اکوتوریسم ( طبیعت گردی )( Ecotourism )
IUCN نیز در سال 1996 اکوتوریسم را چنین تعریف کرد:
" اکوتوریسم یک مسافرت و دیدار زیست محیطی مسئولانه به مناطق طبیعی نسبتاً دست نخورده بوده، و هدف آن لذت بردن و استفاده از طبیعت ( و هر پدیده فرهنگی همراه آن چه در گذشته و چه در حال ) است که باعث تقویت منابع شده و دارای تاثیرات منفی اندکی است و باعث فعال شدن جمعیت های محلی می شود که از نظر اجتماعی اقتصادی برای آنان مفید است. اکوتوریسم یکی از زیربخش های جهانگردی پایدار است و نام دیگر این صنعت گردشگری بوم گردی می باشد. " (نشست مجمع اکوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛ 2002) [1]
* اکوتوریسم دارای مشخصات چهارگانه زیر است : [2]
1. وابسته به طبیعت باشد.
2. از لحاظ اکولوژیک پایدار باشد و به عبارتی کمترین آسیب و اثرات سوء را برای طبیعت نداشته باشد.
3. آموزش و ارایه ارزشهای منطقه مورد بازدید، عنصر اصلی آن بازدید باشد.
4. جوامع محلی و میزبان در آن مشارکت داشته باشند.
وضعیت بهره برداری از دیدگاه اکوتوریسم را به چهار نوع مختلف دیدار از حیات وحش، دیدار از چشم اندازها و آثار طبیعی، آموزش و پرورش در طبیعت، تفرج و تغییر حال و هوا تقسیم بندی و وضعیت آن نسبت به کشور ایران تحلیل می شود.
* دیدار از چشم اندازها و آثار طبیعی [2]
بهره برداری در این بخش حداکثر جنبه ملی را داشته است. اگرچه در ابعاد محلی تحرک نسبتاً خوبی وجود دارد. در سال های اخیر برگزاری تورهای دانشجویی به طور کلی گسترش علاقه به طبیعت گردی در میان دانشجویان عامل رونق یافتن بهره برداری ها در این بخش بوده است. البته همچنان که ذکر شد این بهره برداری ها نتوانسته جنبه بین المللی پیدا کند.
آثار طبیعی ملی ( National Natural Monument )
پدیده ها یا مجموعه های گیاهی و جانوری به نسبت کوچک، جالب، کم نظیر، استثنایی، غیر متعارف و غیر قابل جایگزین که دارای ارزش های حفاظتی، علمی و تاریخی یا طبیعی باشند، با هدف حفظ و حراست به عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب می شوند. اقدامات حفاظتی در مورد این پدیده ها، باید تضمین کننده پایداری بهره برداری غیر مصرفی از آنها در طول زمان باشد. [3]
تنگ براق، اقلید
تنگ رازیانه، ایلام
چشمه رسول الله، اقلید
چشمه گل فشان پیرگل – سیستان و بلوچستان
چشمه های باداب سورت، ساری
خشکه داران – مازندران
دهلران – ایلام
سرو ابرکوه – یزد
سرو سیرچ – کرمان
سرو هرزویل – گیلان
سوسن سفید – گیلان
علم کوه – مازندران غار چال نخجیر
غار سهولان – آذربایجان غربی
غار قوری قلعه – کرمانشاه
غار ماهی کور
غار یخکان – اردبیل
فسیل مراغه – آذربایجان شرقی
قله تفتان – سیستان و بلوچستان
قله دماوند – مازندران
قله سبلان – اردبیل
گنبد نمکی جاشک، خورموج
گنبد های نمکی خرسین – هرمز گان
لاله واژگون – چهار محال و بختیاری
مقررات مربوط به آثار طبیعی و ملی [7]
1- تیر اندازی و شکار در پارکهای ملی و آثار طبیعی و ملی ممنوع است مگر در موارد استثنائی که مقتضیات حفظ نسل جانوران وحشی ایجاب نماید.
2- تعلیف احشام و قطع اشجار و بوته کنی در پارک ملی و آثار طبیعی ملی ممنوع است.
3- اکتشاف و بهره برداری معدن در پارک ملی و آثار طبیعی و ملی ممنوع است همچنین تمدید پروانه ها که مدت آن منقضی شده ممنوع است.
4- ورود و عبور و توقف در پارکهای ملی آثار طبیعی و ملی مستلزم تحصیل پروانه یا اجازه از اداره کل حفاظت محیط زیست می باشد مگر در جاده های عمومی.
5- حمل هر نوع سلاح در پارک ملی و آثار طبیعی و ملی برای عموم به استثنای ماموران اداره کل بدون اجازه کتبی حفاظت محیط زیست ممنوع می باشد.
منابع اکوتوریسم هر منطقه را طبیعت آن عرضه می کند و در مناطقی همچون کشور ما که برخوردار از طیف کامل چشم اندازهای متنوع اقلیمی و شیوه های جمعیتی منطبق با این شرایط اقلیمی است دسته بندی مقاصد طبیعت گردی بسیار متفاوت با سایر مناطق با منابع متفاوت خواهد بود.
TES در یک دسته بندی ، طبیعت گردان را به طور کلی به دو دسته تقسیم کرده است:
1. آنها که می خواهند از لذت دیدار طبیعت و حضور در آن بهره مند شوند.
2. علاقمندان به تجربه مکانها و حال و هواهای تازه.
