پژوهشی پیرامون امامزاده های زید و یحیی

"سرآغاز "
ای نام تو بهترین سرآغاز بی نام تو نامه کی کنم باز
مجموعه ای که هم اکنون از نظر می گذرد،پژوهشی پیرامون امامزاده های زید و یحیی-علیهمااسلام-واقع در شهر تهران می باشد.
قبل از آغاز سخن از زحمات و راهنمایی های استاد گرامی خودجناب آقای دکتر یغمایی که مرا در انجام این امر یاری نمودند و با غیرتی تمام دفتردانش را دستمایه عزوکمال ساختند، سپاسگزاری می نمایم. امید است آنچه در این مجموعه گردآورده ام مطلوب نظر ایشان واقع گردد.
مونابیگربیگی قاجاریه
دی ماه 1384

فهرست مطالب:
مقدمه 1
هنرومعماری دوران قاجار 10
موقعیت مکانی امامزاده زید 17
سلسله نسبت امامزاده زید 25
بقعه امامزاده زید وهنرهای تزئینی آن 28
نوع بهره برداری از بقعه امامزاده زید 40
شرح حال آصف الدوله (بانی حرم وگنبد امامزاده زید) 41
موقعیت مکانی امامزاده یحیی 55
سلسله نسب امامزاده یحیی 56
نوع بهره برداری از بقعه امامزاده یحیی 67
طرح حفاظتی امامزاده زید 68
ضوابط طرح حریم حفاظتی منطقه بازار تهران 69
پیشنهادات حفاظتی و مرمتی 73
تصاویر 76
فهرست منابع 114

مقدمه
ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم میلادی بنیاد بسیاری از کشورهای کهن ومتمدن در آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت ونفوذ آن در ترکستان غربی وپنجاب از یک طرف واسپانیا از طرف دیگر گسترش یافت. به این ترتیب با پیدایش تغییرات اساسی در سرزمینهای مذکور،هنر وتمدن کهن آسیا، شمال آفریقا وحتی بخشی از اروپا دگرگون شد وشالوده هنرهای اسلامی که ترکیبی از هنر حکومتهای مغلوب (مانند ساسانیان وحکومت بیزانس) با فرهنگ اسلامی بود،شکل گرفت1.
بدین وسیله از خلیج بنگال تا کرانه اقیانوس اطلس هنری با کیفیتی خاص به دست ملتها واقوام تحت سلطه اسلام پدیدار شد که دیدی خاص داشت وآن اعتقاد به اصول ومبانی وتعالیم اسلام مانند توحید ومبارزه با شرک بود. بنابراین هنرمندان از سنتهای گذشته قسمتهایی را پسندیده و مورد استفاده مجدد قرارداده اند که حتی الامکان وابسته به دیانت بوده و شیوه های هنری آن مغایرو متناقض با بیش و اعتقاد جدیدآنان نباشد. در این میان خصیصه ها و ویژگیهای هنری ایران زمین می توانست بیشتر از دیگر هنرها جوابگوی این نیاز باشد و با آن هماهنگی معنوی بیابد.
تشکیل هنر اسلامی تقریبا، با روی کار آمدن سلسله اموی در سال 41 هجری مصادف بود و این امر با انتقال مرکز خلافت از مدینه به دمشق بی ارتباط نبوده تغییر مرکز حکومت، مسلمانان را مستقیما با هنر بیگانه یعنی هنر ایران و رودم آشنا کرد و از همین زمان بود که هنر دوره بنی امیه، که التقاطی از هنر سرزمینهای همجوار بود، راه تازه ای در پیش گرفت2.
