به نام آنکه پیش از آغاز و پس از پایان است
:مقدمه
از دیرباز در معماری و شهرسازی سنتی ایران،عامل اقلیم به عنوان یک پارامتر ویژه در طراحی مورد توجه بوده است. شهر و اقلیم دو سیستم انسان ساخت و طبیعی هستند که تاثیر گذاری تنگاتنگی بر یک دیگر دارند.اقلیم،تا آنجا که با آسایش انسان رابطه برقرار می کند،نتیجه عواملی چون:تابش آفتاب،دما و رطوبت هوا،وزش باد و میزان بارندگی است.اقلیم هر مکان جغرافیایی،شرایط مناسب ویژه ای دارد که در عین حال،محدودیت هایی را نیز در زمینه طراحی شهری به همراه دارد.در طراحی فضاهای مختلف شهر:نظیر ساختمان ها،فضاهای سبز،معابر و غیره،علاوه بر توجه به کیفیت های عملکردی،بصری و زیبا شناختی،عنایت به نوع اقلیم شهر و رعایت ضوابط طراحی اقلیمی ضروری است؛ و بی توجهی به این مساله،مشکلات خاصی را به وجود می آورد.مطالعه پیش رو بر آن است تا با بررسی معماری و شهرسازی سنتی در ایران تحت تاثیر اقلیم های گوناگون به شناختی جامع از این بحث مهم و تاثیر گذار برسد.
بخش اول:تعریف اقلیم
اقلیم و گونه شناسی اقلیمی
ریشه واژه اقلیم از لفظ یونانی »klima« بوده که معرب آن به صورت اقلیم درآمده است (معماریان، 26 :1390). در فرهنگ لغت معین معادل این واژه، ناحیهای از کره زمین که از حیث آب و هوا و اوضاع طبیعی از قطعات دیگر ممتاز باشد و همچنین کشور، مملکت و والیت ذکر شده است (معین، 326 :1364). در فرهنگ بین المللی هواشناسی اقلیم عبارت است از تغییر مجموعه شرایط جوی که به وسیله کیفیت و تکامل وضع هوای منطقه معینی مشخص شود (فرجی، 7 :1378). شباهت در عناصر آب و هوایی چند مکان مختلف، گونهشناسی اقلیمی را به وجود میآورد و یکی از رایجترین آنها، گونه شناسی اقلیمی به روش کوپن است که در آن روابط بین اقلیم و توزیع رویش گیاهی، میانگین ماهیانه و سالیانه دما و بارندگی مورد توجه قرار گرفته است و در آن جهان به پنج دسته اقلیمی تقسیم شده است(کسمایی، 81 :1382 ؛ فرجی، 183 :1378).
عوامل موثر بر شرایط اقلیمی
موارد زیر مهمترین عوامل در تعیین اقلیم هر منطقه هستند :
ـ زاویه تابش خورشید : عرض جغرافیایی نسبت مستقیمی با تمایل اشعه خورشید داشته و سبب تغییر تدریجی حرارت در نقاط مختلف زمین میشود )کسمایی، 1 :1369(. مناطقی که در یک عرض جغرافیایی بر روی کره زمین قرار گرفتهاند از نظر جهت تابش آفتاب در فصول مختلف شرایط یکسانی دارند )قبادیان، 25 :1385(.
ـ شدت جریان و جهت بادهای فصلی : استفاده از باد در طراحی محوطه و ساختمان نقش تعیینکنندهای دارد. در طراحی باید اثر باد مزاحم فصول سرد در محوطه و داخل ساختمان کم شود و باد مطلوب برای تهویه در فضای زیست جریان یابد )همان : 10(.
ـ ارتفاع از سطح دریا : هر چه زمین از سطح دریا ارتفاع بیشتری داشته باشد غلظت هوا کمتر و در نتیجه دمای محیط کمتر است. این امر به علت کسب حرارت خورشید توسط ماده است )همان : 26(.