ارتباط نزدیکی بین جهانگردی و محیط زیست وجود دارد. بسیاری از مناظر طبیعی و ساختاری زیست محیطی برای جهانگردان جذاب هستند و در این راستا جهانگردان می توانند به حفاظت محیط زیست نیز کمک نمایند. توسعه جهانگردی و استفاده جهانگردان از محیط زیست می تواند اثرات مختلفی بر روی محیط زیست داشته باشد. اگر جهانگردی خوب برنامه ریزی و مدیریت شود و خوب توسعه یابد می تواند اثرات مثبت به همراه داشته باشد [2]
در ارتباط با انسان و طبیعت و خساراتی که وی حتی به صورت ناخواسته به آن وارد می سازد باید به موارد زیر اشاره نمود : [2]
1- کوه نوردی، غارپیمایی، قایقرانی و استفاده از وسایل موتوری مانند قایق های موتوری، ماشین های برف پیما و ماشین های مخصوص سواحل شنی، موتورسیکلت های مخصوص جاده های ناهموار که به خودی خود برای سیستم های بیولوژیکی خطرناک هستند.
2- ماهیگیری و شکار و ایجاد مسمومیت ها و آلودگی های که در اثر رها کردن سرب های ماهیگیری در آب دریاچه ها و رودخانه ها پیش می آید.
3- خسارت به اکوسیستم های بیابانی کویری از طریق وسایل نقلیه
4- خسارت کوه نوردان و سوارکاران به پوشش گیاهی کوهستانی
5- خسارت وسایل نقلیه تفریحی بر تپه های ماسه ای ساحلی
6- اختلال در رفتار طبیعی حیوانات در اثر تغذیه دستی (مصنوعی)
* عوامل موثر در تاثیرگذاری منفی جهانگردی بر محیط زیست : [2]
تراکم جمعیت، توسعه بی رویه، آلودگی صدا، زباله، دشمنی با هنر و وحشگیری، صدای فرودگاه، ترافیک در جاده ها، رانندگی در خارج ازجاده ، قایق های موتوری، صید و شکار، پیاده روی و گردش در زیستگاههای حیوانات، جمع آوری یادگاری، جمع آوری چوب برای سوخت، غذا دادن به حیوانات، نصب اعلانات و آگهی ها
از دیدگاه علمی، اکوتوریسم عمدتاً نوعی جهانگردی انفرادی یا با مقیاس کوچک است که به وسیله شرکت های کوچک تا متوسط در مناطق طبیعی به اجرا درمی آید.
(نشست مجمع اکوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛ 2002).
* برنامه های اصلی برای اکوتوریسم عبارتند از : [2]
1. وضع مقررات سنگین برای حفاظت از محیط طبیعی، جوامع گیاهی و جانوری و مکان های تاریخی و باستانی
2. تدوین استانداردهای ظرفیت تحمل محیط، برای اینکه امکانات جهانگردی بیش از حد توسعه نیافته و محیط زیست بیش از حد تحمل مورد استفاده بازدید کنندگان قرار نگیرد.
3. توسعه تجهیزات جهانگردی در مقیاس کم و متناسب با محیط زیست منطقه باید طراحی شود.
4. کاهش اثرات تکنیک های توسعه بر محیط زیست
5. در امر طراحی به تنوع فصلی توجه شود
* نقش اکوتوریسم در توسعه پایدار : [2]
در بیانه اسلو پیرامون اکوتوریسم به نقش آن در کنار توریسم در حمایت از توسعه پایدار، دستیابی به اهداف توسعه هزاره، آینده و کاهش قابل ملاحظه فقر تاکید شده است. همچنین در کنار کنفرانس جهانی اکوتوریسم که در سال 2007 برگزار گردیده، 4 موضوع اصلی مطرح گردید که شامل:
1. شناخت نقش کلیدی اکوتوریسم در توسعه پایدار محلی
2. افزایش پتانسیل برای مدیریت خوب اکوتوریسم به عنوان یک ابزار مهم اقتصادی و محافظ طبیعت
3. حمایت از برپایی و اجرای سرمایه گذاری اکوتوریسم و فعالیت های مرتبط این امر از طریق بازاریابی موثر و افزایش اطلاعات و آموزش
4. معرفی برخی از اصول کلیدی به منظور پایدار کردن اکوتوریسم
* ویژگی های اکوتوریسم پایدار[2]
در حالت ایده آل، اکوتوریسم باید بتواند معیار های زیر را برآورده کند :
1. محافظت از تنوع بیولوژیکی و تنوع فرهنگی از طریق محافظت اکوسیستم ها؛
2. بهبود برداشت پایدار از تنوع زیستی از طریق ایجاد اشتغال برای افراد محلی؛
3. تقسیم منابع اقتصادی حاصل از اکوتوریسم، با جمعیت های بومی و مردم محلی، از طریق جلب رضایت آن ها در سرمایه گذاری های اقتصادی و امور مدیریتی مربوط به اکوتوریسم
4. به حداقل رساندن خسارات و آثار منفی گردشگری؛
5. ارتقای فرهنگ های محلی؛
توریسم در جاهایی که منابع طبیعی آن دست نخورده و بکر باشد، به شرط داشتن کمترین تاثیرات زیستی، از اولویت های بالاتری برخوردار خواهد بود.
* صنعت اکوتوریسم در ایران[2]
تاثیرات شگرف توریسم در کاهش نرخ بیکاری، افزایش سطح درآمد، تامین منابع انرژی و رونق بازار صنایع دستی تنها بخشی از مزایای ویژه پرداختن به این صنعت است. به ازای ورود هر گردشگر سه تا شش شغل به صورت مستقیم و با احتساب مشاغل در بخش های تولیدی و خدماتی برای هر گردشگر 9 تا 15 شغل ایجاد می شود. طی سال های اخیر صنعت توریسم 1/5 درصد از درآمد ملی جهان را به خود اختصاص داده است توزیع جغرافیایی این درآمد در جهان یکسان نیست. به طوری که 80% درآمد و اشتغال ناشی از این صنعت به آمریکا و اروپا اختصاص دارد. از 20 درصد باقیمانده، 2/5 درصد سهم خاورمیانه و در میان سهم ایران کمتر از یک درصد است.