هنر اموی بر اثر رویارویی دین و دولت جدید مسلمانان با سنتهای خاور نزدیک پدید آمده در واقع تمدن امویان در عین حال که تازه بود، سنتی وکهن نیز بود تازه از این نظر که در پی قالب های فکری،دیوانی وفرهنگی متناسب با مردم، اندیشه های جدید ونگرش های نوبود: وسنتی از این حیث که در جهان مفتوحه خود به دنبال این قالبها می گشت. امویان با گزینش الگوهای خود،نه تنها آنها را به روشی خلاق در هم آمیختند بلکه بتدریج آنها را بهبود هم بخشیدند شالوده ای محکم برای تحولات آینده جهان اسلام پدید آوردند. امویان با تختگاهشان دردمشق و لشکرکشیهای متعدد علیه بیزانس، بهتر از هر حکومت دیگر با گذشته مسیحی خاور نزدیک آشنا بودند ونیز می دانستند که حکمرانان امپراتوری وسیعی هستند ؛ و بخش شرقی امپراتوری آنها یعنی ایران و آسیای مرکزی، بیشترین غنائم را دراختیار آنها قراردادند ودیدگاهی از روشنترین نمودها وتاثیرات هنری جهانی جدید ودلفریب را پیش روی آنها گشودند3.
در دوره امویان در زمینه احداث بناهای مذهبی و غیرمذهبی فعالیت قابل توجهی صورت گرفت؛ ازجمله میتوان به بناهای قبه الصخره، مسجد جامع دمشق، قصرالعمره و کاخ المشتی اشاره کرد که از شاهکارهای معماری اوایل اسلام به حساب می آیند.
منع صورت پردازی و تصویر سازی در آغاز ظهور اسلام موجب رکورد هنر نقاشی در کشورهای تحت تسلط حکومت اسلامی شد. و از این رو تزئینات ونقوش به شکلهای خطی، هندسی وانتزاعی بدل شد. از سوی دیگر اقوام عرب خودعموما بیابانگرد و چادرنشین بودند و لذا سابقه وسبکی در معماری و دیگر هنرهای اصلی نداشتند وهنرشان منحصر بود به نساجی و حصیربافی وساخت بت های مختلفی در هیات جانوران.اما بعدها بود که ضرورت ساخت مکان عبادت مسلمین و برپایی مساجد باعث شکل گیری هنر معماری اسلامی شد که تجلی آن را در طیف مختلفی از مساجد دوره های اسلامی شاهد هستیم.
بناهای اسلامی پیوند نزدیکی با نحوه عبادات روزانه مسلمانان دارد. رواج نماز جماعت نیاز به مکان بزرگی برای اجتماع مسلمین داشت. این مکانها در آغاز خانه های ساده ای بودند که با شاخ وبرگ نخل پوشیده شده بود.اما با پیشرفت وفتوحات مسلمین در سده های نخستین ضرورت ساخت بناهای عظیمی که گویای عظمت آیین جدید مسلمین باشد. ضرورت یافت4.
آندره گدار هنر معماری دوره را این چنین توصیف می کند: "معماری اسلام در حالی شروع به کار کرد که فاقد هر گونه علم واطلاع وسابقه باستانی درهنر معماری بود به عبارت بهتر، کاررا با دست خالی شروع کرد. اسلام هنگامی که اداره امور امپراتوری وسیع خود را به دست گرفت می بایست خواهی نخواهی به تمام نیازمندیها پاسخ می داد. ساخت بنا هم یکی از آنها بود. بنابراین هر چه از عوامل ومصالح معماری در اطراف خود یافت به کار گرفت ، بدون آنکه نظری نسبت به انتخاب آنها داشته باشد و بدون آنکه اقتضای انتخاب کردن وجود داشته باشد یا بخواهد انتخاب کند. در مرحله اول تمام اقسام طاق را همچون طاق سوری،رومی، بیزانسی و ایرانی را مورد استفاده قرار دارد وستونها وجزرها،آجر وسنگ مرمر، موزائیک،نقاشی ،حجاری وتمام طرق ساختمان وتزئین را که در کشورهای مفتوحه معمول بود، به کار برد. در آغاز کارفقط فرمان می داد و سفارش می کردولی در چگونگی کار مداخله نمی کرد. اما کمی بعد در راه تربیت وتکامل کارپیشرفت کرد وطولی نکشید که در آنچه از دیگران تقلید کرده بود تجدید نظر کرد و آنهایی را که با ماهیت ومقتضای او سازگاری نداشت وغریب می نمود و یا با سلیقه اش منطق نبود، حذف کرد و درواقع از کسوت سازنده به کسوت معمار ارتفاع یافت5.
