تاثیر اقلیم بر معماری سنتی ایران
فهرست مطالب
چکیده
مقدمه
معماری اقلیمی
معماری مناطق سرد و کوهستانی
معماری اقلیم معتدل و مرطوب
معماری مناطق گرم و خشک
معماری مناطق گرم و مرطوب
معماری خانه های قدیمی ایرانی
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی
نمونه های موردی خانه های سنتی متناسب با اقلیم منطقه
خانه مستوفی بشرویه(اقلیم گرم و خشک)
خانه انصاری ارومیه(اقلیم سرد و کوهستانی)
ضوابط طراحی
نتیجه گیری و پیشنهاد
جانمایی و دیاگرام پیشنهادی
منابع و مآخذ
چکیده
اقلیم بیانگر تاثیر متقابل عناصر و عواملی چون تابش آفتاب، دما و رطوبت هوا ، وزش باد و میزان بارندگی می باشد که بر معماری بنا، آسایش و رفاه انسان تاثیر گذاشته و نتیجه این تاثیرات، باعث تغییر در فرم، سازماندهی فضاها و تناسبات حاکم بر فضاهای داخلی کلیه ساختمان ها و سازه ها شده است. خانه در معماری ایرانی به مجموعه فضاهایی گفته می شود که سرپناهی امن و آرامش بخش برای خانواده می باشد .ایران دارای اقلیمهای مختلف و مناطق با آب و هوای متفاوت در فصول چهارگانه است. معماری گذشته ایران با تکیه به تجربه و تکنیک ساخت و به وسیله مصالح بومی، راه و روشهایی منطقی جهت برآورده شدن شرایط آسایش انسان ابداع نموده بود. با بررسی معماری سنتی این سرزمین می توان آن را معماری پایدار یا یکی از نمودهای معماری پایدار نامید. از مسائل مهم معماری پایدار توجه به موضوعات متفاوتی همچون اکولوژیک، ارزانی، در دسترس بودن، سازگاری با محیط زیست و موارد دیگر است. در ساختمان های سنتی همیشه استفاده از انرژیهای ارزان و در دسترس مانند آفتاب، باد و نور مد نظر بوده است، به همین دلیل ساختمان ها در مناطق مختلف دارای پلان و قرارگیری متفاوتی جهت حداکثر استفاده از انرژیهای یاد شده می باشد. امروزه این مسئله به دلایلی همچون افزایش قیمت زمین، افزایش جمعیت، افزایش قیمت مصالح، به وجود آمدن وسایل تهویه مطبوع، استفاده از انرژیهای فسیلی و … تا حد زیادی باعث تغییر روند معماری شده است.[1]
می توان نتیجه گرفت که می بایست امروزه با در نظر گرفتن این عوامل اقلیمی، طراحی به گونه ای صورت پذیرد که از نور و حرارت خورشید و بادهای مطلوب ، برای افزایش سطح آسایش کاربر بهره گرفته شود.
کلمات کلیدی: خانه های سنتی ، اقلیم و معماری ، اقلیم ، هویت ، معماری سنتی ایران ، معماری
مقدمه
معماری گذشته ما دارای هویت بوده چرا که متناسب با فرهنگ،اقلیم، کاربران و منطقه طراحی می شد، که در آن آرامش و راحتی احساس می شد ولی امروزه هیچ رنگ و بویی از این معماری و خطوط در ساختمانها مشاهده نمی شود. معماری امروز نه تنها انعکاس دهنده فاکتورهای بومی ، محله ای، منطقه ای و اقلیمی سایت خود نیست بلکه از پتانسیل های فرهنگ اقتصادی نیز بی بهره است. بی شک این معماری نه تنها هویت بومی و محله ای را تقویت نمی کند بلکه در مسیر حرکت جهانی تک قطبی و یک صدا و یک فرهنگ در حال حرکت است.[2] در صورت عدم درک فرهنگی ، اجتماعی و اقلیمی فضا، فضا را سخن به میان می آید. نا همخوانی فضا با انسان موجبات " ناهمخوانی فضا با انسان " به درستی نفهمیده یا در آن احساس راحتی نخواهیم کرد. در اینصورت از عدم ارتباط یا ضعف ارتباط آن دو را فراهم می آورد و بین فرد و فضا ناهمخوانی عامل هویتی پیدا نمی شود . در صورت عدم ارتباط مابین فرد و فضا فرد با حادثه ای به نام " بحران هویت " مواجه می شود. مردم به فضاهای هویت مند نیاز دارند تا به آنها تعلق داشته باشند.[3]
مشکل مسکن امروزی که تحت تاثیر تفکر غرب از ساختمانهای به اصطلاح مسکونی است، زیستن در آنها را محدود به واحدها و چارچوب خانواده ها کرده است. اتخاذ این سیاستها معمولا باطرح مسائل مربوط به کمبود مسکن و مشکلات اقتصادی خانوارها توجیه می گردد . غافل از اینکه حاصل این برخوردها در دراز مدت به معضلات جدی اجتماعی می انجامد. جای تعجب دارد که امروزه به بهانه ایجاد سر پناه کشور ما راهی را می رود که غرب چندین دهه قبل طی کرده ، شاهد عواقب زیان بار آن بوده و برای جبران آن خسارت گزافی را پرداخت کرده است . خطر بزرگی که ما را تهدید می کند این است که به این مشکلات عادت کنیم و حساسیت خود را نسبت به آنها از دست بدهیم. این واقعه تحمل مشکل را آسان نمی کند بلکه یافتن راه حل مقابله با آن را دشوارتر می نماید؛ زیرا نمی توانیم علت آشفتگی ها و بی قراری های روانی و احساس رها شدگی و بی ریشگی خود را دریابیم. آغاز این ماجرا نفوذ و رواج اندیشه تولید صنعتی در ساختمان سازی ) که محصول جنگ جهانی دوم و صنعتی شدن شهرهای اروپا بود( این مساله به کشور ما سرایت کرد[3] و باعث شد مسکن را تبدیل به سرپناه کند در صورتی که مسکن چیزی بیش از سرپناه فیزیکی صرف است .