برای ورود هر توریست در کشور مولفه هایی چون امنیت، ارائه خدمات بهینه، میراث غنی فرهنگی و تاریخی، جاذبه های طبیعی، دریاها و دریاچه ها، تنوع آب و هوا، ویزای سهل وآسان مورد نیاز است که فقدان هر یک از این موارد ورود گردشگر را با مشکل مواجه می کند.
اثر طبیعی و ملی سوسن سفید (چلچراغ ) [3]
نام انگلیسی : Sosan Sefid
نام فارسی : سوسن سفید
مکان : گیلان
اثر طبیعی ملی سوسن سفید در سال 1355طی مصوبه شماره 71 مورخ 6/5/55 شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان پیوست. پس از معرفی این گل به دولت ایران در همان زمان از سوی شورای عالی محیط زیست در زمره آثار زیست محیطی ملی کشور به ثبت رسید و طی این سال ها رویشگاه سوسن چلچراغ در روستای داماش به مساحت ۴ هکتار تحت حفاظت قرار گرفته است.
موقعیت جغرافیایی :
این اثر با 4061010 تا 4066290 عرض جغرافیایی و 392825 تا 393768 طول جغرافیایی در داماش از توابع شهرستان رودبار و در استان گیلان واقع گردیده است.
ویژگی های منطقه :
این اثر رویشگاه و ذخیره گاه ژنتیکی گیاه کمیاب و منحصر به فرد سوسن سفید یا سوسن چلچراغ است. این اثر در ماه خرداد دوستداران و طبیعت گردان فراوانی را به سوی خود جلب مینماید. از گونه های مهم گیاهی میتوان از آقطی؛ گزنه؛ بنفشه؛ سرخس؛ گل قاصد؛ شبدر وحشی و سرخ ولیک نام برد.
در میان انواع سوسن ، معروف ترین آن ها نزد ایرانیان سوسن سفید Lilium candidum ) ) یا سوسن آزاد است که به نام سوسن ده زبان یا سوسن گل دراز نیز شناخته شده است . هر چند که به نظر می رسد که گاه به خاطر فراوانی و تشابه گل زنبق ( زنبک یا چمبک ) با سوسن سپید ، زنبق سفید از تیره Iridaceae را نیز بجای سوسن آزاد یا سوسن سپید از تیره Liliaceae گرفته و به کار برده اند و یا سوسن زرد را نیز سوسن رشتی یا زنبق رشتی نیز نامیده اند .
با این همه یکی از گونه های نادر گل سوسن که بومی برخی مناطق شمالی ایران زمین است، سوسن چلچراغ نام گرفته است.
تیره: لی لیوم Lilium
نام علمی : Lilium ledebouri
نام بومی و ملی : سوسن چلچراغ
چرایی نام نهادن : از آنجا که شکوفه های این گل با رنگ سفید به صورت واژگون باز می شوند نام سوسن چلچراغی به خود گرفته است.انتهای گلبرگ های آن پوشیده از دانه های برجسته و پرچم های آن بسیار بلند است.
درازا : نزدیک به یک متر
گل دهی: خرداد ماه و اوایل تیرماه
رویشگاه بومی : این گیاه به طور خودرو در دو نقطه از جهان می روید .
1- داماش از توابع جیرنده عمارلو در استان گیلان 2- لنکران در جمهوری آذربایجان
در سال ۱۳۵۴ خورشیدی گیاه شناسى به نام " لدربورى " Lederbouri در منطقه داماش موفق به شناسایى این گونه نادر شد
و پس از آن " سوسن چلچراغ" مورد توجه قرار گرفت.
سوسن چلچراغ به غیر از روستاى کوچک داماش در منطقه رودبار در بخش عمارلو و منطقه لنکران جمهورى آذربایجان در هیچ کجاى جهان یافت نشده است؛ پس از معرفى این گل به دولت ایران در همان زمان از سوى شوراى عالى محیط زیست در زمره آثار زیست محیطى ملى کشور به ثبت رسید و طى این سال ها رویشگاه سوسن چلچراغ در روستاى داماش به مساحت ۴ هکتار
تحت حفاظت قرار گرفته است.
زمان رویش این گل در خرداد ماه و اوایل تیرماه است که به صورت گلی با قامت بلند به شکل واژگون شکفته می شودو از همین روی سوسن چلچراغ نام گرفته است. این گل با رنگی سفید باز شده و انتهای گلبرگ های آن پوشیده از دانه های برجسته و پرچم های آن بسیار بلند است.
سوسن چلچراغ به دلیل این همه زیبایی و ارزش، از سال 1355 رسما توسط سازمان حفاظت محیط زیست مورد حفاظت قرار گرفت و در فهرست آثار ملی طبیعی کشور ثبت شده است. با توجه به نادر بودن این گل ملی ثبت شده در فهرست میراث طبیعی، سازمان محیط زیست اطراف رویشگاه طبیعی سوسن چلچراغ را محصور نموده و اعلام کرده است که هر گونه بهره برداری از آنجا تنها با مجوز رسمی از دفتر نظارت و بازرسی سازمان محیط زیست کشور ممکن خواهد بود.
با این همه به دلیل بی توجهی مسئولان این گل در معرض انقراض کامل قرار گرفته است و گفته می شود که به دلیل نایاب بودن گل چلچراغ در دنیا، مورد توجه بسیاری از سودجویان بوده و گروه هایی با عنوان پژوهشگر نسبت به جمع آوری و انتقال آن به خارج از کشور اقدام می کنند. این در حالی است که تاکنون سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به جلوگیری از این امر، اقدام قابل توجهی به عمل نیاورده است و روند نابودی گونه های گیاهی ارزشمند در کشور هر روز ابعاد گسترده تری به خود می گیرد و تنوع زیستی را در ایران با خطر نابودی رو به رو کرده است.