بخش اول:تعریف اقلیم
بخش اول:تعریف اقلیم
ـ نزدیکی به آب : تاثیر مقادیر زیاد آب در پایدار ساختن نوسانات دما قابل توجه است، زیرا که باعث افزایش دماهای کمینه در زمستان و کاهش دماهای بیشینه در تابستان میشود )مور،80 :1382(. در اقلیم مرطوب مانند سواحل دریاها، رطوبت نسبی هوا بیش از حد آسایش انسان است و با استفاده از جریان باد و تهویه هوای داخل بنا، باید از ساکن شدن هوای مرطوب در فضاهای مسکونی جلوگیری کرد )قبادیان، 23 :1385(.
ـ پوشش زمین : گیاهان طبیعی تمایل دارند که دماهای بیشینه و کمینه را متعادل سازند )مور،81 :1382(. از اثرات دیگر گیاهان هدایت و کاستن از شدت باد است. درختان سوزنی برگ میتوانند در سد کردن و یا هدایت باد موثر باشند. درختان برگ پهن نیز در سمت جنوبی بنا موجب ایجاد سایه در تابستان میشوند و در زمستان به تابش آفتاب اجازه گرم کردن بنا را میدهند )قبادیان، 25-24 :1385(. ناهمواریهای سطح زمین : عوارض زمین در جلوگیری یا هدایت باد به سمت ساختمان موثر است و همچنین میتواند بر تابش آفتاب به ساختمان تاثیرگذار باشد )همان : 26(.
ـ رطوبت : رطوبت زیاد هوا موجب سلب آسایش افراد ساکن در محیط میشود. یکی از معیارهای سنجش این پدیده رطوبت نسبی است که عبارت است از مقدار آب موجود در جو به مقدار آبی که جو در همان شرایط میتواند تقبل کند تا به اشباع برسد و به صورت درصد بیان میشود )رازجویان، 11 :1367(
بخش اول:تعریف اقلیم
به دلیل قرار گیری ایران در عرض های مختلف جغرافیایی، ایران دارای چهار اقلیم متفاوت می باشد. اقلیم های گرم و مرطوب، گرم و خشک، معتدل و مرطوب و سرد که هماهنگ با این اقلیم ها معماری هاو شهرسازی های متفاوتی درون ایران شکل گرفته است.
1)اقلیم گرم وخشک :بیشتر در مناطق مرکزی دشت ایران که فاقد پوشش گیاهی شاخص و رودخانه های فصلی است وجود دارد مانند استان های یزد و کرمان و …
2)اقلیم معتدل ومرطوب:این اقلیم بیشتر در مناطق شمالی و شمال شرق کشور به علت وجود دریای خزر وبارش های فراوان شکل گرفته است.این اقلیم انواع گیاهان و درختان را در خود پروش داده است.مانند استان های رشت،مازندران و…
3)اقلیم گرم و مرطوب:این اقلیم بیشتر در حاشیه خلیج فارس و نواحی جنوبی ایران وجود دارد .مانند استان های بوشهر ،خوزستان و…
4)اقلیم سرد و کوهستانی:این اقلیم بیشتر در مناطق کوهپایه ای وجود دارد مانند شهر های تبریز و سنندج وقزوین و…
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
وجود رشته کوههای البرز در شمال و کوههای زاگرس در غرب ایران از عبور ابرهای باران زا به داخل فلات مرکزی جلوگیری می کنند.بنابراین میزان بارش در این منطقه بسیار کم و خشکی هوا باعث شدت تابش خورشید و تبخیر در حدی فوق العاده شده است.این امر شوری آب را در پی دارد.کمبود آب و شوری خاک به فقر پوشش گیاهی منجر شده است و این مساله،جریان شن های روان و سرعت زیاد بادهای گرم و خشک و غبارآلود را در پی دارد.در شرایط سخت بیابان مرکزی ایران،تامین آسایش انسان بستگی به مهارت هایی داشته که بتواند بناها و فضاهایی منطبق با محیط اکولوژیک و شرایط اقلیمی به وجود آورد.آسایش اقلیمی در این ناحیه از سه طریق فراهم می شده است:استفاده از سایه و باد،استفاده از آب،مدیریت آب و کاهش تاثیر تابش خورشید.بر این اساس،می توان اصول حاکم بر شهرسازی اقلیم گرم وخشک ایران را جهت دستیابی به آسایش را به شرح ذیل بررسی نمود.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
اصل اول:جهت گیری اولین اصل مورد توجه در ساخت شهرهای اقلیم گرم وخشک جهت گیری است.جهت گیری بافت و معابر باتوجه به آفتاب گرم بعد از ظهر تابستان و بادهای گرم و طوفانی در جهت حدودا شمالی-جنوبی با کمی انحراف می باشد.از این رو،جهت گیری دانه ها و قطعات در جهت شمال شرقی – جنوب غربی می باشد.