[4] برای مقابله با این معضل باید معماری گذشته را درک و تبدیل به امروزی کرد. با توجه به رشد شهرنشینان دیگر مانند گذشته و به روش های سنتی نمی توانیم بناهای معماری خلق کنیم چون هم نیاز ما از فضاهای معماری عوض شده اند و هم روشهای ساخت سنتی پاسخگو نیستند، اما می توان با توجه به فناوری های نوین معماری بومی را به زبان امروز ترجمه و تبدیل کرد. [5] چگونگی به کارگیری اصول ، مبانی و الگوهای معماری ایرانی و تبدیل آنها به خط و طرح پایان بخش مباحث نظری استاد میر میران است . از نظر او اگر چه ما در معماری ایرانی ترکیب و تکثیر اشکال و پیچیدگی آنها را داریم اما می توان به اصول و مبانی و الگوهایی دست یافت که حضور دائم در معماری را داشته و با صورتهای گوناگون و تکامل یافته ، خود را نشان داده اند. [6]
معماری گذشته ارزشهای گونه شناسانه را در مفهوم گونه تبلور و آنرا انتقال می داده است. معمار بوسیله مفهوم گونه و عمل بر اساس آن پیوند بین حال و گذشته را بوجود آورده است. این پیوند به زنجیره ای از حلقه های به هم پیوسته که در طول تاریخ تکامل یافته ، تبدیل شده است. آنچه در زمان حال ساخته می شود یک حلقه از آن زنجیر است . برای عمل صحیح و مناسب در زمان حال باید حلقه های یک زنجیر را خواند . نقطه آغازین این زنجیر یک گونه پایه است. [7]
بحث گونه شناسی معماری از اواخر قرن 11 میلادی در بعضی از کشورهای اروپایی مطرح شده است. در ابتدا با این موضوع بصورت خیلی کلیشه ای برخورد می شدو به دسته بندی بناها بر اساس یک ویژگی مشترک می پرداختند. یکی دیگر از روشهای دسته بندی در این زمان تقسیم بناها با ویژگی های مشترک نقشه آنها بوده است. این روش دارای مزایای زیادی است ولی متاسفانه با غرق شدن در یک نوع تفکر ، گرفتاری چارچوبی جبری و پیوند روند تاریخی با دیدهای مادی جبری به نتیجه گیری هایی پرداخته اند که نتیجه آن با توجه به چارچوب یاد شده از پیش تعیین شده است در حالیکه – در یک کار علمی علاوه بر بررسی شناختی کلی نتایج یم بایست بعد از مطالعه و تحقیق بدست آیند. [8]
عناصر یک گونه معین ، معمولا دارای عملکردهای عمومی هستند همچون سیرکلاسیون ، ورودی ، فضاهای عمومی ، فضاهای خصوصی و… نوع کاربری تاثیر در گونه ندارد. قدیمی ترین مناطق شهر، بیشترین تنوع گونه شناسنامه را دارا بوده و احتمالا گونه های ساختمانی تمام دوره های رشد شهر را در بردارند. بنابر این پس از انجام مطالعات اولیه در هر شهر ، می توان مناطقی را یافت که معرف شخصیت کالبدی کامل شهر باشند. [8]
معماری اقلیمی
تکنیکهای طراحی اقلیمی که برگرفته از معیارهای اب وهوایی معماری بومی باشد دارای حداکثر کارایی خواهد بود. [9] روشهای سرمایش و گرمایش طبیعی ساختمانها از دیر باز در معماری بومی رایج بوده است. معماران و مهندسان ایرانی از قرن ها پیش با استفاده از جریان باد ، اختلاف دمای هوا در شب و روز در طول سال توانستند شاهکارهایی خلق کنند که در شرایط جوی حاکم بر منطقه با کمترین مصرف انرژی در ساختمان ها برای خود بوجود آورند. [10] طراحی ساختمان، اولین خط دفاعی در مقابل عوامل اقلیمی خارج بناست. طراحی اقلیمی روشی است برای کاهش همه جانبه هزینه انرژی یک ساختمان، در تمام آب و هواها ، ساختمانهایی که بر طبق اصول طراحی اقلیمی ساخته شده اند، ضرورت گرمایش و سرمایش مکانیکی را به حداقل کاهش می دهندو در عوض از انرژی طبیعی موجود در اطراف ساختمانها استفاده می کنند.[11]
در دسته بندی اقلیمی کسمایی [12] ایران به 4 دسته تقسیم شده است، اما طاهباز [13] ایران را به 6 دسته تقسیم کرده است. طبق آن اقلیم کوهپایه های کم ارتفاع که شهرهایی چون سنندج ،قزوین ، تفرش، کرمانشاه،مشهد و… در بر می گیرد، به اختصار توضیح بخشی از ویژگی های کلی آن می پردازیم:
اقلیم کوهپایه های کم ارتفاع دارای زمستانهای سرد و تابستانهای نسبتا گرم و خشک است. معمول دمای سالیانه 12 تا 17 و نوسان دمای سالیانه 35 تا 43 درجه سانتیگراد است. در تابستان متوسط حداکثر دما در طی روز 31 تا 38 و متوسط حداقل دمای در طی شب حدود 8 تا 18 درجه سانتیگراد است. در زمستان ، متوسط حداکثر دما در طی روز حدود 7 تا 17 و متوسط حداقل دما در طی شب حدود2- تا 6- درجه سانتیگراد است . حداکثر مطلق دما در تابستان 36 تا 47 و حداقل مطلق دما در زمستان 10- تا 30- درجه سانتیگراد است. در 2 تا 4 ماه از سال یخبندان وجود دارد و ریزشهای جوی در این ایام غالبا بصورت برف است.