به طور کلی بناهای دوره اسلامی را میتوان به دو گروه عمده تقسیم کرد:
1-بناهای مذهبی. شامل مساجد، آرامگاهها، مدارس، حسینیه ها،تکایا ومصلی ها
2-بناهای غیرمذهبی شامل پلها، کاخها، کاروانسراها ، حمامها، بازارها ، قلعه و آب انبارها
هنر اسلامی بیشتر به ابنیه ای مانند مساجد، عبادتگاهها،زیارتگاه ها و امامزاده ها می پرداخت. مرکز هر آبادی وجمعیتی مسجد بود که در اطراف آن مراکز و اماکن ضروری، تعلیماتی ،عام المنفعه ،تشریفاتی وسپس بازار و خانه ها قرار می گرفتند.
د رمعماری مذهبی ومساجد از آنجاییکه تزیینات تصویری که جنبه ای از بت پرستی به شمار می آمد، باعث توجه شدید به تزئینات انتزاعی شد. به زودی این خود ارزش خاصی پیدا کرد و آن اینکه تعمق بیشتری را فراهم آورد، که به همین دلیل قابهای تزئینی که کمی از سطح زمین بالاتر بودند اهمیت بسیاری یافتند و بنابراین در ارتفاع مناسبی واقع شدند که در دید مردمی که روی زمین می نشستند قرا رگیرد. چه این تزئینات از لحاظ معماری زیبا باشد و چه از لحاظ عملی هدف آنها یکی است و عبارت است از حل کردن موضوع برای توده های حجیم و جایگزین کردن آن تصاویر واقعی با واقعیتی که کمتر ملموس است وشکل آنها حتی موقع اجرا هم تغییر می کند. این کار بوسیله تکرار واحدهای مختلف به طور غیر معین صورت می گیرد، ستون ها- طاقگان ها، سلولهای کندویی سقف (مقرنس) و به خصوص اشکال گوناگون تزئینات کاربردی: گل وگیاهی ،مهندسی وکتیبه ای . اینکه استاد کاری که این تزئینات را پدید آورده از هم در آمیختن رنگها، مواد، بافتها و دور نمایه های طرحها واقعا لذت می برد.چندان مورد بحث نیست، لکن تزئینات اسلامی مفهومی بیش از این دارند. هر کدام از سه گروهی که ذکر شدند: گل وگیاهی، هندسه ای وکتیبه ای ابعاد عمیق تری دارند6.
تنوعهای بی پایانی که استادکاران اسلامی توانستند در نگاره های گل وگیاهی به کار گیرند وکلمه آرابسک7را وارد زبانهای اروپایی کردند، خودگویای غنای خلقت خداوند است و اغلب هم به عنوان اشاره ای نمادین به بهشت وخداوند تعبیر می شوند. تزئینات هندسی سطوح و نقوشی را درلایه های مختلف به نمایش میگذارند که ورای قابی که آنها را محصور کرده ، ادامه می یابند واین در هر دو صورت اشاره ای آشکار به بی کرانگی است. بالاخره تزئینات کتیبه ای که در مساجد وامامزاده ها یافت می شوند صریحا وآشکارا توجهی به مضامین مذهبی دارند که اینها شامل آیاتی از قرآن و احادیث مختلف می باشند8.
در سال 133 هجری قمری با آ‎غاز حکومت عباسیان در عراق پایتخت سابق ساسانیان، یک شیوه کاملا ایرانی بوجود آمد وهنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ساسانی شکل تازه ای به خود گرفت.