اصل دوم:بافت متراکم اقلیم یکی از مهمترین عواملی است که بر مورفولوژی شهرهای سنتی اقلیم گرم و خشک ایران تاثیر گذاشته است.دراین اقلیم شهرها،دارای ساختار و بافتی فشرده و متراکم هستند و در آن خانه ها دارای دیوارهای به هم پیوسته اندو حد و مرز بین آن ها غیرقابل تشخیص است.شکل گیری بافت متراکم به منظور جلوگیری از نفوذ گرما و سرمای شدید تابستان و زمستان و بادهای ناموفق به داخل بافت مسکونی،دومین اصل در توجه به پایداری در شهرهای مرکزی ایران می باشد.در جهت کاهش سطح تماس با تابش تند آفتاب تابستان و به ویژه ایجاد سایه شکل گرفته است.
اصل سوم:معابر ارگانیک و سرپوشیده معابر غیر مستقیم،پر پیچ و خم و سرپوشیده )دارای ساباط( به منظور حفاظت عابرین شکل می گیرند.این معابر ارگانیک از یک سو مانع نفوذ بادهای مزاحم بوده و از سوی دیگر به دلیل دارا بودن عمق زیاد بیشترین میزان سایه را فراهم می کنند.کوچه های باریک و محصور باعث سهولت حرکت بین بلوک های ساختمانی شده و دیوارهای بلند خانه هایی که کوچه ها را محصور کرده اند؛سایه اندازی کرده و افراد را در تابستان های گرم از گزند آفتاب محفوظ داشته است.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
اصل چهارم:استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا در اقلیم گرم و خشک فالت مرکزی ایران،استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی باال که در مقابل گرما مقاومت فراوانی دارند،در میزان راحتی ساکنان تاثیر زیادی خواهد داشت.در این اقلیم ساخت مساکن خشت و گلی از شیوه های انطباق با محیط سخت بیابان بوده است.گل و مشتقات آن علاوه بر ظرفیت حرارتی باال،به دلیل دارا بودن رنگ روشن مقدار زیادی از انرژی خورشید را منعکس می نمایند و از این رو ساختمان ها را در تابستان،سرد و در زمستان گرم نگه می دارد.
اصل پنجم:درونگرایی و حیاط مرکزی ایجاد حیاط های مرکزی به منظور تامین هوای خنک و مطبوع برای هر واحد مسکونی از دیگر اصول ساخت شهرهای اقلیم گرم و خشک ایران به شمار می آید.تنفس خانه های بهم فشرده از داخل این حیاط ها امکان پذیر می باشد.حیاط ها به مانند گودالی هوای خنک شب را در خود ته نشین کرده و در روز گرم مورد استفاده قرار می دهند.این حیاط ها عالوه بر خاصیت تنظیم کنندگی هوا،راه باد را سد می کنند،سایه پدید می آورند و در ضمن زندگی کوچک و خلوت درونی را در برابر فضاهای باز و نا امن بیرون پاس می دارند.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
اصل ششم:استفاده هنرمندانه از آب و گیاه استفاده از پوشش گیاهی و بهره گیری از آب در فضاهای شهری و حیاط ساختمان ها)مانند استفاده از باغچه و حوض آب( باعث تعدیل آب و هوا و پایین آوردن درجه حرارت در اثر جذب تابش خورشید،به حداکثر رساندن رطوبت،سایه اندازی،کاستن از انعکاس گرما توسط زمین و ایجاد محیطی قابل سکونت می گردد.