مردم محلی بر این باورند که سوسن چلچراغ در شب نور افشانی می کند و به همین دلیل چلچراغ نامیده شده. اما اصل قضیه (برطبق گفته گیاه شناسان) این است که به واسطه مواد فلئورسانس در پرچم سوسن چلچراغ، این گل قابلیت بازتابش نور را دارد.
متاسفانه امروزه نسل این گل از آن جهت که بسیار آسیب پذیر و حساس است، و نیز بخاطر عوامل مختلف در حال انقراض است و متاسفانه به گفته کاشف آن لدر بوری: "این گل از تکثیر می گریزد." از این رو تا کنون تلاش همه کسانی که خواسته اند آن را در مکان های دیگر پرورش دهند، بی ثمر مانده. به همین علت امروزه ازنژاد آن به طور کامل محافظت می شود.
یکی از مشکلات موجود در عرصه طبیعی، وجود حشره ای (سوسک) آجری رنگ به نامLilioceris Faldermni است که مطالعه زیست شناسی این آفت در ایستگاه تحقیقات لاهیجان درحال انجام است. البته فقط به این دلیل نیست که سوسن چلچراغ در خطر انقراض قرار دارد، بلکه باید گفت چون این گل، رویشگاه محدودی دارد، اگر بر اثر عوامل غیرطبیعی مثلاً چرای بیش از حد دام در منطقه یا بی توجهی به حفاظت آن، این رویشگاه ها تخریب شود، این مشکل بروز خواهد کرد.
به سازمان حفاظت محیط زیست توصیه شده است که اکنون بهترین راه مبارزه با آفات، جمع آوری حشرات باغ است. این کار از نظر حفظ شرایط طبیعی محیطی این گل بسیار موثر است. همچنان که می دانید، استفاده از سموم نه تنها در بیشتر موارد کارساز نیست و نمی توان به عنوان یک راه حل قطعی به آن نگاه کرد، بلکه ممکن است تا حدودی ترکیبات خود این سموم بر حیات این گل تاثیرگذار باشد. [5]
اثر طبیعی و ملی لاله واژگون[3]
نام فارسی : پارک ملی کیاسر
مکان : فارسان – چهارمحال و بختیاری
اثر طبیعی ملی لاله واژگون با مساحتی بالغ بر380 هکتار در سال 1375 طی مصوبه شماره 150 مورخ 27/11/75 شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان پیوست.
موقعیت جغرافیایی :
این اثر با 3554657 تا 3556614 عرض جغرافیایی و 438183 تا 440971 طول جغرافیایی در بخش فارسان استان چهار محال بختیاری واقع گردیده است.
ویژگی های منطقه :
لاله واژگون گیاهی چند ساله با گلهای بسیار زیبا از خانواده سوسن است. گلدهی لاله های واژگون در ماه اردیبهشت می باشد و هر ساله هزاران نفراز مردم علاقمند را به تماشا از نقاط دور و نزدیک استان و خارج از استان به سوی خود جلب می نماید. از مهمترین گونه های گیاهی به غیر از لاله واژکون میتوان از کرفس کوهی واز گونه ها-ی جانوری میتوان از کل و بز و پلنگ نام برد.
گویند این گل در آن زمان که گلوی سیاووش پاک نهاد با تیغ تیز گرسیوز خونریز، آن پلید دژخیم بدنهاد، آشنا می شد، شاهد ماجرا بود. از پس آن اندوه، گلگونه رخ، سر به زیر افکند تا آرام آرام اشک بریزد بر بی گناهی سیاووش. گل لاله واژگون با نام علمی (Fritillaria) گیاهی است دیدنی که در هوای لطیف مرغزارهای سرسبز کوهسارهای سربلند و مغرور ایران زمین می روید جای جای این خاک گهرخیز هنرزا، سرشار از دیدنی هایی است که در پهنه سار گیتی اگر یگانه نباشد، کمیاب و نایاب است.
در پاوه و اورامانات هم به این گل اشک سیاوش می گویند. لاله واژگون در نقش سرستون های ساسانی ها هم در موزه طاق بستان در کنار نقش پادشاه ساسانی دیده می شود.
یکی از جایگاه های رویش این گیاه زیبا، گلستان کوه در نزدیکی خوانسار است که این یادمان بیگناهی سیاووش را در دل خود برای آیندگان پاس داشته است. از پس زمستان با سرمای دلنشین و برف فراوان، آنک در بهار و درآغازین روزهای اردیبهشت، که ایران بهشت گیتی می گردد و خاکش رشک فردوس برین، سراسر گلستان کوه سرشار از گیاهان خوشبو و سودمندی، مانند آویشن و موسیر و گون است که هرکدام داروی بیماری و درمان دردی هستند.
دانشمندان دوازده هزار نوع گونه گیاهی را در ایران شناسایی نموده اند، که حدود پانزده درصد آن منحصر به ایران بوده و در هیچ کجای جهان، به طور طبیعی رشد و نمو ندارند. این گیاه نخستین بار در سال 1576 میلادی به وسیله جهانگردان اروپایی از ایران به اتریش برده شد و در باغهای ثروتمندان و خاندان سلطنتی پرورش یافت. ازسده 19 میلادی کشت آن در هلند نیز رواج یافت. نکته جالب توجه و تاسف بار اینکه در ایران بیش از 170 گونه لاله به طور طبیعی رشد و نمو می کند، حال آنکه هلند به سرزمین لاله ها مشهور است. ارتفاعات لرستان و بختیاری و بخش هایی از مناطق همجوار این دو استان عمده ترین رویشگاه لاله های واژگون هستند
در کنار دیدن این لاله های بی مانند، سرچشمه زیبا با درختان کهنسال تناور و عسل بسیار گوارا و سودمند خوانسار را فراموش نکنید.
لاله های واژگون یکی از ۱۲ هزار گونه گیاهی شناسایی شده در کشور است که زیباییی آنها نفس را در سینه حبس کرده و کمتر کسی است که آرزوی دیدن آنها را در آغازین فصل سال نداشته باشد.