ایجاد شهر دایره ای شکل بغداد و مسجد سامره را میتوان الهام گرفته ازمعماری شهرهاترا ومعماری ساسانی دانست. در همین زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهریان، صفاریان وسامانیان درایران تاسیس گردید که در آفرینش هنرهای سنتهای هنری گذشته ایران را تجدید کردند، در این دوران هنرهای تزئینی درخشش تازه ای یافت؛ به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان در سال 133 هجری قمری با اغاز حکومت عباسیان در عراق ، پایتخت سابق ساسانیان، یک شیوه کاملا ایرانی بوجود آمد وهنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ساسانی شکل تازه ای به خود گرفت.
ایجاد شهر دایره ای شکل بغداد و مسجد سامره را میتوان الهام گرفته از معماری شهرها تر او معماری ساسانی دانست. در همین زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان در ایران تاسیس گردید که در آفرینش هنرهای سنتهای ، هنری گذشته ایران را تجدید کردند.در این دوران هنرهای تزئینی درخشش تازه ای یافت، به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان از آنها الهام گرفتند9.
در نیمه اول قرن پنجم هجری در ایران حکومت سلجوقیان تاسیس شد که حدود 150 سال دوام یافت.این دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجرکاری وگچبری نیز با الهام از معماری عصر پیش از اسلام به شکوفایی رسید. در این دوره حتی اشیا نسبتا بی ارزش هم که برای عامه مردم تولید می شد از کیفیت بالایی برخودار بود10.
در اوایل قرن هفتم هجری، هجوم مغولان ، بسیرای از کشورهای اسلامی از جمله ایران را به ویرانی کشید، ولی دیری نگذشت هک مغولان فرهنگ و سنن ملل مغلوب را پذیرفتند وحتی حامی هنر وهنرمندان اسلامی شدند
با تاسیس سلسله ایلخانیان در ایران بزودی مراکز حکومت آنان مانند تبریزی، بغداد ،سلطانیه واصفهان محل اجتماع هنرمندان شد و بناهای مذهبی و غیر مذهبی متعددی در قسمتهای مختلف ایران با تزئینات بسیار برجسته گچبری و آجرکاری بناشد. در اواسط قرن هشتم هجری، حمله تیمور بار دیگر شهرها و مراکز اسلامی را به ویرانی کشید، ولی دوباره شهرها آباد شد و سمرقند وبخارا پایتخت تیموریان گردید و بابناهای متعدد مذهبی وغیرمذهبی آراسته شد. در تزئینات این بناها از کاشیکاری معرق، که بهترین نمونه کاشیکاری می باشد، استفاده شده است. در اوایل قرن دهم هجری صفویان در ایران به حکومت رسیدند و به ترتیب شهرهای تبریز، قزوین واصفهان را به پایتختی برگزیدند.در این زمان هنرهای مختلف بویژه معماری شکوه و زیبایی خاص یافت و بناهای مختلف این دوره با تزئینات متنوع کاشیکاری- که بتدریج جایگزین آجرکاری و گچکاری دوره های قبل گردیده بود-آراسته شد. از قرن چهاردهم هجری به بعد، معماری وتزئینات به شیوه دوره های قبل ادامه نیافت و تزئینات جدید جایگزین معماری سنتی گردید11.
از آنجائیکه دو بنای مورد بحث ومطالعه مجموعه تحقیقی حاضر، یعنی امامزاده های زید و یحیی متعلق به دوران قاجار می باشند، قبل از بررسی دو امامزاده مذکور به شرح ویژگیهای هنر و معماری دوران قاجار پرداخته می شود.

هنرومعمای دوران قاجار:
دراواخر سده دوازدهم هـ ق خاندان قاجار جایگزین خاندان زندشد وتهران را پایتخت خود قرارداد.