اصل هفتم:تهویه طبیعی و شریان حیاتی آب بادگیرهای کوچک و بزرگ روی بام ها،از ویژگی های شاخص شهرهای فالت مرکزی ایران به شمار می روند،بادگیر وسیله تهویه مناسبی برای خانه های قلب کویر به حساب می آید.بادگیرها با انتقال جریان هوای مطبوع به داخل اتاق ها و راندن هوای گرم و آلوده به بیرون،فرآیند تهویه را انجام می دهند.شکل بادگیرها تابعی از جهت وزش باد بوده و معموال دارای ارتفاع زیادی هستند.کار بادگیر در حقیقت مکش و هدایت باد مناسب به قسمت تابستان نشین خانه برای ایجاد کوران هوا و خنک کردن محیط و تهویه آن و نیز مکش هوای گرم و آلوده درون و هدایت آن به بیرون می باشد.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
اصل هشتم:قنات قنات این شریان حیاتی شهر در مسیر خود آب انبارهای متعددی را جهت تامین آب شهر تغذیه می کرده است. استفاده از این سیستم آبرسانی در طوالنی مدت دارای صرفه اقتصادی است.سیستم آبرسانی قنات صرف نظر از مخارج اولیه و هزینه جزیی الیروبی ساالنه،بدون صرف انرژی و هزینه زیاد، سال ها مورد استفاده قرار می گیرد.حفر و حفاظت از قنات نیازمند تعاون و همکاری مالکان و بهره برداران بوده و موجب تقویت روحیه مشارکت و کار جمعی می گردد.عالوه بر آن،به دلیل ثابت بودن حق برداشت از آب قنات برای همه مالکان،از اسراف آب تا حد ممکن کاسته شده و از حداقل آب حداکثر استفاده میگردد.
اصل نهم:محله گرایی مجموعه ای از قطعات مسکونی و غیر مسکونی با مسیرهای ارتباط دهنده و دیگر عناصر شهری الزم برای زندگی محالت شهری را تشکیل می دهند.در گذشته هر محله دارای مرکزی بوده که بنا بر وضعیت اجتماعی و اقتصادی ساکنان شکل می گرفته است.مرکز محله عناصر متفاوتی مانند بازارچه،مسجد،میدان چه یا حسینیه،حمام،آب انبار و …را در خود جای می داده و محل قرارگیری آن در مسیر یا تقاطع دو یا چند گذر اصلی بوده است.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
بررسی نمونه موردی:یزد
یزد با وسعت 7932 کیلومتر مربع اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است. این شهرستان به دلیل وجود جاذبه های شغلی، رفاهی و تمرکز اداری، پرجمعیت ترین شهرستان این استان به شمار می رود و با جمعیتی حدود چهارصد و پنجاه هزار نفر، تقریباً نیمی از کل جمعیت این استان را تشکیل می دهد.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
نمونه موردی:
جهت گیری
-کشیدگی بیشتر بلوک ها در راستای شمال غربی جنوب شرقی و راستای عمود برآن
-کشیدگی غالب قطعات تشکیل دهنده بلوک ها در امتداد راستای شمال شرقی جنوب غربی باشد،بخش غالب دیگر عمود بر این راستا
-خیابان ها دارای زاویه 15 درجه نسبت به بادهای غالب)غرب و شمال غربی(
بافت متراکم: مجموعه های شهری و روستایی در یزد فشرده و متراکم است که از نفوذ گرمای تابشی به داخل مجموعه جلوگیری می کند.جان پناه بلند بام ها عالوه بر اینکه خانه ها را از انظار محفوظ می دارد و مانع مناسبی است در مقابل باد نامطلوب روی بام ها و کوچه ها سایه می اندازدو کوچه ها و حیاط ها را گود تر میکنند.این بسته بودن،گود و پر سایه بودن تماس مجموعه را با گرمای خارج کم میکند. در اقلیم یزد فرم پلان فشرده است تا سطوح کمتری در مقابل خورشید باشد.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
معابر ارگانیک و سرپوشیده: در یزد چند گذر اصلی که ارتباط فضایی میان چند محله بر قرار می کند،به مجموعه بازار در شهر منتهی می شود.از طرف دیگر در شهر قلعه ای قدیمی گذرهای اصلی معموال به دروازه های شهر ختم می شوند.گذرهای اصلی در مسیر خود از درون مجموعه های مراکز محالت می گذرندو یا به عبارت دیگر مجموعه های مراکز محالت از عناصر مختلفی که در مقیاس محله عمل می نموده تشکیل شده بودند.مانند.گذر اصلی یوزداران.
استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا: استفاده از گل،کاهگل و مشتقات آن به دلیل رنگ روشن آن که گرمای تابشی را باز می گرداند.و چنانچه از سنگ یا چوب در بنا بکار رود آن را با خاک و گل مخلوط می کنند چرا که این نوع مصالح با آب و هوای خشک یزد تطابق ندارند.
درونگرایی و حیاط مرکزی
ساماندهی فضاهای اصلی پیرامون حیاط مرکزی و قرارگیری فضاهای اصلی در سطحی باالتر از حیاط در این حالت تهویه زیر زمین به راحتی از حیاط تامین می شود. و پیش بینی فضای خارجی و باز برای خوابیدن
توزیع فضاهای اصلی بر اساس موقعیت جغرافیایی و اقلیمی:که شامل قرارگرفتن بخش زمستان نشین در جبهه شمالی جهت استفاده از آفتاب در طول روز و بخش تابستان در جبهه جنوبی جهت در امان ماندن از آفتاب تابستان.
فرم حیاط ها معمولابه صورت گودال باغچه و در برخی موارد مسطح است.قرار گرفتن اتاق های زیر زمین اطراف گودال باغچه باعث ایجاد فضاهای خنکی در زیر زمین می شود که از جریان هوا به شیوه صحیح بهره گرفت.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
استفاده هنرمندانه از آب و گیاه
1- حوض آب و باغچه از اجزا ثابت مسکن و فضای باز2-استفاده از پوشش گیاهی در جهت شمال شرق و جنوب غرب که بادهای فراوانی دارد.
تهویه طبیعی و شریان حیاتی آب
استفاد ه از فضای باز در میان محلات برای جریان داشتن هوا در شب.
استفاده از فضاهای نیمه باز مثل ایوان ها و شریان ها با پوشش ساباط.
طراحی تراس های جنوبی به عنوان فضاهای حایل و فیلتر عمل.
بادگیر: ایجاد باد شکن در جهت جنوب غربی می باشد.تنوع فرم و پلان بادگیرها در یزد در خاورمیانه بی نظیر است که در انواع 6 و 3 ضلعی و مربعی ومستطیل دیده می شود.به جز فرم کلی پلان بادگیر در تیغه های داخلی نیز متفاوتند.بادگیرها در یزد نسبت به سایر شهرهای مناطق گرم تر بلندتر است که به طور معمول 5 متر از سطح بام ارتفاع می گیرند ودر مقطع بر مبنای وجود یاعدم وجود زیر زمین وکاله فرنگی طبقه بندی میشوند.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
محله گرایی: محالت شهر سکونتگاه صاحبان حرف و مشاغل خاص،اقلیتهای دینی و طبقات اجتماعی بوده است.هر محله دارای مرکز محله بوده است که در آن عناصر متفاوتی مانند مسجد،میدانچه یا حسینیه،بازارچه یا آب انبار را در خود جای می داده است.هرمحله بزرگ یا رییسی داشت که از سوی اهالی انتخاب می شد.مانند محله فهادان یزد،زردشتیان.
بعد از خیابان کشی ها و تقسیم شهر به قطعات شهری و تغغیرات در تشکیالت اداری،مدیریت شهری ومنطقه بندی های جدید شهر و ترتیب و تنظیم اطالعات و آمار و نیازها بر اساس قطعات شهری محصورخیابان ها،واحد های شهری یعنی محالت از میان رفتند و امروزه فقط نامی از آنها باقی مانده است که تنها در برخی ایام سال مانند اعیاد و عزاداری ماه محرم می توان جلوه هایی از تحرکات و فعالیت های گذشته را در آنها دید.
