این امر است که بافت کالبدی موجود به طور کلی فاقد ارزش های ویژه است و سازمان فضایی مغشوش، گذرهای باریک و پرپیچ و خم، ساختمان های کهنه و فرسوده و فاقد ارزش های معمارانه، بافت شهری پیچیده و نارسا، فقدان مراکز و فضاهای خدماتی مورد نیاز، عدم امکان ارائه خدمات و تسهیلات شهری و … می تواند تصمیم گیری در مورد نوسازی کامل آن را، آسان و قابل دفاع سازد.
"کلیات مطروحه و … تحلیل نهایی آن ها، منجر به انتخاب راهبردهایی گردید که الگوی کالبدی ناشی از آن دارای سلسله مراتبی از بلوک های شهری تا پلاک های بزرگ است و فضاهای باز آن از مقیاس های گوناگون برخوردار بوده و سلسله مراتب فضاهای عام تا خاص به نحو بارزی در آن رعایت گردیده است.
طرح تجدید نظر بهسازی و نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (ع)
الگوی اولیه طرح، بر اساس اهداف در راهبردهایی که حاصل تجربیات و مطالعات بی شمار گذشته بود پی ریزی شد.

شیوه مداخله در محدوده
بر اساس گزارش های ارائه شده : "شیوه مداخله در محدوده ی طرح بهسازی و نوسازی به دو صورت امکان پذیر است":
الف) محدوده ی حوزه دخالت مستقیم : با مساحتی بالغ بر 4/88 هکتار که ساخت و ساز در آن مستقیماً به عهده ی مجری طرح می باشد و شامل حوزه های کوچک تر زیر است:
حوزه حلقه مبدل؛ 2- حوزه و خیابان های شعاعی؛ 3- حوزه ره باغ ها "
ب) محدوده ی حوزه ی دخالت غیر مستقیم (واگذاری به ساکنان و یا متقاضیان بخش عمومی به شیوه ی مداخله در این حوزه ها طبق ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی طرح تفصیلی طرح بهسازی و نوسازی توسط ساکنان و یا متقاضیان بخش های عمومی صورت خواهد گرفت.
از جمله می توان از طرح احداث "مهمانسرای آستان قدس" نام برد که قبل از آن "مهمان خانه حضرتی" یا "کارخانه زواری" نامیده می شد.
کار احداث ساختمان "کتابخانه ی آستان قدس" که در سال 1316 هجری شمسی آغاز شد و تا سال 1324 ادامه یافت. احداث بیمارستان در زمینی به مساحت 27900 متر مربع نیز در سال 1313 به پایان رسید.
مرمت و بازسازی حرم مطهر هم چنان با کندی ادامه داشت تا این که در سال 1354 برنامه وسیعی برای تخریب بناهای اطراف حرم مطهر تدوین شد. قبل از تخریب بناهای تجاری، مسکونی اطراف حرم، طرح عمران فلکه که شامل تخلیه و گسترش فلکه تا شعاع بسیار وسعی بود، مطرح شد. در اردیبهشت ماه 1354 این طرح به اجرا درآمد و فلکه جدیدی به شعاع 320 متر از راس گنبد حرم مطهر ایجاد گردید. در این رابطه اماکن مسکونی، تجاری و حتی فرهنگی بسیاری تخریب و اماکن جدیدی احداث شد. ولی به دلیل در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و روحی مردم و زائران، و ناهماهنگی با بافت فرهنگی و اصیل شهر و همچنین عدم مقبولیت حکومت از جانب مردم، با عدم استقبال از سوی مردم مواجه شد و نتوانست به نتایج مطلوب برسد و در نهایت موفق نشد کل بافت را با توجه به نیاز عصر کنونی و در راستای هم سویی با مرکز نقل آن (یعنی حرم مطهر)، تکامل و ارتقاء دهد.
تجربه های نوسازی و بهسازی بافت های قدیمی در کرمانشاه
قسمت اعظم بافت قدیم کرمانشاه در دوره صفویه، زندیه و قاجار، در اطراف بازار گسترش یافت و قدیمی ترین نمادهای آن از دوره زندیه، و بیش ترشان از دوره قاجاریه بر جای مانده است. اما ، از اوایل قرن گذشته میلادی، جلوه های معماری ملی در معابر و بناهای جدید بروز کرد و شیوه خاص معماری کرمانشاه در بناهای مجاور خیابان اصلی شهر، مهمان خانه ها