بیش از ۱۵ درصد گونه های گیاهی ایران منحصر به فرد بوده و به عبارت دیگر در هیچ کجای دنیا به صورت طبیعی رشد و نمو نمی کنند.
لاله های واژگون نیز یکی از گیاهان مشهور ایران است که موسم گل دهی و جلوه گری آن فرا رسیده است.
در میان لاله های ایران، لاله واژگون از شهرت و زیبایی منحصر بفردی برخوردار است و همه ساله عده ای برای تماشای این جلوه طبیعی کم نظیر راهی دامنه های زاگرس می شوند.
گلستان کوه در خوانسار، ارتفاعات اشترانکوه لرستان و کوه های صمصامی در چهار محال و بختیاری بیشترین انبوهی از این گلها را در خود جای داده اند.
این گل در ارتفاع ۱۵۰۰ متر بالا پراکنش دارد و تحت تاثیر دمای هوا از اوایل بهار در نواحی شمالی زاگرس و در نزدیکی خوانسار
شروع به شکوفایی می کند و در مناطق جنوبی در اواسط تابستان به گل می نشیند.
لاله واژگون که با نامهای لاله سرنگون و اشک مریم نیز شناخته می شود، ۱۲۰ سانتیمتر از سطح زمین ارتفاع دارد. این گیاه با گلهای زنگوله ای درشت به رنگ نارنجی مایل به قرمز به طرز زیبایی از داخل بانوشگاه های سیاه رنگ روی زمینه سفید آرایش یافته اند. این گل سازگاری زیادی با دامنه های سنگلاخی و صخره ای دارد و در صورت عدم تخریب به واسطه دام و انسان حتی ۱۰ هزار شاخه از آن را در یک دشت می توان مشاهده کرد.
چرای احشام، تخریب زیستگاه برای ایجاد اراضی کشاورزی، برداشت مستقیم این گیاه و عرضه به بازار مهم ترین عوامل تهدید لاله های واژگون است.
این گیاه نخستین بار در سال ۱۵۷۶ میلادی به وسیله جهانگردان اروپایی از ایران به اتریش برده شد و در باغهای افراد ثروتمند پرورش یافت.
شیوه پرورش لاله واژگون در باغها و گلخانه ها در سطح وسیعی از اروپا رواج دارد در حالی که این گل در فلات ایران به طور طبیعی رشد و نمو می کند و این مساله ضرورت حفاظت این گونه گیاهی در ایران را بیش از پیش می کند.
برخی محققان معتقدند، گل لاله ابتدا از ایران به قسطنطنیه برده شد و بوس بکیوس سفیر امپراتور روم بذر لاله را از قسطنطنیه به وین انتقال داد. پس از آن اروپاییان با این گل زیبا آشنا شدند و از قرن ۱۹ میلادی کشت آن در هلند نیز رواج یافت.
نکته جالب توجه اینکه در ایران بیش از ۱۷۰ گونه لاله به طور طبیعی رشد و نمو می کند، حال آنکه هلند به سرزمین لاله ها مشهور است.
بارگذاری اکوتوریسمی، سرازیر شدن سیل ویرانگر گردشگران ناآگاه، انفعال دستگاه های متولی و آماده نکردن زیرساخت های لازم برای این بارگذاری و تبدیل شدن به یک جاذبه طبیعی گردشگری سبب شده که هر ساله از شادابی و تجدید حیات طبیعی لاله ها کاسته شده و روند کاهش تراکم لاله ها و وسعت این اثر طبیعی کم همتا شدت یابد. [6]
چیده شدن گلها و خارج کردن غده و پیاز لاله ها از داخل خاک توسط برخی از بازدید کنندگان ناآگاه، بیشترین نقش تخریبی را در مجموعه عوامل انسانی موثر در تشدید روند تخریب و رخوت دشت لاله ها داشته است.
شکستن ساقه گل ها در اثر پهن کردن زیراندازها، لگدمال کردن لاله ها در اثر ترددهای غیر اصولی و غیر ضروری بازدیدکنندگان در دشت و عدم کنترل فرزندان و ممانعت از آسیب رسانی آنان به گلها و گیاهان، روند طبیعی گل دهی و بذردهی لاله را مختل و تجدید حیات طبیعی دشت را به مخاطره می اندازد.
ورود دام به دشت خصوصا در اواخر اردیبهشت و خرداد ماه در مرحله بذردهی گل ها یکی دیگر از عوامل موثر کاهش تراکم و شادابی لاله ها بوده که با اخلال در ریزش بذر و ممانعت از استقرار بذور در خاک، زادآوری طبیعی لاله ها را بسیار شکننده و مختل می کند.
اخیرا طغیان آفات و بیماری ها هم به این عوامل اضافه شده که می تواند در شادابی و زادآوری طبیعی لاله ها بسیار موثر باشد. طغیان آفات و بیماری ناشی از ضعف بیولوژیکی لاله ها بوده که علت آن همان عوامل انسانی، فشار دام و نامدیریتی حاکم بر این جاذبه طبیعی است.
تعیین دستگاه متولی مشخص و ساماندهی گردشگران در کوتاه مدت، و در درازمدت انجام مطالعه، برنامه ریزی و تاسیس زیر ساختهای لازم با بهره گیری از ظرفیت ها و توانمندی های بخش خصوصی و جوامع محلی منطقه و همچنین تغییر و جایگزینی شیوه معیشتی دامداران از طریق همین ظرفیت گردشگری و قرق کامل دشت و ممانعت از ورود هر گونه دام به این جاذبه طبیعی و همین طور شناسائی و مقابله با آفات و بیماریهای لاله ها، برای نگهداری و حفاظت از این شگفتی خلقت اجتناب ناپذیر است.
با توسعه گردشگری و مدیرت این منطقه می توان درآمد زایی کرد و از درآمد زایی منطقه برای جلوگیری از آسیب و نابودی لاله ها استفاده کرد.