آقا محمد خان قاجار در سال 1210 هـ.ق در قصری که در تهران در کاخ گلستان ساخته بود رسما تاجگذاری کرد، بنای عمارت تخت مرمر و احداث معبر وپلی به نام دروازه دولت در ارگ در محل فعلی ابتدای شمالی خیابان باب همایون که راه ورود به داخل ارگ از آن جانب گردید، به فرمان آقا محمدخان صورت گرفت12.اما با آنکه آقامحمد خان تهران را به مقام پایتخت ارتقا داد، یا چنانکه باید وشاید سلیقه نداشت ویا اینکه عمر زمامداری او به حد کافی طولانی نبود که به آنجا همان مزایا را اعطا کند که اسلاف او پیوسته در مورد آسایش وبهبود پایتخت ومقر حکومت خویش کرده بودند13.
اولیویه که در سال 1797 م یعنی سال قتل آقامحمدخان در تهران بوده می نویسد:
در محیط شهر دو میل و دارای پانزده هزار جمعیت بود، که سه هزار نفر آنها افراد درباری و سپاهی خاصه پادشاهی بودند، ولی در دوره فتحعلی شاه که افکار و خیالات عالی تری در کار پادشاهی داشت، حدود شهر وسعت یافت و آراستگی آن بالا گرفت14.
در واقع معماری قاجار از زمان فتحعلی شاه، دومین پادشاه قاجاریه، شکل می گیرد.
در دوران سلطنت فتحعلی شاه (1265-1212هـ.ق) بناهای متعدد و جدیدی در تهران بنا گردید. سقاخانه نوروزخان، عمارت و باغ نگارستان، قصر قاجار وباغ شاه، قصر و باغ لاله زار،کاخ نیاوران، برج نوشین یا برج نوش، مسجد شاه ، مدرسه و مسجد خان مروری (که به مدرسه فخریه معروف است)،تجدید بقاع امامزاده زید وچهل تن و بقعه پیرعطا، بازارچه وتکیه منوچهر خان، کاروانسرای بین چارسوق کوچک تا سید اسماعیل وگذر بابانورزو علی وهمچنین توسعه و تزئین عمارت تخت مرمر واحداث تخت مرمرین در وسط ایوان مذکور وساخت بناهای دیگر در داخل اگر سلطنتی از جمله بناهایی می باشند که فتحعلی شاه قاجار آنها را در تهران بنا نمود15.
ژاک موریه که در سال 1232 هـ.ق به تهران سفر کرده بود، درباره تهران عصر فتحعلی شاه چنین نوشته است:
"تهران پایتخت ایران بارویی به طول چهارده ونیم میل به دور خود داردو دارای شش دروازه است، که به دستور فتحعلی شاه آنها را به طرز زیباییی کاشی کاری کرده اند. شهر تهران به بزرگی شیراز است،لیکن عمارات آن به مراتب کمتر است. ساختمانهای تهران چنان خوب نیست وغالبا با خشت خام ساخته شده و با شباهت چندانی به بناهای عالی ندارد. تنها بنایی که در خور ذکر است بنای مسجد شاه می باشد، که به دستور فتحعلی شاه ایجاد گردیده وغیر از این مسجد بزرگ، در تهران شش مسجد کوچکتر نیز وجود دارد، علاوه بر این تهران صدو پنجاه گرمابه و صدوپنجاه کاروانسرا و دومیدان بزرگ دارد که یکی از آنها در شهر ودیگری در ارگ می باشد، و دو عمارت ییلاقی سلطنتی نیز در تهران وجود دارد که به نام قصر قاجار ونگارستان خوانده می شود و قصر ییلاقی اخیر را به تازگی بنا نموده اند16.
