عنوان:
اقلیم چهار فصل ایران
تهیه کننده:
فرشید پور قربان
آموزشکده فنی پسران بروجن
سال تحصیلی 94-93
طراحی ساختمان های ایران در نواحی مختلف آب و هوایی
مقدمه:
دشت های فلات که بخش عمده ای از مساحت کشور ما محسوب می شوند، عمدتاً در نواحی مرکزی و شرقی مملکت قرار دارند. دو منطقه دشت کویر و کویر لوت، در مرکز ایران واقع شده اند که به طور کلی لم یزرع و یا با بارندگی بسیار اندک می باشند. این دو کویر، قریب یک هفتم مساحت ایران را شامل می شوند.نواحی حاشیه کویری و کوهپایه ای، دارای آب و هوای معتدل تر با بارندگی بیشتر می باشند؛ ولی به هر تقدیر، اقلیم این نواحی نیز گرم و خشک است. خصوصیات کلی شرایط اقلیمی دشت های فلات به قرار زیر است:
-آب و هوای گرم وخشک در تابستان و سرد و خشک در زمستان -بارندگی بسیار اندک
-رطوبت هوای بسیار کم
-پوشش بسیار کم گیاهی -اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز -در نواحی کویری و حاشیه کویری، باد های توام با گرد و غبار
به دلیل رطوبت کم و دوری از دریا، اختلاف درجه حرارت هوا در طی شبانه روز، زیاد است. به تغییرات روزانه حرارت که در ستون نوسان روزانه دما در جدول 1 برای شهر های مناطق گرم و خشک آمده، توجه کنید.
عکس هوایی شهر یزد؛ حفاظت از فضا های مسکونی سنتی در مقابل شرایط نامساعد طبیعی در این عکس به خوبی مشخص است؛ بافت متراکم، فضا های محصور و حیاط مرکزی از جمله تمهیدات اقلیمی در این شهر کویری می باشد؛ قسمتی از تصویر برای نمایش خانه های حیاط مرکزی، درشت نمایی شده است.
بافت شهری
شکل پذیری بافت شهری و روستایی و تطبیق شرایط زندگی با عوامل طبیعی و همچنین استفاده از این عوامل در شرایط بسیار نامساعد آب و هوایی در این مناطق، قابل توجه است. به جرات می توان بیان نمود که یکی از دستآورد های بسیار مهم معماری سنتی ما در همین تطبیق و فراهم نمودن محیط مناسب زندگی در این مناطق خشک و بی آب و علف است.
کلیات بافت شهری و روستای به قرار ذیل است:
1- بافت شهری و روستایی بسیار متراکم 2- فضای شهری کاملاً محصور 3- کوچه های باریک و نامنظم و بعضاً پوشیده با طاق 4- ساختمان های متصل به هم 5- استقرار مجموعه های زیستی بر اساس جهت آفتاب و باد
به طور کلی، تمامی فضا های زیستی این مناطق، اعم از فضا های شهری، معابر، حیاط ها و ساختمان ها، در مقابل عوامل جوی، خصوصاً باد نامطلوب، کاملاً محافظت شده اند و استفاده از باد مطلوب و تابش آفتاب با تمهیدات خاصی که در دنباله این مقاله توضیح داده خواهد شد، صورت می گیرد
بافت شهری در این نواحی، به هم فشرده و ابنیه، متصل به هم هستند. کوچه ها، باریک و با دیوار های نسبتاً بلند و در مسیر یک خط شکسته امتداد دارند. اصولاً هیچ فضای شهری غیر محصور در این مناطق وجود ندارند؛ زیرا محافظت از فضای غیر محصور در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی ممکن نیست. یکی از دلایل باریکی کوچه ها که گاه فقط برای عبور دو نفر از کنار هم کافی است، برای فراهم نمودن شرایط اقلیمی بهتر در فضای معابر است. وجود دیوار های بلند در کنار معابر، در ایجاد سایه در مقابل تابش آفتاب و همچنین حفاظت معابر در مقابل باد های کویری، تاثیر بسزایی دارند. باید متذکر شد که پیچ در پیچ بودن کوچه ها، از نظر زیست اقلیمی، یک مزیت در مناطق گرم و خشک و کویری محسوب می شود، زیرا در مسیر های مستقیم و عریض، باد های کویری می توانند به سرعت جریان داشته باشند و باعث اختلال در زندگی روزمره شوند
زواره، شهرکی برآمده از دل خاک با فضا های کاملاً محصور در مجاور کویر مرکزی ایران در استان اصفهان.
متاسفانه در رابطه با مسایل اقلیمی، بسیاری از درس های معماری و شهرسازی گذشته ما جهت طراحی شهر ها و ساختمان های جدید فراموش شده و در فصول گرم، بجز در اطاق های بسته و زیر کولر های برقی، در سایر قسمت های این شهر های مدرن، شرایط آسایش برای انسان، فراهم نمی باشد.