یکی از مهمترین عاملهای تخریب دشت لاله های واژگون این استان ورود دام است و چرای دام بیش از حد ظرفیت منطقه آسیب فراوانی را هر ساله به این منطقه وارد می کند. با توسعه گردشگری می توان زمینه کسب و کارهای در حوزه گردشگری در این منطقه ایجاد کرد و تعدادی از مردم از شغل دامداری یه سمت شغل های گردشگری سو داده شوند و این خود عاملی برای کاهش خسارت به این دشت می شود.
20 درصد کاهش تراکم لاله ها امسال نسبت به سال گذشته در این منطقه داریم.
یکی دیگر عوامل مهم تخریب لاله های واژگون گردشگران هستند، باید در این خصوص توسط ادارات مسئول مربوط به این دشت فرهنگ سازی شود و با فرهنگسازی مناسب ازخسارت و کندن پیازهای لاله ها در این دشت جلوگیری شود.
راهکار مناسب برای این مشکل می توان به تولید و تکثیر پیازهای لاله های واژگون توسط ادارات متولی و فروش این پیازها با قیمت مناسب در ورودی دشت اشاره کرد. با انجام این کار می توان از کندن پیازها و خسارت به دشت توسط گردشگران جلوگیری شود.
ورود بخش خصوص در منطقه و سرمایه گذاری در آن راهکاری دیگر است. بخش خصوصی می تواند در این خصوص به خوبی کار کند و با مدیریت خود می تواند جدا از حفاظت دشت، اشتغال زایی نیز انجام دهد [6]
اثر طبیعی و ملی سرو ابرکوه [3]
نام انگلیسی :Sarv-e Abarkouh
نام فارسی : سرو ابرکوه
گویند زرتشت ، چون موسم اسپند به ابرکو رسید ، با دست خود بذر سرو بر این دشت فشاند و بر مردمان نوید داد که درختی در آن میان بماند تا ببیند درفش ، فرزندش ، بهرام ، پادشاه صبح دم رستاخیز را کویر ابرکوه را که درمی نوردی ، به پیرترین ساکن کویرهای جهان خواهی رسید. سرو 4هزار ساله ابرکوه را اگر مسن ترین موجود زنده جهان بنامیم ، چندان به بیراهه نرفته ایم.
در ایران باستان ، کاشتن درخت از اهمیت بسیار بالایی در طبقات مختلف جامعه برخوردار بوده است. در نگاره ها و آثار باستانی مانند حجاری های دوره هخامنشی در تخت جمشید، نماد درخت و به طور خاص ، سرو آورده شده است.
در فرهنگ زرتشتیان آمده است : سرو به دلیل آن که درختی همیشه سبز است ، همواره در ایران اهمیت خاصی داشته است و سرو 4هزار ساله ابرقو نیز که آن را سرو زرتشت می نامند، نمادی از همین امر به شمار می رود.
غیر از نگاره ها و حجاری ها در پارچه بافی ها هم به گونه ای گیاه ، درخت و همان سرو خمیده که بعدها در فرهنگ ایرانی ترمه نامیده شده ، دیده می شود. سرو ابرقو در دیگر هنرهای ایرانی نیز به چشم می خورد.
مینیاتور بهترین مجال برای شناسایی این درخت کهنسال است که به شکلی منحصر به فرد در آثار هنرمندان این مرز و بوم جلوه کرده است. سرو ابرقو، این نگین سبز کویر ایرانیان در تمامی جهان به عنوان نمادی از زندگی و زیبایی معرفی شده است.
این در حالی است که در کشور ما بسیاری حتی از وجود این جاذبه مسلم گردشگری بی خبرند. چندی پیش ، دانشمندانی از ژاپن و روسیه پس از بازدید از سرو ابرقو عمر آن را تا 8000 سال برآورد کردند؛ اما الکساندر روف ، دانشمند روسی عمر این درخت را میان 4000تا 4500سال برآورد کرده است.
حمدالله مستوفی هم در کتاب نزهت القلوب که در سال 740 هجری قمری تالیف شده است ، درباره این سرو آورده است : آنجا سروی است که در جهان شهرتی عظیم دارد. چنانچه سرو کشمیر و بلخ شهرتی داشته و اکنون این از آنها بلندتر و بزرگ تر است.
حتی برخی مورخان پارا فراتر نهاده و معتقدند نهال این درخت را یافث ، پسر نوح کاشته است. اختلاف نظر بسیار و درباره چند هزار سال سن این زنده ترین موجود تاریخ دنیا هم نمی تواند از اهمیت این جاذبه گردشگری کشورمان بکاهد.
پیرترین موجود زنده دنیا با 25متر ارتفاع ؛ 18متر محیط و 5/11 متر اندازه دور تنه در قلب ایران آرام آرام زندگی می گذراند. با اقداماتی نظیر آفت کشی و آزادسازی حریم این سرو تاریخی که سال گذشته از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد صورت گرفته است اکنون سرو 4 هزار ساله ابرقو براحتی می تواند نفس بکشد. نگین سبز کویر ایران این روزها به بار نشسته است تا در عین کهنسالی نشانه دیگری از زایش و باروری به نمایش بگذارد. سرو کهنسال کشورمان نیاز به مراقبت بیشتری دارد، شاید توجه بیشتر به این جاذبه گردشگری در دل کویر ایران بتواند روزی آن را به عنوان قلب گردشگری تفریحی و یا حتی گردشگری علمی در ژرفای کویر تبدیل کند.