دردوره فتحعلی شاه مساجد زیادی در شهرها مختلف ساخته می شوند که همگی دارای نقشه چهارایوانی است که ایوان ضلع جنوی (یا رو به قبله آن )بزرگتر است در آغاز معماری قاجاریه ادامه دهنده معماری صفویه است وصرفا به تقلید از تزئینات وسبک معماری پیشین بسنده کردند، اما به تدریج تغییراتی در آن داده شد. شهرت معماری قاجاریه بیش از همه به دروازه ها و سردرهای ورودی عظیمی مربوط می شودکه مزین به کاشیکاری و گچبری است و معمولا این سردرها ورودی عظیمی مربوط می شود که مزین به کاشیکاری وگچبری است ومعمولا این سردرها متشکل از یک هلال نیم دایره مرکزی است با دو ستون توکار جانبی، یا مناره های متصل به بدنه که غالبا با کاشیهایی که به حدافراط منقوش شده اند، پوشیده می شوند. در مجموع رنگها وطرحهای کاشیهای قاجاریه پست تر از دوره های پیشین هستند وگذشته از این به شدت تحت تاثیر سبکهای فرنگی قرار دارند. معروفترین بناهای قاجاریه به جز مسجد سپهسالار در تهران باقی بناها عبارت بودند از انواع کاخهای شاهی که محل اقامت شاه در شهر، ییلاق، شکارگاه و باغ بودند ونیز بناهای نظامی همچون سرباز خانه ها، که متاثر از معماری فرنگی است و بناهای سنتی غیرمذهبی شهری همچون بازارها، آب انبارها، حمامها وبادگیرها که همچنان سنتهای معماری پیشین را حفظ کردند از میان این آثار معروفتر از همه کاخ گلستان، مسجد شاه ،مسجد شاه سمنان، مقبره حضرت عبدالعظیم ،عمارات بادگیر (در باغ گلستان )است17.
آغاز رونق نقاشی در عصر قاجاریه به دوره پادشاهی فتحعلی شاه مربوط می شود که طی آن مکتب خاص نقاشی این دوران شکل گرفت. سه نقاش بزرگی که در خدمت شاه بودند عبارت بودند از میرزا بابا، مهرعلی و عبدالله خان.آثار اینان بیشتر به تصویرسازی از چهره وتمثال تمام قدشاه ویا مراسم وتشریفات که دربار خلاصه میشد. نسل بعدی نقاشان این دوره عبارت بودند از سیا میرزا، احمد ونجف علی میرزا، همچننی آثار مینیاتور ومصور سازی کتابها نیز در این دوره مجددا رونق می گیرند.
به علاوه نقاشی های زیادی به صورت زیر حاکی بر روی قلمدان، جلد کتاب و اشیا تزینی پدید آمد18.
دردوران سلطنت محمدشاه(1262-1250هـ.ق) توسعه تهران ادامه داشت و حاج میرزا آقاسی صدراعظم وقت علاقه زیادی برای عمران و آبادی تهران از خود نشان می داد. در دوره محمد شاه بناها ومحله هایی چند در تهران ساخته شد که از جمله آنها می توان به محله محمدیه یا پای قاپوق معروف به میدان اعدام ومحله عباس آباد در جنوب غربی دارالخلافه تهران اشاره کرد. دروازه محمدیه یا دروازه نوا دروازه غار قدیم)نیز همراه با همین محله ها به وجود آمد بر کاشی های بالای سردر دروازه محمدیه، که امروز در موزه ایران باستان نگهداری می شود، نقش رستم ودیوکشیده شده است.این نقش بسیار ماهرانه ساخته شده و پایین حاشیه آن، نام سازنده نقش آمده است:
"عمل استاد محمد قلی کاشی پزشیرازی، سنه 1263"
کوچه میرزا زینل ایروانی نیز که در بازار ، پایین چهار سوق کوچک وبالاتر از عباس آباد،قرارداد شاهد دیگری است بر احداث محله مزبور در زمان فتحعلی شاه ومحمد شاه قاجار19.
در دوران سلطنت طولانی ناصرالدین شاه (1313-1262هـ.ق) تهران وسعت زیادی پیدا کرد.