نیازهای اقلیمی از نظر آسایش انسان و شرایط ساخت و ساز : در این مناطق پرهیز از سرمای زمستان مهمتر از گرمای تابستان است. 7 ماه از سال در طی روز نیاز به سایه احساس می شود در عین حال 4 تا 5 ماه از این ایام در حوالی ظهر ، سایه به تنهایی کفایت نمی کند و استفاده از مصالح مناسب و برودت تبخیری آب یا گیاه شرایط آسایش را فراهم می کند. در شبهای این ایام هوا نسبتا خنک است و به دلیل سرمای شبانه خواب در هوای آزاد امکان پذیر نیست، ولی با کاربرد مصالح مناسب می توان به شرایط مطلوب در داخل دست یافت.
تابش خورشید : از نظر دریافت انرژی خورشیدی این اقلیم در محدوده تابش متوسط و زیاد واقع شده است.[13]
تصویر 1 – نمونه معماری اقلیمی
معماری مناطق سرد و کوهستانی
اقلیمهای سرد دارای میانگین دمای هوا در تابستان حداکثر حدود ۱۰ درجه و در زمستان کمتر از ۳ درجه سانتی گراد می باشند. این مناطق دارای زمستانهای سرد و طولانی وزمین پوشیده از برف می باشند. نزولات جوی در اکثر مواقع به صورت برف بوده و باران، دارای مقدار کمی می باشد. در این مناطق نوسان دما در شب وروز و فصول مختلف سال زیاد است. در این مناطق با توجه به وجود هوای بسیار سرد و بادهای شدید، حداکثر استفاده از تابش آفتاب، حفظ گرمای ایجاد شده در بنا و … قرارگیری بناها دارای خصوصیات کلی به شرح زیر است:
1. بناها کوچک، محصور و درونگرا هستند.
2. بافت شهر فشرده و ساختمان ها به هم متصل هستند.
3. توپوگرافی و جهت تابش از عوامل تعیین کننده اسقرار و گسترش بناها است.
4. معابر دارای عرض کم و عمود بر جهت باد در نظر گرفته می شوند
5. بناها دارای ارتفاع کم بوده و در و پنجره ها دارای ابعاد کوچک می باشند.[14]
خصوصیات فرمی بناهای سنتی در اقلیم سرد
* نسبت سطح پوسته به حجم کم است.
* بناها درونگرا و غالباً دارای حیاط مرکزی هستند.
* بامها اکثراً مسطح می باشند.
* اتاق ها ارتفاع کمی دارند.
* در و پنجره ها کوچک هستند.
* دیوارها دارای قطر زیاد و خانه ها اکثراً دارای ایوان می باشد.[14]
روش های کنترل دما در ساختمان های واقع در اقلیم سرد
حرارت به سه روش تابش، همرفت و رسانش انتقال می یابد. برای کنترل دما در ساختمان با ید راه های انتقال حرارت از درون به بیرون و بلعکس را کنترل کنیم. روش های رایج در جلوگیری از اتلاف انرژی و پدیدآوردن شرایط آسایش به شرح زیر می باشد:
* استفاده از تابش نور خورشید یا مقابله با آن
* استفاده از ظرفیت حرارتی مصالح ساختمانی جهت جلوگیری از گرم و سرد شدن داخل بنا
* باد پناه بودن ساختمان
* استفاده از جریانهای مطلوب باد
* به حداقل رساندن انتقال گرمای بنا.[15]
عوامل مهم در استقرار بناهای واقع در اقلیم سرد
جهت گیری ساختمان
این عامل تعیین کننده مقدار جذب تابش آفتاب است. در این مناطق ساختمان در جهتی قرار می گیرد که بیشترین انرژی تابشی را در فصل زمستان دریافت کند.
قرارگیری ساختمان ها در مجاور یکدیگر
برای جلوگیری از اتلاف حرارت در این مناطق ساختمان ها را در مجاورت یکدیگر می سازند تا سطح کمتری از بنا در مجاورت هوای آزاد قرار گیرد و در عوض سطوح رو به آفتاب بیشترین مقدار را دارند.
مصالح و رنگ آن ها در بنا
در این مناطق سطوح خارجی بنا را از مصالح با جذب حرارت زیاد و رنگهای تیره در نظر می گیرند. همچنین مصالح دارای ظرفیت حرارتی زیادی می باشند.
استفاده از اثر گلخانه ای
در این مناطق برای بهره وری بیشتر از تابش خورشید در قسمت آفتاب گیر بنا راهروهایی با پنجره های بزرگ در نظر می گیرند تا بیشترین نور خورشید را وارد ساختمان نمایند. اشعه خورشید بعد از عبور از شیشه تغییر طول موج داده و نمی تواند از شیشه برگردد، در نتیجه دمای درون راهرو بالا رفته و دما به مصالح اطراف نفوذ می کند و باعث گرم شدن محیط اطراف می گردد.
جلوگیری از برخورد باد با بنا
برخورد باد با بدنه ساختمان باعث افزایش انتقال حرارت تولید شده در ساختمان می شود به همین دلیل تلاش می گردد تا جهت گیری ساختمان به نحوی باشد که حداقل سطح در مقابل باد قرار گیرد.
پایین بردن بنا از سطح معبر
یا استفاده از قسمت های بادپناه تپه یا کوه از راهکارهای رایج در این مناطق است.[1]
معماری اقلیم معتدل و مرطوب
در این اقلیم رطوبت زیاد، نزولات جوی فراوان ابستانهای نسبتاً گرم و تغییر درجه حرارت درطول شب و روز کم می باشد. با توجه به بارش زیاد باران و رطوبت بالای زمین و هوا، استفاده ازجریانهای بادی، به مسئله ای اصلی در شکل گیری معماری تبدیل شده است.