اثر طبیعی و ملی چشمه گل فشان پیرگل[3]
نام انگلیسی : Pirgel Mud Spring
نام فارسی : چشمه گل فشان پیرگل
مکان : خاش – سیستان و بلوچستان
گل افشان پیرگل در ارتفاع یک هزار و ۶۵۳ متر بین حصار کوه های تفتان نمونه ای بی بدیل از آفرینش را در این منطقه به نمایش می گذارد.گل افشان ها پدیده جالب و مهیجی هستند که با جزر و مد دریا از دل زمین گل به بیرون پرتاب می کنند. گستره ای ۳ هکتاری پوشیده در لفافه گل های رس و مارن، بدون هیچ گیاه و سبزی در اطراف، منحصر و تک افتاده در نزدیکی ساحل دریای آزاد، منظره ای زیبا از عارضه جغرافیایی به نمایش گذاشته است. پیرگل نام گل افشان مشهور خاش است. خاک حاشیه اش که ترک برداشته و خشک و نیمه خشک، تکه تکه شده، با رنگی شبیه خاک کائولین (خاک زرد) جلایی زیبا به فضای بین کوه های سپیدپوش تفتان داده است.
حسین عسگری، کارشناس اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان درباره گل افشان پیرگل می گوید: "در منطقه کوهستانی تفتان گل ا فشانی به ارتفاع ۱۶۵۳ متر از سطح دریا قد برافراشته و هیچ گیاه جانوری در ۳ هکتاری آن به چشم نمی خورد. این جاذبه طبیعی در دنیا نظیر ندارد و برای تماشای این پدیده می توان از هر جای از دنیا گردشگر جذب کرد." خاش که حاوی حیات وحش جذابی است، هنوز برای جذب گردشگر شناسانده و سرمایه گذاری نشده است.
گل ا فشان پیرگل در ۹۰-۸۰ کیلومتری جنوب خاش واقع شده و در ارتفاعات کوه های تفتان می توان حیواناتی نظیر: کل و بز، قوچ و میش و هوبره، گونه در معرض خطر انقراض پلنگ و … را دید. پرندگان مهاجر نیز برای گذران زمستان در فصل سرد به سواحل جنوبی خاش می آیند. مرغابی ها، خوتکا و سرسبز از جمله این مهاجرانند. مهاجران سرزمینی که متوسط دمای سالانه اش به 9/29 درجه سانتی گراد می رسد و از پایتخت ۱۸۱۱ کیلومتر فاصله دارد. تعداد سوراخ های استخراج گل در پیرگل به ۱۵ عدد می رسد که بلندترین آن بیش از بقیه از خود گل تراوش می کند. گل های ساحلی که با بالا و پایین رفتن آفتاب از دهانه های پیرگل بیرون می زند.
گل فشان ها پدیده ای طبیعی و همانند آتشفشان هستند که به صورت تپه ای مخروطی بوده و به جای گدازه، از دهانه آن گاز همراه با گل خارج می شود. این عارضه عمدتا در دشت ها و جلگه های مشرف بر دریا دیده می شود و اغلب آنها در فاصله کمی از دریا (حداکثر ۱۵ تا ۲۰ کیلومتر) استقرار یافته اند. این پدیده ها به صورت تپه های مخروطی قرینه وگاه بی قرینه هستند که حداکثر ارتفاع آنها به ۳۰ تا ۵۰ متر می رسد. مخروطهای مذکور گاه به صورت انفرادی و در برخی مناطق با یک یا چند مخروط کوچکتر و فرعی همراه هستند. درحال حاضر برخی از گل فشانهای ایران خاموش و یا غیرفعال هستند و برخی دیگر فعال بوده و دارای فعالیت متناوبی هستند. در فصول بارندگی، فعالیت آنها بیشتر می شود، اما گل آنها رقیق تر وسیال تر بوده و به صورت سرریز جاری می شود. در فصول خشک تر فعالیت آنها کمتر است و در عوض گل غلیظ تر و به حالت انفجاری تر بیرون می ریزد.
در قله این مخروطها و داخل کراتر آنها، دهانه های متعددی با قطر چند سانتی متر وجود دارد که به طور متناوب ازآنها گل خاکستری یا کمی متمایل به سبز خارج شده و به سوی دامنه ها سرازیر می گردد. تناوب بیرون ریزی و فوران گل ها در طی زمان، یک ساختمان چند لایه ای را در مخروط ها و زمینهای مجاور پدیده آورده است. این لایه ها دارای ساختمان فلسی یا پولکی هستند و با یکدیگر همپوشی دارند. به گونه ای که جدیدترین لایه در رو، و در راس مخروط قرار گرفته و قدیمی ترین لایه نیز به رنگ روشن است. همچنین گاهی جریان گل غلیظ در دامنه مخروط نقوش مینیاتوری همانند گچ بریهای قرنیز شکل را پدید می آورد.با گذشت زمان و فرا رسیدن مرحله پیری گل فشان، فاصله و تناوب فعالیت های آن کمتر می شود و غلظت گل آن افزا یش می یابد. در نتیجه گسترش افقی مخروط کاهش یافته و به ارتفاع آن افزوده می شود.
از آن پس زمان خاموشی ومرگ گل فشان فرا می رسد و فرسایش برآن غالب می گردد. عمل فرسایش در برخی موارد منجر به محو کامل گل فشان می گردد و اثری از آن بر جای نمی گذارد.
اهالی محل در مورد این پدیده چندین باور را مطرح می کنند و بر اساس اعتقادات خود نام هایی را نیز برای گل فشان به کار می برند. به نظر آنها گل فشان پدیده ای طبیعی است که با دریا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دریا (مد) به ویژه در فصل تابستان، فعالیت آن به حداکثر می رسد، از این رو به آن ناف زمین یا ناف دریا نیز می گویند. عده ای بر این باورند که فعالیت این پدیده به کشش و جاذبه اجرام سماوی به خصوص ماه وابسته است. بر این اساس معتقدند که فعالیت آن در ابتدای ماه و نیمه ماه قمری (ماه نو، بدر) بیشتر می شود.