باززنده سازی بافت تاریخی ارومیه
ارائه یک فضای شهری به صورت مجموعه ای از پروژه های مختلف معماری، که در مجموع و در کنار فضاهای باز شهری بوجود آورند یک کانون شهری برای شهر ارومیه شد که یکی از اهداف اصلی طرح بوده. این کانون شهری به دلیل حضور عملکردهای متنوع و متفاوت از حیث مقیاس عملکردی، می تواند علاوه بر پاسخگویی به نیازهای در مقیاس شهر، تامین کننده کمبودهای موجود در سطح ناحیه و محله نیز قرار بگیرد.
استقرار کاربری ها و عملکردهایی خاص که می تواند عامل تحقق بخشی از اهداف اصلی طرح که در جهت بازیابی سیمای فرهنگی محدوده به لحاظ ماهیت فعالیت در فضای شهری پیشنهاد شده اند، باشد.
بازسازی محله آستانه شیراز
محله آستانه در دوره بندی توسعه بافت قدیم، بخشی از محله قدیمی "بالا کفت" بوده، که در جنوب شرقی شهر قدیمی و مجاورت دروازه شاه داعی الله در جنوب، دروازه قصاب خانه در جنوب شرق، و دروازه دولت در شرق واقع بوده است. 7
روند نزولی ارزش های کالبدی و کارکردی محله، و در نهایت کاهش مطلوبیت سکونتی آن، که از سال های بعد از انقلاب و به دلایلی مشابه در سایر مراکز شهری کشور پدیدار شده بود، شتاب بیش تری گرفت. این روند، با تملک و تخریب شتاب زده ی بناها، و سپس با پایان یافتن بودجه، متوقف، و رکورد عملیات به آشفتگی و سردرگمی ساکنان منجر شد. بر این اساس سیستم اجرایی، به اعتبار ویژگی موضوع و نیز روش سیستمی اتخاد شده، قطعاً سیستم کلاسیک و تجربه شده نخواهد بود. در این زمینه ، مشاور با اتکاء به تجارب خود، "کارگزاری" به نیابت از سوی سازمان مسئول را به مفهوم برنامه ریزی، طراحی، اجرا و ایجاد سازمان مالی و سرمایه گذاری با کمک مردم، را به عنوان یک سیستم اجرایی کارآمد و موفق تلقی می کند.
با توجه به ویژگی های پدیده مورد بررسی، مشاور فرآیند مطالعه و طراحی را به قرار زیر عملی کرده است:
– تهیه طرح ساختاری و راهبردی.
– تعیین اهداف کلان و کاربردی، سیاست ها و روش های اجرایی.
– تعیین محدوده های جغرافیایی عمل، و تعریف پروژه های موضوعی و موضعی.
– تعیین اولویت های مطالعاتی، برنامه ای، مدیریتی و طراحی.
بر پایه نتایج طرح ساختاری و راهبردی، محله به سه جزء – محله (قلمرو جغرافیایی حیطه عمل) تقسیم شد. هریک از این جزء – محله ها از نظر تجانس های کالبدی و فیزیکی، جمعیتی، اجتماعی و … و میزان مداخله با هم متفاوت بوده اند و به این ترتیب:
– در حوزه جزء – محله یک، روند توسعه و عمران فقط با تدوین ضوابط و مقررات ساختمانی و شبکه معابر کنترل می شود؛
– در حوزه جزء – محله دو، راه اندازی روند توسعه و عمران، علاوه بر ضوابط و مقررات ساختمانی و کاربری ها، نیاز به حد معینی از مداخله، در قالب سیاست های تشویقی و بازدارنده دارد؛
سیستم اجرایی متناسب با رهیافت سیستمی به موضوع کار، بر اساس توافق انجام شده میان مشاور و سازمان مسئول، طراحی و تعریف شده است. بر پایه این توافق؛ مشاور به نیابت از سوی سازمان مسئول و به عنوان بازوی فنی و اجرایی آن، هدف جلب مشارکت مردم، برنامه ریزی و طراحی و اجراء و ساماندهی امور مالی و سرمایه گذاری طرح را برعهده دارد.
طرح های تهیه شده برای بافت تاریخی شهر شیراز
بعضی از مهم ترین طرح ها و مطالعاتی که در مورد بافت تاریخی شیراز یا بخشی از آن، تاکنون انجام گرفته عبارتند از :
1- طرح جامع شیراز که در تاریخ 23/11/45 به موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران ارجاع شد و در تاریخ 23/6/48 به تصویب شورای عالی شهرسازی رسید. بخشی از این طرح، بافت تاریخی شیراز را مورد توجه قرار داده است.
2- طرح تفصیلی بافت تاریخی شیراز که توسط مهندسین مشاور امکو تهیه گردید. این طرح که تهیه آن از سال 1353 آغاز و در سال 1356 به تصویب رسید، نخستین طرحی است که موضوع ساماندهی بافت تاریخی شیراز را با نگرشی شهرسازی محور اصلی کار خود قرار داده است.
3- طرح بازسازی حرم مطهر شاهچراغ : این طرح نیز هم زمان با تهیه طرح تفصیلی بافت تاریخی شیراز با سرمایه ی آستان قدس احمدی ابتدا به وسیله مهندسین مشاور امکو و سپس مهندسین مشاور بینش و فن تهیه گردید.
4- بررسی تاریخ اجتماعی شیراز : در سال 1356 از طرف موسسه برنامه ریزی ایران وابسته به سازمان برنامه و بودجه، بررسی تاریخ اجتماعی شیراز آغاز شد. این بررسی نیز به نوعی متفاوت، بافت تاریخی شیراز را مورد توجه قرار داد.
5- بررسی و مطالعات تاریخی شیراز زیر نظر دفتر مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی، در سال 1366 نیز دفتر یاد شده، مطالعه ساماندهی بافت تاریخی شیراز را محور کار خود قرار داد.
6- طرح توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهر شیراز، مصوب سال 1368 : این طرح ضمن تجدید نظر در طرح جامع شیراز، با نگرشی دیگر، پیشنهاداتی برای ساماندهی بافت تاریخی شیراز ارائه داد.