هنگامی که میرزا تقی خان امیرکبیر به مقام صدراعظمی ناصرالدین شاه رسید برای اصلاح کشور دست به یک سلسله اقدامات مفید زد از جمله برای زیبایی تهران و رفاه اهالی آن وترقی دادن پایتخت شروع به اقداماتی کرد. با تاسیس دارالفنون در دهه 1280 هـ.ق پرورش و تعلیم افراد جوان ومستعد با جدیت دنبال شد. یکی دیگر از آثار امیرکبیر مسجد شیخ عبدالحسین یا مسجد ترکها، واقع در بازار است. در بیست سال اول سلطنت ناصرالدین شاه فعالیتهای ساختمانی چندی در تهران صورت گرفت که فهرست آنها به اجمال چنین است: تجدید وتعمیر و مرمت با روی ارگ تهران، احداث بازار امیر، بازارکفاشان (بین سبز میدان وامامزاده زید)، توسعه باغ گلستان، احداث سبز میدان و بنای پاسیون در خارج باروی شهر و طرح باغ گلشن د رمحلی که امروز میدان ارگ است. در این دوران در هر طرف شهر سه دروازه که با کاشیهای زیبا مزین شده بود بنا گردید، دروازه مذکور عبارتند از: دروازه های شمیران، دولت،یوسف آباد، دوشان تپه ، دولاب، باغ شاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم،غار وخانی آباد.20
در دوران قاجار علی رغم اینکه اکثر بناهای مذهبی و مدارس ومنازل واماکن عمومی با الهام از شیوه های معماری غربی و با معماری معمولی تر وعناصر تزئین ونماسازی غیرایرانی ساخته می شد اما امروزه غالب این آثار جزء میراث های فرهنگی کشور محسوب شده و از جذابیت و زیبایی خاص خود برخوردار هستند.
در ساختمانهای غیرمذهبی دوران قاجار تزئینات مختلف کاشی خصوصا نقاشی های هفت رنگی و مینایی با نقوش مینیاتور ونقوش انسانی وحیوانی وگیاهی و اغلب با طرحهای تزئینی غربی و رومی ویونانی اجرا می شد. در نقاشی های دیواری و رنگ آمیز کاشی ها از رنگهای جدید و تند مانند قرمز به وفور استفاده شد.
در ابنیه مذهبی دوران قاجار به تزئینات وکاشیکاری توجه زیادی شدو چندین گنبد طلایی نیز در شهرهای مختلف بر روی مساجد ومدارس بنا شده است21.

موقعیت مکانی امامزاده زید:
امامزاده زید در محله قدیمی بازار تهران واقع شده است. بازار زید در شمال، بازار بزازها در جنوب، بازار مسجد زید در شرق و بازار کفاشها در مغرب آن قرار دارد.(نقشه شماره1)
تهرانی از زمانی که دارای برج بارو شد یعنی از زمان سلطنت شاه طهماسب دارای چهار محله اصلی به نامهای عودلاجان،سنگلج، بازار وچال میدان بوده است که هر یک از این محله ها نیز با گذشت زمان،دارای محله هایی کوچکتر شده اند.
محله بازار، که امامزاده زید در آن واقع شده است،در جنوب تهران قدیم قرار داشت و از شمال به ارگ سلطنتی تهران، از مشرق به محله چال میدان، از شمال شرقی به محله عودلاجان، از مغرب به محله سنگلج و از جنوب به حصار شهر محدود می گردید22.
به عبارت دیگر محله مذکور در سه راه مسجد شاه ،انتهای خیابان ناصریه(ناصرخسرو) وامتداد خیابان جبه خانه یعنی خیابان بوذر جمهوری تا انتهای بازار بزرگ-بازار بزازها-و بازار چهل تن،قرار داشت.
در واقع محله بازار در مرکز هسته اصلی تهران باستان قرار داشته ومحله عودلاجان از سوی شرق، سنگلج از سوی غرب وگوشه ای از محله چال میدان در شمال سیداسماعیل به آن راه داشته اند. بعدها قسمتهایی از شمال وجنوب بازار توسعه یافت وهسته اصلی تهران قدیم را تشکیل داده است23.