معماری مناطق معتدل و مرطوب
* احداث ساختمان ها به صورت خطی ویا پراکنده جهت استفاده حداکثراز جریان باد- معماری برونگرا
* احداث ایوان در اطراف بنا جهت فعالیت روزانه
* احداث ساختمان بالاتر از سطح زمین جهت دور شدن از رطوبت خاک وتفاده از جریان باد
* استفاده از سقفهای شیبدار و ادامه آن ها تا نزدیک سطح زمین جهت مقابله با باران های شدید و کج باران
* قرار دادن پنجره در سمتهای بیرونی بنا جهت ایجاد کوران
* استفاده از مصالحی که رطوبت کمتری جذب کرده و تبخیر بیشتری دارند اقلیم گرم و خشک:درجه حرارت بالا در تابستان و سرمای شدید در زمستان، رطوبت بسیار کم، آب اندک، طوفان های شنی از خصوصیات این مناطق می باشد.
معماری مناطق گرم و خشک
* احداث بادگیر جهت هدایت باد به درون ساختمان
* احداث حیاط مرکزی و معماری درونگرا
* احداث گودال باغچه
* بناها دارای فشردگی در پلان جهت مقابله با تابش خورشید و قرارگیری سطوح کمتر در برابر آفتاب
* احداث ساختمان به سمت جنوب و جنوب شرق جهت استفاده بهینه از انرژی تابشی خورشید در زمستان
* استفاده از مصالح با مقاومت حرارتی و ظرفیت حرارتی بالا از جمله گل ومشتقات آن
* ضخامت زیاد دیوارها و استفاده از رنگ روشن مصالح جهت انعکاس نور خورشید
* حداقل تعداد باز شوها در سطوح بیرونی و رو به معابر اقلیم گرم و مرطوب :دما و رطوبت بالای هوا، بارندگی کم، تابستانهای بسیار گرم و شرجی، زمستانهای معتدل و کوتاه، اختلاف بسیار کم دما در طول شب و روز از خصوصیات این مناطق است. گرمای زیاد و رطوبت زیاد، بارندگی کم، تابستان گرم و شرجی، حداقل اختلاف درجه حرارت روز و شب، پوشش گیاهی کم از خصوصیات اقلیمی این منطقه است. در واقع حلقه اتصال دو معماری درون گرای نطقه گرم و خشک و معماری برون گرای منطقه معتدل و مرطوب است چرا که دارای ویژگی های معماری درون گرا و برون گرا به صورت توامان می باشد.
معماری مناطق گرم و مرطوب
* قرار دادن پنجره در اطراف بنا جهت ایجاد کوران
* احداث ایوان در اطراف بنا
* احداث بادگیر جهت هدایت باد به داخل بنا
* استفاده از مصالح با مقاومت حرارتی بالا.[14]
معماری خانه های قدیمی ایرانی[16]
از جمله خصوصیات خانه های قدیمی در بیشتر شهرها مساحت زیاد آن است. سبک معماری نما و معماری داخلی آنها نیز به این صورت است که از دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده است. این خانه ها از قسمت های ذیل تشکیل می شده اند:
۱.سکو
۲.سردر ورودی
۳.در ورودی
۴.هشتی
۵.دالان
۶.ایوان ها
۷.حیاط و اتاقهای اطراف آن
۸.حوض
۹.آشپزخانه
۱۰.سرویس ها….
تصویر 2 – معماری خانه های سن
سکو
محلی در دو سوی در ورودی ، برای استراحت در هنگام انتظار، برای ورود یا گفت و گو با همسایه ها
سر در ورودی : هلال تزئینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی کاری دارد و معمولاّ طوری ساخته می شد که در زمستانها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستانها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می رفت. در بالای سردر آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته می شد تا هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند.
در ورودی
در بیشتر خانه های سنتی ، درهای ورودی دو لنگه و چوبی هستند و هر لنگه کوبه ای نیز دارد . زن ها حلقه ای که صدای زیری داشت ، به صدا در می آوردند و مردها کوبه ی چکشی شکل را که صدای بمی داشت .
تصویر 3 – درب ورودی
هشتی
بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی می رسیم. اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی و یا بیشتر مواقع چهار گوش است که با دکوراسیون خاصی طراحی شده است. هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل آن است و عموماّ سکوهائی برای نشستن در آن طراحی شده است. هشتی برای انشعاب قسمت های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می شد. در خانه های بزرگ ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جدا سازی آقایان و خانم ها دو قسمتی ساخته می شد.
تصویر 4 – خانه های سنتی
دالان (راهرو)
دالان راهروی باریکی بود که با پیچ و خم وارد شونده را از هشتی به حیاط خانه هدایت می کرد. پیچ و خم دالان برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابر نتواند سریعاً فعالیت های جاری در حیاط را متوجه شود.در دالان ها معمولا از دکوراسیون های ساده و مجلل استفاده میشد که فرد را مجذوب خود میکرد.
تصویر 5 – دالان سنتی
. حیاط
حیاط در خانه های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود. ، حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت ، ویژگی بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور داشت ؛ البته این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد اما از نظر زندگی و انجام فعالیت ها و ایجاد ارتباط بین قسمت های مختلف خانه، تعبیه دید و سایر مسائل مرکز خانه محسوب می شد. حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی ، عروسی و تجمع اقوام بود. معمولاً چهار گوش بود. ابعاد حیات را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف ان تعیین می کنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب و هوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می یابد. سازمان دهی فضاهای محصور حیاط به گونه ای بود که با تغییرات فصلی و کارکردها ی مختلف اتاق های مجاور متناسب باشد.در طراحی و دکوراسیون حیات ها معمولا از کاشی های رنگی و رنگ های شاد استفاده میشد.