1 – نقشه تهیه شده برای شهرها (تهران 1309 و همدان 1310) دقیقاً تحت عنوان نقشه خیابانها مطرح شد و نه طرح جامع یا طرح هادی و … (همچنین ر. ک حبیبی، 1375: ص 158)
2 – سازمان فضایی بافت های کهن شهری مرکب از حوزه های ساختاری اعم از بازار – مرکز اصلی – مراکز محلات و فضاهای عمده شهری و از طرفی حوزه های پوشش (محلات) است. روند ساخت و هم چنین بازسازی هریک از بخش های برشمرده شده دارای تفاوت های اساسی است.
3 – بدر، فرشته، روند تغییرات بافت قدیم و باززنده سازی آن در ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی، 1359 ، ص 128.
4 – تسلیم فر، علی، بهسازی در یک محله قدیمی، تهران، دانشکده هنرهای زیبا.
5 – درخشان، داریوش، احیاء و تشدید فعالیت بازار تهران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی ، ص 135.
6 – جبارنیا، فریبرز، الگوهای سنتی در بافت مرکزی شهر، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده ی هنرهای زیبا.
7 – گزارش طرح بازسازی محله آستانه شیراز، سازمان عمران و بهسازی، سازمان مسکن و شهرسازی، 1376.
—————

————————————————————

—————

————————————————————

1