کلیات فرم بنا در این مناطق به قرار ذیل است:
1- کلیه بنا ها به صورت کاملاً درون گرا و محصور 2- کلیه بنا ها بجز حمام ها دارای حیاط مرکزی و اغلب آنها دارای زیرزمین، ایوان و بادگیر 3- کف ابنیه و خصوصاً حیاط، پایین تر از سطح معابر 4- ارتفاع اطاق ها نسبتاً زیاد 5- طاق ها غالبا قوسی و گنبدی 6- دیوار ها نسبتاً قطور
ساختمان های حیاط مرکزی، طاق های گنبدی و بادگیر های کوتاه یک طرفه از مشخصات بارز سیمای شهر میبد در حاشیه دشت کویر در استان یزد است.
مقطع عرضی و نمای تابستان نشین خانه بروجردی ها در کاشان در استان اصفهان؛ ساختمان این خانه در تاریخ 1292 ه.ق. برابر با 1254 ه.ش. به پایان رسیده است.
همانگونه که فضا های شهری، محصور و در مقابل شرایط نامساعد طبیعی کاملاً محافظت شده اند، ساختمان ها و حیاط آنها نیز دارای یک حصار بسته و یک محیط زیست اقلیمی کنترل شده می باشند. این مطلب در مورد کلیه ساختمان های در این مناطق، اعم از تجاری، مذهبی، خدماتی و مسکونی صدق می کند.
نوسان درجه حرارت در منطقه، بسیار زیاد و میزان رطوبت هوا، کمتر از حد آسایش انسان است. همچنین تابش آفتاب و حرارت آن در تابستان، محیطی گرم و سوزان ایجاد می کند و باد های پر گرد و غبار کویری که در بسیاری از روز های سال در جریان است، مخل آسایش می باشد. لذا، ایجاد یک حیاط مرکزی در وسط ساختمان و تعبیه حوض آب و احداث باغچه، باعث افزایش رطوبت در فضای زیستی شده و دیوار های خشتی و آجری ای که به لحاظ تحمل بار سنگین طاق های قوسی و گنبدی، با ضخامت نسبتاً زیاد ساخته می شوند، مانند یک خازن حرارتی، نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز را کاهش می دهند. و بالاخره، با قرار دادن کلیه بازشو ها رو به فضای نسبتاً مرطوب و معتدل حیاط و مسدود نمودن جداره خارجی ساختمان، بجز در ورودی، ارتباط فضای زیست داخل با فضای خارج تا حد امکان قطع شده و یک اقلیم کوچک و مناسب برای آسایش انسان در اقلیم گرم و خشک منطقه احداث شده است.
پلان طبقات خانه بروجردی ها با حیاط بیرونی در محله میر احمد کاشان در استان اصفهان؛ پلان ها در شکل به ترتیب از بالا به پایین پلان همکف، طبقه اول و زیرزمین می باشد؛ با توجه به این پلان ها مشخص است که قسمت تابستان نشین، زیرزمین و پس از این دو، قسمت زمستان نشین اهمیت و وسعت بیشتری نسبت به سایر قسمت ها دارند.
نواحی فلات مرکزی ایران
دارای آب و هوای گرم و خشک می باشد. میران بارندگی کم و اختلاف دمای شب و روز زیاد است.
تاملی اندک در معماری خانه های سنتی این ناحیه نشان می دهد، که آنها در کلیت طرح با هم اشتراک دارند. همه آنها دارای پلان های متراکم و درونگرا بوده و رو به حیاط مرکزی داشته اند. این خانه ها همه زیبایی هایشان را به اهل خانه نشان می دادند. دیوارهای بلند بیرونی خانه ها، کم تزئین و ساده بوده است.
فقط ورودی خانه با تورفتگی و تزئین، خود را نسبت به بقیه دیوارهای خارجی مشخص می کرده است. فضای هشتی که در بعد از ورودی قرار می گرفته، دید نامحرم به فضای درونی را می بسته، به گونه ای که حتی با باز بودن در خانه، دید به باغ درونی و حیاط خانه، غیر ممکن بوده است. این ویژگی اصل مهم محرمیت، درونگرایی و عدم اشراف را بیان می کرده که از زمان قبل از اسلام مورد توجه بوده است.
دالان متصل به هشتی، شخص را به حیاط می رسانده است. در بعضی از خانه ها علاوه بر حیاط اندونی که محل زندگی اهالی خانه بوده، حیاطی نیز به عنوان بیرونی داشته، که فضاهای اطراف آن برای پذیرایی از مهمانان مرد خانه در نظر گرفته می شده است. این دو حیاط نیز بهم دیدی نداشته اند. حیاط چون خوان نعمت بوده، که فضاهای دیگر همه به دور ان می نشستند. هوا، آب، نور، سایه، سبزه و آسمان، نعمت های این باغ درونی بوده است.
نظم هندسی در همه بخش های خانه از کل تا جزء دیده می شد. این هندسه، علاوه بر آن که ساختار کلی طرح را مشخص می کرد، تک تک اجزای آن را شکل می داد، و فضاهای مختلف را به نسبت اهمیت در جاهای متفاوت قرار داده و ارتباطشان را با سایر فضاها معلوم می ساخت.