تصویر 6 – حیاط سنتی
حوض و باغچه
در حیاط سازی خانه های قدیمی حوض و باغچه معتبرترین عناصر حیاط سازی به شمار می رفت.
تصویر 7 – حوض و باغچه در خانه سنتی
تالار
این عنصر عموماً فضائی بود با دکوراسیون داخلی بسیار زیبا و پرکار که در کنار اتاق های ساده زندگی در خانه های سنتی کاملاً مشهود بود. تالار با گچبری، آئینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می شدند. جبهه رو به حیاط تالار با ارسی های ۵ دری یا ۷ دری به حیاط خانه مربوط می شدند. تالار برای پذیرایی از مهمانان محترم و مخصوص مورد استفاده قرار می گرفت.
آشپزخانه
معمولاً مربع یا مستطیل است . نزدیک آب انبار و چاه آب قرار دارد. در درون آشپزخانه ، محلی برای پخت و پز ، ذخیره ی چوب و تنور پخت نان و در درون دیوار آن تاقچه ای برای قرار دادن ابزار آشپزی و غذل تعبیه شده است.
آبریزگاه (توالت) و حمام
در سطح پایین تری قرار می گرفتند نخست به دلیل سهولت در استفاده از آب و زهکشی آن ؛ دوم گرمای آن.. حمام به دو بخش تقسیم می شد: یکی برای تعویض لباس (سر بینه) و دیگری برای شست وشو (گرم خانه)
جهت خانه ها
جهت خانه تابع زاویه ی نور خورشید و قبله است . هر وجه خانه برای فصل خاصی از سال مناسب بود و عناصری مانند تالار ، بادگیر، پنج در ع سه دری و ارسی در شمار راه حل ها بودند. در اکثر قریب به اتفاق خانه های سنتی، محور اصلی بنا، محور شمالی جنوبی بودند و بهترین موقعیت را برای گرفتن نور خورشید داشتند تا در روزهای گرم تابستان از سایه و در زمستان از گرمای خورشید برخوردار باشد ؛ فضاهای اصلی زندگی نیز در دو سمت شمالی و جنوب ساخته می شدند و فضاهائی که اهمیت کمتری داشتند، به خصوص فضاهای خدماتی در دو سمت شرق و غرب ساخته می شدند.
تصویر 8 – خانه های سنتی
فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی[17]
معماری ایرانی که ابتدا در محدوده ی فلات ایران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی شکل گرفت، همچون همه ی معماری هایی که ریشه در فرهنگ بومی دارند، به اقلیم توجه داشته و تا پایان دوره ی قاجار آثار با ارزشی از خود به جا گذاشته است.
بررسی نمونه های به جا مانده نشان می دهد:
رنگهای به کار رفته در تزیینات ساختمانها متاثر از ویژگی های اقلیم گرم و خشک بوده اند.
مصالح ساختمانها، علاوه بر توانایی های سازه ای و توجه به مسائل اقتصادی و تامین مصالح از نقاط نزدیک، بهترین شکل بهره برداری از انرژی محیط بری را نشان می دهند.
سازه های طاقی در این بناها نشان دهنده ی رابطه ی اقلیم و معماری هستند.
حتی در نقوش تزیینی رد پای خورشید را به عنوان مهمترین عامل اقلیمی در نقوشی با نام شمسه و چرخ خورشید می توان دید.
این مقاله به بررسی فضاهایی می پردازد که به طور مشخص به دلیل ویژگی های اقلیمی شکل گرفته اند و اقلیم در آنها موضوع اصلی بوده است. نام اغلب این فضاها از همین ویژگی اقلیمی آنها گرفته شده است، مانند اتاق کرسی، زمستان نشین، سردابه و …
حیاط های مرگزی در این بررسی نیامده اند، گرچه این حیاط ها خود پاسخی اقلیمی به فضای باز خانه اند و ایجاد فضایی با درخت و حوض آب و در امان از بادهای گرم و تابش شدید آفتاب، بهترین دلیل شکل گیری حیاط در مرکز خانه بوده و در همه ی اقلیم های مشابه هم دیده می شود.
تصویر 9 – خانه سنتی در ایران
بام
بام در معماری ایران به جرات بخشی از فضای زندگی است و علاوه بر وجود حجم های پیچیده و زیبا، به عنوان حیاط هم مورد استفاده قرار می گرفته است. در شهرهایی چون نایین در برخی از بناها با دیوار های صندوقه چینی شده، اطراف بام را تا حدود یک متر و نیم بالا آورده و نوعی حیاط در بام بوجود می آوردند که در شب های تابستان برای خواب استفاده می شده است. همچنین این دیوارها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات مختلف روز نقش اقلیمی ثانویه ای نیز داشته اند. چنین فضاهایی در مساجد نیز مورد استفاده بوده است. در مسجد سپهسالار در بالای بام وضو خانه ای که چهل شیر نام دارد، این فضا به همین شکل وجود دارد. نمونه ی دیگر خانه ی عباسیان کاشان با چنین حیاطی در بام است که در آن معماران با قاب بندی های ظریف از مشبک آجری، امکان تهویه را نیز فراهم آورده اند.
زمستان نشین
اگرچه زمستان نشین پیش از آنکه نام فضای معینی باشد، به همه ی فضاهایی که در وجه شمالی حیاط ساخته می شوند تا از آفتاب زمستان که با زاویه ای مایل به درون اتاقها می تابد استفاده کنند، گفته می شود اما مجموعه ی معینی از فضاها با رابطه ای خاص، مجموعه ی فضاهای زمستان نشین را تشکیل می دهند که عبارتند از سه دری، پنج دری و شکم دریده، که روی محور اصلی قرار می گرفته اند و دو فضای ارتباطی که می توانند راهرو یا تختگاه باشند و گوشواره هایی که از سه دری، اتاق ارسی یا تهرانی و اتاق دو دری تشکیل شده اند و گوشه های این بخش را تشکیل می دهند.