مسجد جامع میدان،تکیه،حسینیه: که به صورت مهمترین رکن مذهبی شهر و از نظر فضایی معموال در ارتباط با سایر عناصر مرکز شهر قرار داشته اند مانند مسجد جامع فهرج
در ترکیب ساختار فضایی شهردرمسیرگذرهای اصلی،فضاهای شهری به صورت میدان،تکیه و حسینیه و حیاط مساجد)جامع( قرار داشته اند.این فضاها به ویزه در ایام سوگواری محرم و اعیاد مذهبی از تحرک خاصی برخوردار است.میدان وقت و ساعت-حسینیه محله خرمشاه.
بازار: از نظر کالبدی بازار یا به صورت خطی و یا گسترده،مرکب از راسته های متعدد در فضایی با مساجد جامع قرار داشته است.تقسیم بندی های فضایی مشاغل مختلف در راسته ها در رابطه با مسجد جامع صورت می گرفته و فضایی از بازار بر اساس فعالیت هایی که در آن صورت می گرفته نامیده می شده است.
بخش دوم:اقلیم گرم و خشک
معضلات طراحی شهری پایدار در اقلیم گرم و خشک
-عدم توجه به ارزشهای بومی موجود در بناها و بافت قدیمی شهر/الگو برداری از طرح های غیر بومی / عدم توجه به بافت عالوه بر بناها / عدم رعایت مقیاس مناسب ساخت فضاهای باز و سبز/ ناهنجاری های بصری و جلوه های معماری منظر متاثر از حضور ناهماهنگ با محیط و بسترهای طبیعی/ توسعه همه جانبه محیط مصنوع و کاهش شدید پوشش های گیاهی و سطوح فضای سبز/ تخریب و آسیب به الیه های محافظ و محیطی زیست بوم ها 3- ناهمگونی ارتفاع ساختمان های همجوار /عدم تناسب ارتفاع ساختمان ها با عرض گذرها/ به کارگیری مصالح گوناگون با خصوصیات متضاد در ساخت دیوارهای خارجی)نماها/ تشابه قوانین شهرسازی در اقلیم های گوناگون/ عدم استفاده از پوشش گیاهی مناسب و با توجه به اقلیم در بناها و خصوصا شهرها /عدم توجه به بهسازی و استفاده از بافت های تاریخی /عدم استفاده صحیح از آب/ استفاده از انرزی های تجدید ناپذیر برای مصارف ساختمان ها / عدم توجه به مساجد جامع در ارتباط فضایی منظم با سایر عناصر عمده شهری.
بخش سوم:اقلیم معتدل ومرطوب
طبق تعریف کوپن در اقلیم معتدل معدل دمای هوای سردترین ماه سال بین 18 تا 3- درجه سانتیگراد و معدل دمای هوا در گرمترین ماه سال بیش از 10 درجه سانتیگراد است. زمستاانها کوتاه است اما احتمال یخبستن زمین یا پوشیدهشدن آن از برف در حدود یک ماه یا بیشتر وجود دارد )کسمایی، 81 :1382 )و وجود آب به صورت رطوبت سبب تعدیل دمای هوا در شب و روز و تابستان و زمستان میشود در نتیجه بارندگی فراوان و رطوبت نسبی باالی هوا و خاک ویژگیهای اصلی این اقلیم است.
در معماری مسکونی این مناطق برای دوری از رطوبت خاک، خانه ها با ارتفاع از سطح زمین و ساختمانها به صورت غیرمتمرکز، پراکنده و باز ساماندهی شوند تا جریان هوا و کوران، اثر رطوبت هوا را کاهش دهد. جهتگیری ابنیه به سمت وزش نسیمهای مطلوب است و بام شیبدار در اکثر ابنیه دیده میشود. نسبت ااضلاع و فرم ساختمان 1:1/6 تعیین شده که در جهت محور شرقی غربی کشیده شده باشد تا انرژی خورشید در حالت بهینه جذب شود )کسمایی، 119 :1382(. البته فرم در اقلیم معتدل میتواند آزاد باشد اما کشیدگی در محور شرقی غربی مهم است )همان : 122(.
بخش سوم:اقلیم معتدل ومرطوب
ارتفاع از سطح زمین عالوه بر دوری از رطوبت خاک سبب تقویت استفاده از باد در تهویه طبیعی است )مظفری، 5 :1390(. وجودگیاهان کوتاه و درختان نیز برای هدایت باد و ایجاد سایه در برابر آفتاب موثر در این اقلیم موثر است.