اثر طبیعی و ملی خشکه داران[3]
نام انگلیسی :Khoshkedaran
نام فارسی : خشکه داران
مکان : مازندران
اثر طبیعی ملی خشکه داران با مساحتی بالغ بر254 هکتار در سال 1354طی مصوبه شماره 116 مورخ 21/5/54 شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان پیوست.
موقعیت جغرافیایی :
اثر طبیعی ملی خشکه داران با 4063284 تا 4066056 عرض جغرافیایی و 505085 تا 506585 طول جغرافیایی در استان مازندران واقع گردیده است.
ویژگیهای منطقه :
این اثر در ارتفاع متوسط 22- متر از سطح دریا واقع و متوسط دما و بارندگی سالیانه 16 درجه سانتیگراد و 1100 میلیمترمیباشد به همین دلیل این منطقه دارای اقلیم خیلی مرطوب معتدل میباشد.ضمنا بخشهایی از این منطقه حالت تالابی دارد و از مناطق مهم لانه سازی و جوجه آوری بسیاری از پرندگان نیز به شمار می آید.
پوشش جنگلی منطقه از گونه های توسکای قشلاقی، سفید پلت، اوجا، انجیلی، شمشاد، انار وحشی، ازگیل، ولیک، لرگ، آلوچه و تمشک تشکیل شده است و از گونه های مهم جانوری میتوان از: گراز، گرگ، شغال، روباه معمولی، حواصیل شب، حواصیل خاکستری، قرقاول، باکلان بزرگ، اگرت سفید، توکا، ابیا، بوتیمار کوچک و انواع پرندگان شکاری نام برد.
اثر طبیعی ملی خشکه داران در استان مازندران و بین 43/36 الی 44/36 عرض شمالی و 04/51 الی 03/51 طول شرقی واقع شده است. مساحت آن در حدود 254 هکتار می باشد.
پوشش گیاهی: انار، ازگیل، سرخ ولیک، سیاه ولیک، آلوچه جنگلی و تمشک، آقطی، سفید پلت و توسکا، لرک، انجیلی، اوجا، لیلکی، توسکا ییلاقی و درختچه های شمشاد. پرندگان : انواع حواصیل.
درکیلومتر 30 محور تنکابن به چالوس به بعد از شهر عباس آباد و قبل از سلمانشهر درکنار جاده واقع شده و تنها 120 متر باد ریا فاصله دارد. این منطقه حفاظت شده به عنوان تنها جنگل جلگه ای و بکر و از آخرین بازمانده های اکوسیستم های جنگلی جلگه ای شمال ایران با مساحت تقریبی 2600000 مترمربع مساحت بشمارمی رود.
انواع مختلف گونه های جانوری و گیاهی مانند توسکا از نوع کرک که در ایران رو به انقراض است سه قلو انجیلی ، انار ، ممرز، بلوط ، لیلکی یا کرات خرمندی ، لرگ ، ملج ، انوع مهم شمشاد ، ازگیل جنکلی و یاس وحشی می باشد گونه های متنوع و فراوان جانوری نیز از قدیم در قدیم در آن می زیستند و درحال حاضر زیستگاه حیوانات وحشی نظیر شغال ، گرگ ، خوک ، گربه وحشی و پرندگانی مثل حواصیل خاکستری، قره غاز ، مرغابی ها ، دارغاز باکلان ، اگوت بزرگ و کوچک می باشد.
خشکه داران با شرایط مذکور و برخورداری از ساحل زیبای دریای خزر و مجاورت با شهرهای توریستی و امکانات اقامتی و پذیرایی از جمله بهترین مناطق برای اجرای تور می باشد درحاشیه این منطقه نیز یک موزه تاریخی طبیعی ایجاد شده که مجموعه تاکسیدرمی از حیوانات وحش شمال ایران را به نمایش گذارده و همواره مورد استقابل محققان و دانش پژوهان است با هماهنگی اداره محیط زیست می توان از این جاذبه بازدید کرد.
* بحث و نتیجه گیری [8]
ایران به رغم آن که از لحاظ میراث تاریخی و فرهنگی، جزء 10 کشور برتر جهان به شمار می رود و از لحاظ تنوع زیستی، در رتبه 5 جهان قرار دارد، اما از نظر جذب گردشگر، تا چند سال پیش در رتبه 120 جهان قرار داشت. با همه تلاش های صورت گرفته، برای رسیدن به موقعیت مناسب کشورمان از لحاظ توسعه گردشگری، هنوز راهی طولانی و کاری دشوار در پیش رو داریم. با وجود قابلیت ها و پتانسیل های موجود در کشور، وجود عواملی مانندت عدم وجود زیر ساخت های مناسب اکوتوریسم، عدم شناخت کافی به این مساله، کمبود متخصصان، فقدان فرهنگ اکوتوریسم و عدم اطلاع رسانی توسط رسانه های جمعی، از جمله دلایل عدم جذب اکوتوریسم در ایران است. همچنین بی توجهی به قوانین و مقررات، موجب معضلات زیست محیطی بسیاری شده که ناشی از پراکندگی مواد زائد و ضایعات، بهره برداری های بی رویه و تخریب منابع است، شاید بتوان گفت در برخی از مسائل مانند تجهیز زیر ساخت ها، مدیریت پایدار اکوتوریسم و حفاظت ویژه از منابع، نیازمند وضع قوانین جدید هستیم؛ قوانینی که باعث ارتقاء صنعت گردشگری شود.
* منابع
1- www.zimaecotourism.ir/?page_id=128
2- www.ecotourismmag.com/about-us/ecotourism.html
3- www.irandeserts.com/content/درگاه_کویر/آثار_طبیعی_ملی.htm
4- www.sbdoe.ir/main.asp?id=156
5- www.gandoo.mihanblog.com/extrapage/sosan
6- www.magiran.com/npview.asp?ID=2481353
7- www.sbdoe.ir
8- وضعیت حقوقی اکوتوریسم در ایران – زهرا طلیعه علیا