فضای اصلی زمستان نشین روی محور اصلی قرار گرفته و برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره های آنرا از ارسی های بزرگ می ساخته اند. داخل فضاهای مرکزی با توجه به بسته بودن فضا، تزیینات پیچیده ای چون قطارهای مقرنس و آیینه کاری های بسیار پیچیده دیده می شود.
بهار خواب
این فضا همان مهتابی است و در مناطقی از خراسان تخ بوم (تخت بوم) نیز نامیده می شود. این فضای بدون یقف در مجاورت حیاط و در طبقات بالاتر از اول ساخته می شود و شب های تابستان در آن می خوابند و بسته به محل استقرار آن، در ساعاتی که دیوارهای اطراف بر آن سایه ی مناسب می اندازد از آن استفاده می شود. در بهار و پاییز در تمام ساعات روز و در تابستان شب ها قابل استفاده بوده است.
تصویر 10- بهارخواب
اطاق کرسی
این اتاق در مجموعه ی زمستان نشین و اغلب در گوشه های این بخش که در و پنجره ی کمتری به حیاط دارند، ساخته می شده تا در زمستان با بستن در و پنجره ها بتوان آنرا گرم کرد. در وسط اتاق، چال کرسی قرار داشته و ابعاد اتاق تابع ابعاد کرسی بوده، چون دیواره های آن برای تکیه دادن مورد استفاده قرار می گرفته اند. این فضا در همه خانه های اقلیم سرد و کوهستانی وجود دارد. این اتاق در مناطق پر شیب در پشت اتاق ها و داخل کوه کنده می شده و فاقد پنجره بوده است. این بخش در خانه هایی که حیاط بیرونی داشتند، گاه روی محور اصلی که شکم دریده یا چلیپا بوده نیز قرار می گرفته است. در خانه ی حیدرزاده تبریز اتاق کرسی الگوی شکم دریده دارد. که با توجه به استفاده ی این اتاق در شب و در بخش های خصوصی خانه تزیینات مفصلی ندارد. در خانه ی پیرنیا در نایین این اتاق با استقرار در محور اصلی، تزییناتی بسیار ظریف با لایه کاری گچی دارد.
تصویر 11 – اطاق کرسی
شبستان
این فضا در مساجد به عنوان نماز خانه در دو طرف گنبد خانه یا اطراف ایوان ها شکل می گیرد و معمولاً در زمستان بیشتر استفاده می شود. به زیر زمین خانه های شوشتر و دزفول هم شبستان گفته می شود که معمولاً حدود ۵/۱ تا ۲ متر در زمین فرو رفته و پنجره هایی به حیاط دارند و حد فاصل شوادان و طبقه ی اول اند. از این فضا در ساعاتی از روز در تابستان و در بهار و پاییز و در مواردی به عنوان انبار نیز استفاده می شود. سازه و تزیینات آن آجری و پلان آن امتداد پلان طبقه ی اول است. در کاخ های قدیمی به حرمسرا نیز گفته می شود، در این صورت تزیینات پیچیده تری داشته اند.
تصویر 12 – خانه قدیمی در ایران
نمونه های موردی خانه های سنتی متناسب با اقلیم منطقه
1- خانه مستوفی بشرویه(اقلیم گرم و خشک)[18]
در معماری بومی و سنتی اقلیم گرم و خشک ایران به کرات شاهد ساختمان های همسو با اقلیم هستیم، که ضمن توجه به مسایل زیباشناختی و حفظ محیط زیست پاسخگوی نیازهای اقلیمی هر منطقه نیز بوده است. فنون و قواعد بکاررفته در این معماری، بسیاری از مفاهیم نوین در عرصه معماری پایدار را در خود به وضوح دارد. میزان بهره گیری این بنا (خانه مستوفی) از راهکارهای منطبق بر اصول طراحی پایدار، طراحی اقلیمی، تکنیک ها و فنون ساخت، مصالح، گرمایش و سرمایش، میزان نور و روشنایی و … بررسی گردید و این نتایج حاصل گردید که در دستیابی به یک فرم پایدار، بنای خانه مستوفی بعنوان یک نمونه موفق در بهره گیری از اصول معماری پایدار در جهت پاسخگویی به شرایط اقلیمی منطقه طراحی گردیده است. خانه مستوفی در خیابان ملاعبدا… تونی بشروی و کوچه مستوفی شهر بشرویه قرار دارد. این عمارت از جمله بناهای اعیانی است که در دوره قاجار ساخته شده و متعلق به شخصی به نام مستوفی بوده. سبک معماری، باد گیرهای زیبا و ساباطی در جوار آن و تزئینات گچی و آجری از ویژگی های بارز منزل مستوفی به شمار می رود. پلان کلی عمارت مستطیل شکل است، ورودی آن در میانه ضلع غربی واقع شده و از طریق دالانی به حیاط "مون سرا" مرتبط می شود. در وسط حیاط حوض بزرگ مستطیل شکلی وجود دارد و دو باغچه مستطیل که دو طرف آن دیده می شود. کف حیاط با آجر پوشیده شده است. ایوانی زمستانی رفیع و دو طبقه با چهار ستون مدور در شمال زمین ساخته شده و حوض خانه ای 8وجهی در پشت آن قرار دارد و حوض دایره ای شکل کوچکی در وسط حوض خانه مشاهده می شود. این بنا با کلاه فرنگی زیبایی پوشش داده شده و تزئینات رسمی بندی هنرمندانه ای دارد .اتاق بادگیر با سه بادگیردو و چهارطرفه که وسطی مربع ودوطرفه و دو بادگیر کناری 8 وجهی و چهار طرفه است در پشت آن قراردارد. سایر اتاق ها و مطبخ و نانواخانه و سرویس ها در سمت خاور و باختر زمین ساخته شده اند. مصالح به کار رفته در این بنا خشت و گل بوده، پله ها و ازاره یک متری بنا آجریست که به شکل تمام راسته و یا خفته راسته بنا گردیده است. نمای ساختمان ابتدا با کاهگل پوشیده شده و سپس روی آن را با گچ پوشانده اند و در سر در اتاق ها و راهرو ها تزئینات و مقرنس های زیبای گچی مشاهده می شود. تاق اتاق ها پوشش گنبدی و گهواره ای دارد که روی بام بخش هایی از آن بوم تخت شده است. دیوار همه اتاق ها و( صوفه )دارای تاقچه و بخاری دیواری است، معمولاً تعداد تاقچه ها سه یا پنج عدد است و در قسمت زیرین تاقچه وسطی که تزئین بیشتری دارد بخاری دیواری مشاهده می شود.