بخش سوم:اقلیم معتدل ومرطوب
نمونه موردی گیلان:
به منظور بررسی ویژگیهای معماری بومی این منطقه، این بناها از نظر نوع مصالح ساختمانی و تاثیر باد و نور خورشید بر آنها و چگونگی نسبت به این عوامل و ساختار فضائیشان مورد مطالعه قرار خواهند گرفت. الف ـ ساختار فضایی بنا: «شکل گیری معماری بومی گیلان برمبنای مدولهایی از مربع میباشد توسعه یافته است، این 5 که به صورت خطی در امتداد شرق ـ غرب و عمود بر جریان باد» گونه شکلگیری نمونهای از معماری برونگرا میباشد که از ویژگیهای آن، داشتن ارتباط بصری و فیزیکی مستقیم با فضای بیرون خانه، نداشتن حیاط و گسترش در ارتفاع میباشد که ما در معماری بومی گیلان شاهد آن میباشیم (شکل 1). قابل ذکر است که بناها در فضاهای باز سبز (گیاهی) قرار می گیرند.
ب ـ تاثیر جریان هوا و نور خورشید بر بنا: به منظور جلوگیری از نفوذ باران به داخل ساختمان توسط باد، سقف شیبدار تا نزدیکی کف زمین در یک یا دو طرف بنا که در سمت باد قراردارد ادامه می یابد. «همچنین به منظور ممانعت از نفوذ رطوبت از سطح زمین به داخل بنا، سطح آن بالاتر از زمین قرار گرفته و در فضای بین کف و زمین جریان هوا موجب تبخیر 6 رطوبت و تهویه هوا شده و سبب خشک و قابل استفاده شدن کف ساختمان می شود».
بخش سوم:اقلیم معتدل ومرطوب
ج ـ مصالح ساختمانی: ساقههای برنج عناصر اصلی تشکیلدهنده پوشش سقف های شیبدار هستند. اسکلت بنا و در واقع ایستایی ساختمان از چوب میباشد که از آن در بدنهها نیز استفاده میشود و پوشش نهایی آن با خشت است و گلاندود میشود و از مصالح دیگری 7 همچون سنگ، خشت و سفال نیز در کنار ساختمانهای تماماً چوبی استفاده شده است همانگونه که بیان گردید تمامی مصالح به کار رفته در بنا از مصالح موجود در محل میباشد که موجب کاهش انرژی در حمل و نقل مصالح از نقاط دیگر شده است.
اقلیم شهر رشت مرکز استان گیلان را معتدل خزری نامیدهاند و از ویژگیهای آن بارشهای متوالی باران، رطوبت زیاد، هوای گرم و کمی اختالف درجه گرما در سال است. این وضعیت را میتوان معادل اقلیم معتدل در تقسیمات اقلیمی جهانی کوپن دانست )نیکویه، 30 :1387 و کسمایی، 83 :1382 و شاطریان، 1387(. در این پهنه اقلیمی روزها حدود 6 ماه از سال به وجود سایه نیاز بوده و در 2 تا 4 ماه کوران هوا برای تعدیل شرایط ضروری است )طاهباز، 28 :1390(. در این نمونه فشردگی ساختمانی زیاد است و ساماندهی خطی شرقیـ غربی امکان جذب نور جنوب را مناسب کرده است. اما این امر کشیدگی هر بنا را بر خالف جهت مطلوب اقلیمی، شمالی جنوبی ساخته و امکان وزش باد سرد را به محوطه ابنیه ممکن ساخته است. بام شیبدار در عموم بناها دیده میشود اما فضای سبز چندان مورد استفاده قرار نگرفته است.
بخش سوم:اقلیم معتدل ومرطوب
بخش چهارم:اقلیم گرم و مرطوب
مشخصات کلی اقلیم این منطقه را میتوان اینگونه بیان نمود که دارای تابستانی بسیار گرم و رطوبتی زیاد و دائمی در تمام فصول میباشد. نکته قابل توجه در این اقلیم اختلاف اندک درجه حرارت روز و شب است.