از دیگر خصوصیات طرح کلی خانه ها، همسازی معماری آنها با اقلیم خشن منطقه است. مانند:
– ایجاد حیاط های عمیق و پرسایه در میان بنا
– قرار دادن حوض و باغچه در حیاط
– درآمیختن و اتصال فضاهای زندگی با فضاهای باز
– اهمیت بخشیدن به ایوان ها، رواق ها و فضاهای نیمه باز در خانه، که اغلب به مهمترین فضای خانه بدل می شده است.
– ساختن بادگیرهای بلند، سایه بان ها و قرار دادن درها و پنجره ها در عمق دیوارها
– استفاده از زیرزمین و خنکای آن
– استفاده از فرم های قوسی و گنبدی در سقف بناها
– ضخیم گرفتن جرزها و سقف خانه ها
– استفاده از مصالح خشت و گل
– تقسیم فضاهای سکونتی به دو بخش تابستان نشین پشت به قبله و زمستان نشین رو به قبله
خانه در اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
دو سلسله جبال البرز و زاگرس، نواحی مرکزی ایران را از سواحل دریای خزر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب، جدا می کند. این منطقه آب و هوای سرد همراه با بارش برف فراوان داشته و از اختلاف دمای زیادی بین شب و روز برخوردار است.
خانه های سنتی در این نواحی نیز مانند مناطق مرکزی ایران به صورت حیاط مرکزی ساخته می شود، و دارای پلان های متراکم و فشرده است. منتهی در اینجا اتاق های واقع در سمت شمال حیاط، از سایر قسمت ها بزرگتر و وسیع تر بوده است. تالار و اتاق اصلی نشیمن در همین قسمت واقع می شد. این مطلب به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در زمستان بوده است. چون فصل تابستان عمدتا کوتاه و دمای هوا نسبتا معتدل است، از سمت جنوب ساختمان، کمتر استفاده می شد. اتاق های جنوبی، شرقی و غربی، جهت انبار و فضاهای خدماتی مورد استفاده قرار می گرفته و سقف ها مسطح، تیرپوش و کم شیب و بازشوها به حداقل می رسیده است.
به دلیل فراوانی و در دسترس بودن، سنگ، ماده عمده ساختمانی مورد استفاده در نواحی کوهستانی بوده است. گاهی اوقات اهالی، خانه خود را در درون سنگ ها می تراشیدند. که بهترین نمونه آن، روستای کندوان، در نزدیکی شهر تبریز؛ در دامنه کوه سهند می باشد.
ارتفاع صخره های مخروطی شکل این روستا که به آن ها «کران» می گویند، بین 10 تا 15 متر است. این کران ها در امتداد رودخانه و در بین مسیر رودخانه و تپه های مجاور آن واقع هستند و از لحاظ اقلیمی و جهت آفتاب، در موقعیت بسیار خوبی قرار گرفته اند.
خانه در مناطق گرم و مرطوب
این منطقه شامل سواحل جنوبی ایران در کنار دریای عمان و خلیج فارس می باشد. در این منطقه دما و رطوبت هوا بالا و نوسان آن در طول روز و شب کم است. تفاوت دمای هوای روی خشکی و روی دریا در این منطقه باعث به وجود آمدن نسیم هایی می شود. در این منطقه در طراحی خانه های سنتی سعی می شده، خانه های در سایه قرار گیرند. ایوان های عریض و مرتفع هم از نفوذ باران به داخل جلوگیری می کرده و هم سایه ای کامل بر روی دیوار اتاق ها ایجاد می نموده است. در نقاط نزدیک به دریا بادگیرها، نسیم خنک دریا را به داخل خانه ها می رساندند. رنگ مصالح نما روشن و از حنس مصالح سبک و ارتفاع اتاق ها بلند بوده است. در نزدیک دریا به دلیل رطوبت زمین، خانه بر روی کرسی یا پیلوت قرار می گرفته است
خانه در اقلیم معتدل و مرطوب
این منطقه که حاشیه جنوبی دریای خزر می باشد، از سرسبزترین و پرباران ترین مناطق اقلیمی ایران و از رطوبت نسبتا زیادی در تمام فصول سال برخوردار است. اختلاف درجه حرارت در بین شب و روز کم بوده و پوشش وسیع گیاهی، سراسر منطقه را فراگرفته است.
به دلیل رطوبت بالا، در خانه های سنتی این منطقه از کوران دو طرفه هوا، حداکثر استفاده را می کردند. بام ها به صورت شیب دار ساخته می شده و ایوان ها در اطراف ساختمان، به عنوان فضایی مهم در خانه مطرح می شده اند. شکل ساختمان نیز برخلاق منطقه مرکزی، در این منطقه به صورت برونگرا طراحی شده و دید خانه به حیاط اطراف خود بوده است.
خانه بر روی کرسی یا پیلوت قرار می گرفته است. شکل خانه و ساختمان ها نیز کشیده، و به دلیل وزش باد مناسب از دریا، در جهت شرقی- غربی بوده، تا از حداکثر کوران هوا استفاده کنند. پنجره ها نیز بلند و کشیده بوده است، مصالح غالب مورد استفاده در ساخت و سازها، سبک و اغلب چوب بوده است.