تصویر 13 – خانه مستوفی شهر بشرویه
2- خانه انصاری ارومیه(اقلیم سرد و کوهستانی)[19]
خانه انصاری ارومیه از خانه های تاریخی و زیبای ارومیه است که در زمان قاجار دو طبقه ساخته شده است و بعدها مورد مرمت قرار گرفته است. نمای بیرونی خانه با کاشی های هفت رنگ و آجرهای لعاب دار فیروزه ای آراسته شده که باعث جذابیت و دل نشینی هر چه بیشتر بنا شده است.
خانه انصاری ارومیه دارای آجرهای لعاب دار فیروزه ای و کاشی های هفت رنگ است که بر زیبایی این بنا افزوده است. سنگ و آجر، خشت و چینه، سقف پوشش چوبی و اندود گچ و تخته پوش از مصالحی هستند که در ساخت این خانه تاریخی مورد استفاده قرار گرفته اند، همچنین پشت بام خانه را با کمی کاه و گل، عایق کاری کرده اند. بنا دارای دو طبقه است که به شکل چهارگوش و رو به شمال ساخته شده و در وسط حیاط و باغ بزرگ قرار دارد. ورودی های ساختمان در جبهه شمال شرقی و شمال غربی قرار دارد که به وسیله راه پله های دو طرفه سنگی و طاق های هلالی آجری ساخته شده است. از طریق این ورودی ها می توان به طبقه همکف و طبقه اول و اتاق های دوضلع شرقی و غربی، حیاط، باغ و واحد ساختمانی دیگری که در جناح غربی این ساختمان قرار دارد، راه پیدا کرد.
طبقه همکف تا ارتفاع حدود دو متری به شکل زیرزمین از سنگ های تراش شده و طبقه اول از آجر ساخته شده است. این طبقه یک پذیرایی بزرگ و دو اتاق کوچک و یک راهرو در طرفین به طور قرینه دارد.
ساختمان دیگری نیز وجود دارد که در جبهه غربی خانه و از سنگ و آجر و چینه ساخته شده که به وسیله این ساختمان می توان به همه بخش های قبلی رفت و آمد کرد. این ساختمان دارای حیاط و اتاق های تو در تو و زیرزمین است. باغ انگوری در جبهه جنوبی و اندرونی خانه قرار دارد که به وسیله دیوار خشتی و پایه های آجری حصار بندی شده است.
تصویر 14 – خانه انصاری شهر ارومیه
ضوابط طراحی
بهترین راه حل کاهش تبادل حرارتی از طریق جداره ها ، برقراری سایه و جریان باد در فصل های گرم و بهره گیری از انرژی خورشید و اجتناب از دریافت باد در فصل سرد است.
جهت گیری ساختمان: بهترین جهت برای قرارگیری ساختمان جهتی است که کمترین گرما را در مواقع گرم و بیشترین گرما را در مواقع سرد دریافت کند.
در عین حال از بادهای نا مناسب فصل های سرد در امان باشد و امکان استفاده از بادهای مناسب را در فصل گرم داشته باشد.
فضاهای نیمه باز: امکان برقراری جریان هوا را همزمان با محافظت از تابش آفتاب فراهم می کند.
فضاهای بسته: جبهه های رو به جنوب و جنوب شرقی برای فضاهای چهار فصل ، جبهه شمالی برای فضاهای تابستانی.
ابعاد فضاها: فضاهای تابستانی ، بزرگ و دارای سقف های بلند باشند تا هوای آنها دیر تر گرم شود ، فضاهای زمستانی کوچک با سقف های کوتاه که سریع گرم شوند.[20]
نتیجه گیری و پیشنهاد
جهت گیری ساختمان طوری طراحی شود که باد نامطلوب را دریافت نکند. جهت گیری به سمت شمال شرق تا جنوب غربی )تصویر شماره 15 ( هم جلوی باد نامطلوب را گرفته هم نور غرب که چندان مناسب نیست را دریافت نمی کنیم در عوض از باد سمت شمال شرق که باد مطلوب تابستان است بهره می گیریم.بهترین جبهه برای استقرار فضاهای اصلی ساختمان رو به جنوب و جنوب شرقی و حتی شرق است که تمامی طول سال وضعیتی مناسب دارند. جبهه رو به شمال بهترین جبهه برای مواقع گرم می باشد. جبهه های رو به غرب به دلیل نامناسب بودن در بیشتر ایام سال بهتر است فقط برای فضاهای خدماتی که محل سکونت نیستند مورد استفاده قرار گیرد.
در گذشته چیدمان فضایی به این صورت بوده است که زمستان نشین در شمال تا نور جنوب را دریافت کند و تابستان نشین در جنوب که باد شمال را دریافت کند. اکنون با ترکیب دو بخش و جابجا کردن حیاط از مرکز به یک سمت) یا شمال یا جنوب( ناچاریم جا به جایی در فضاها را در نظر بگیریم تا فضا به صورت یک توده به هم پیوسته درآیند که یک سمت حیاط را اشغال کند در نتیجه تابستان نشین به شمال رفته و زمستان نشین به جنوب ) بصورت ضربدری نسبت به خانه های قدیمی)(تصویر شماره16 ).