در بررسی این نوع اقلیم به نمونه موردی بسنده میکنیم:
بندر عباس:
الف ـ ساختار فضایی بنا: همانگونه که توضیح داده شد، معماری بومی این اقلیم تلفیقی از معماری درونگرا و برونگرا است. به منظور مقابله با گرما و ایجاد جریان مطبوع هوا در فضاهای داخلی علاوه بر ایوانهای سرپوشیده، پنجرههایی در مقابل هم در شمال و جنوب به منظور ایجاد جریان هوای داخلی در اتاقها به کار برده میشوند.
ب ـ تاثیر جریان هوا و نور خورشید بر بنا: استفاده مطلوب از جریان هوا تنها راه بهبود بخشیدن به شرایط سخت این اقلیم میباشد. از این رو بناها به جانب دریا در جهت وزش باد میباشند تا از هر وزش نسیمی استفاده کنند. از این رو پنجرههای داخلی و روزنههای خارجی (روبه گذرها) معمولاً در مقابل هم قرار میگیرند تا جریان هوا، همواره وجود داشته باشد. همچنین از بادگیرهای یک طرفه (تنها به سمت جنوب) و یا چهار طرفه به منظور انتقال جریان باد از جانب دریا (بادشمالی) به فضاهای داخلی استفاده میکنند.
بخش چهارم:اقلیم گرم و مرطوب
ج ـ مصالح ساختمانی: در خانههای بومی بندرعباس مصالح بومی به کاربرده شده، در دیوارها سنگ، خشت و یا آجر میباشد و پوشش سقف نیز از تیر چوبی، حصیر خرما و کاه گل است. شایان ذکر است که به منظور ایجاد عایق حرارتی و رطوبتی در سقف بنا، سطح ورقههای چوبی با یک لایه خاک رس مرطوب و دو لایه کاه گل پوشانده میشود تا قشرهای یکدست و همگنی برروی چوبها بوجود آید.
بخش پنجم:اقلیم سرد و کوهستانی
در بررسی و مطالعه این نوع اقلیم، به معماری مسکن در تبریز اشاره مینمائیم، قابل ذکر است که فرم معماری این نوع اقلیم نیز همچون معماری درونگرای منطقه گرم وخشک است. اما با تفاوتهایی که لازمه آب و هوای سرد میباشد.
اقلیم تبریز آب و هوای تبریز را میتوان با زمستانی بسیار سرد و تابستانی گرم و خشک توصیف نمود. بر طبق این اقلیم، بنا بایستی به نحوی شکل گیرد که در زمستان جذب حداکثر گرما با حفظ آن و در تابستان جذب کمترین مقدار حرارت را داشته باشد.
ویژگیهای معماری بومی تبریز
الف ـ ساختار فضایی بنا: در تبریز خانهها در جهت شمالی و جنوبی میباشند. برای محافظت اتاقها از سرمای زمستان تمام پنجرهها به صورت مضاعف ساخته شدهاند، یعنی از دو پنجره که پنجرۀ داخلی رو به داخل اتاق و دیگری به سمت خارج باز می شود .
بخش پنجم:اقلیم سرد و کوهستانی
ب ـ تاثیر جریان هوا و نور خورشید: همانگونه که توضیح داده شد شکلگیری بناها در تبریز به صورتی است که در زمستان از حداکثر و در تابستان از حداقل گرما بهرهمند گردد. از این رو در سمت شمال و جنوب بنا، دیوارهای طویل و بازشویهای اصلی قرار میگیرند که به منظور حفظ گرما در زمستان پنجرهها دو جداره میباشند. به علت همین سرمای زیاد جریان هوا در مسکن ضروری نمیباشد ولی به منظور هدایت نور خورشید در جبهه های شمالی، پنجره و یا ارسیهای بزرگ قرار دارند تا نور بیشتری وارد بنا شود.
ج ـ مصالح ساختمانی: در تبریز به علت سرمای زیاد، دیوارها ضخیم بوده که معمولاً از آجر و خشت ساخته شدهاند و پشتبام نیز از کاه گل میباشد.