ساختمان می تواند 2 یا چند لایه باشد که لایه رو به جنوب برای استفاده در فصل های مختلف به ویژه مواقع
سرد و لایه رو به شمال برای استفاده در مواقع گرم اختصاص یابد ، لایه های میانی به دلیل محصور بودن در مواقع سرد دارای دمای بیشتر و در مواقع گرم ،خنک تر از سایر فضاها هستند.آشپزخانه بیشتر نزدیک ورودی و زمستان نشین استفاده می شده تا ساکنین مسافت زیادی را در زمستان برای رسیدن به آنجا طی نکنند. پیشنهاد ما برای مکان آشپزخانه سمت شمال شرقی مایل به شرق است تا هم نور ملایم بگیرد و دمای آن خیلی گرم نشود و هم اینکه نزدیک قسمت زمستان نشین باشد.زمستان نشیت تفسیری از اتاق های خانه بوده چرا که فضاهای کوچک تر و گرم تر قرار داشته و معمولا مهمان خانه در این قسمت قرار نمی گرفته . اتاق ها که همان زمستان نشین هستند در قسمت جنوبی خانه پیشنهاد می شوند. تابستان نشین که همان مفهوم پذیرایی و مهمان خانه را داشته با فضایی وسیع ازنظر پلانینگ که در قسمت شمال قرار می گیرد. ورودی در قسمت غرب پیشنهاد می شود چرا که این فضا نورگیری مناسبی ندارد و جلوی آن هشتی مانندی که بین ورودی ، عمومی و آَشپزخانه قرار می گیرد.[20]
تصویر 15- جهت گیری پیشنهادی برای ساختمان ها
تصویر16 – جابجایی ضربدری چیدمان اتاق ها نسبت به قدیم
جانمایی و دیاگرام پیشنهادی[20]
تصویر17- جانمایی پیشنهادی برای منازل مسکونی یک واحدی تصویر 18- دیاگرام پیشنهادی برای منازل مسکونی یک واحدی
منابع و مآخذ
1- شمس مجید، خداکرمی مهناز، بررسی معماری همساز با اقلیم سرد (مطالعه موردی :شهر سنندج)، فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، شماره 10، پائیز1389
2-ویسی.صلاح الدین ،معماری ،هویت انسانی و محلی ، مجموعه مقالات تخصصی معماری و شهرسازی،بهار 1384
3- قاسمی اصفهانی. مروارید، اهل کجا هستیم: هویت بخشی به بافت های مسکونی ،انتشارات تهران ، 1383
4-رکن الدین افتخاری. عبدالرضا،حاجی پور . مجتبی ،فتاحی.احداله،پایداری کل سنگ .ابوذر، بررسی انطباق ساخت و ساز های جدید در نواحی
روستایی با معماری بومی و میزان رضایت مندی ساکنین روستا. نمونه موردی: بخش مرکزی شهرستان دلفان،مجله مسکن و محیط روستا ، شماره139 ،پاییز 1391
5- مهری تالار پشتی.سودابه،معماری پایدار و شاخصه های آن، مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری پایدار
6- خادمی . امیر مهدی ، در جستجوی هویت برای ماهیت از کالبد تا مجاز ، آسمانه . مجموعه مقالات معماری و شهرسازی 4، تهران بهار 1388
-7 میر مقتدایی. مهتا، طالبی . ژاله ، هویت کالبدی شهر . مطالعه موردی تهران ، تهران ، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، 1385
-8 معماریان . غلامحسین ،آشنایی با معماری مسکونی ایرانی . گونه شناسی درونگرا ، سروش دانش ، تهران ، بهار 1386
9- اسپنانی.عباسعلی، قابلیتهای اقلیم شناختی معماری بومی : مطالعه موردی جزیره کیش ، پیک نور ، سال دوم ، شماره 2
10- عبدالحسینی. جواد، سازگار کردن طراحی خانه های مسکونی تبریز و باکو با فرهنگ و اقلیم بومی ، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر، شماره 81، سال 8 ،پاییز 1390
11- عبدالحسینی.جواد،سازگار کردن طراحی خانه های مسکونی تبریز و باکو با فرهنگ و اقلیم بومی ، فصلنامه باغ نظر ، شماره هجدهم ، سال هشتم ،پاییز 1390
12-کسمایی . مرتضی ،اقلیم و معماری ،اصفهان ، خاک ، 1382
13- طاهباز.منصوره،جلیلیان .شهربانو ، اصول طراحی معماری همساز با اقلیم در ایران با رویکرد به معماری مساجد ، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،تهران ، 1390
14-قبادیان، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول 1377، چاپ سوم1384
15-رضایی، علی رضا، بررسی نقش اقلیم در برنامه ریزی شهری با تاکید بر معماری همدان، پایان نامه، 1384
16-سعیدی کیا, ندا و مهسا لنگری زاده، معماری خانه های سنتی و رابطه آن با اقلیم درایران 1390
17-فرازمند, پروین و حسن ستاری ساربانقلی ، فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی و ارائه ی راه حل های اقلیمی ، 1392
18-نمازی, محمود و آناهیتا زنده دلان، بررسی مفاهیم معماری پایدار در بناهای مسکونی اقلیم گرم و خشک (نمونه موردی: خانه مستوفی بشرویه) ، 1395
19-زینالی, راضیه و حسن ذوالفقارزاده، خانه های تاریخی ارومیه و تاثیر شرایط اقلیمی ، 1393
20- احمدی, وحید؛ عارفه پیله چیان و فریده طالبی، انطباق طراحی خانه های مسکونی متناسب با اقلیم و معماری بومی ، 1392
29