بازار تهران به خاطر نقش اقتصادی خود از اهمیت فراوان برخوردار بوده و از محله های آباد شهر محسوب می شده است. کاروانهای تجاری که به تهران می آمدند،یکسره راه این محله را در پیش می گرفتند وکالاهای خود را در کاروانسراهای آن تخلیه می کردند تا از آنجا روانه انبارها وحجره ها ودکانها شود.
در دوره ناصرالدین شاه به سبب برقراری ارتباط تجاری با کشورهای اروپایی نقش بازار حساس شده ولاجرم متناسب با نیاز، این محله توسعه یافته وکاروانسراها،انبارها ،راسته ها،تیمها ،تیمچه ها،خانها، دالانها و دکانهای گوناگونی در آن احداث گردیده است. براساس نقشه کرشیش ترکیب محله بازار در سال 1275 هـ.ق دوره ناصری به شرح زیر بوده است24:
-مطابق نقشه کرشیش محله بازار از دو محله خلجها و محله پای چنار تشکیل می شده است.
– در نقشه کرشیش از کوچه ها و گذرهای متعدد این محله نام چهارگذر وپنج کوچه به نامهای گذر زنبورکخانه، گذر لوطی صالح، گذر حمام چال، گذرعباس آباد،کوچه ارامنه، کوچه غریبان، کوچه اسماعیل خان،کوچه ملک آباد وکوچه هادی خان، مشخص شده است.
– در نقشه کرشیش از مجموع کاروانسراهای بازار فقط 26 کاروانسرا از جنوب به شمال به نامهای کاروانسرای عالم شکن، کاروانسرای گلشن، کاروانسرای گردن کج و… ذکر شده است25.
– در نقشه کرشیش دو تیمچه زرگرما و حاجی آباد در محله بازار مشخص شده است.
– در نقشه کرشیش از مجموع مساجد متعدد بازار فقط چهار مسجد ذکر شده است. این مساجد عبارتنداز: مسجد شاه، مسجد جامع،مسجد سیدعزیزالله، مسجدشیخ عبدالحسین.
– از مدارس علمیه بازار نیز فقط چهارمدرسه مشخص شده است. مدارس مذکور عبارتند از :مدرسه دارالشفاء، مدرسه صدر، مدرسه محسنیه ومدرسه شیخ عبدالحسین.
– در نقشه کرشیش از تکایای بازار نام یازده تکیه ذکر شده است. این تکایا عبارتند از:
تکیه ملک آباد،تکیه زنبور کخانه، تکیه خشتی، تکیه خدا آفرین، تکیه هفت تن،تکیه خلج ها،تکیه چهل تن، تکیه منوچهر خان، تکیه قاطرچیها، تکیه سهراب خان وتکیه نوروز خان.
-در این نقشه از زیارتگاههای بازار تهران دوامامزاده به نامهای امامزاده زید و امامزاده سید ولی ذکر شده است26.
-ازبیش از 1500 باب خانه محله بازار در نقشه کرشیش چهارده خانه مشخص شده است. خانه های مذکور عبارتند از :عمارت وزیر مختار انگلیس، خانه حاجی عبدالکریم، خانه نصیرالملک، خانه ملک الکتاب، خانه میرزا رضای کدخدا، خانه حاجی داعی، عمارت اعتضاد السطنه علی قلی میرزا، خانه حسام السطنه،خانه امین الملک فرخ خان، خانه جناب شیخ رضا، خانه شیخ عبدالحسین، خانه ملاحسین منجم باشی، خانه امام جمعه، عمارت فرهاد میرزا نایب الایاله.
-درمحله بازار فقط باغ وزیر مختار انگلیس در جنوب بازار ذکر شده است.
-از بناهای دولتی جبه خانه مبارکه در شرق و غرب و جنوب سبزه میدان ذکر گردیده است.
-مطابق نقشه کرشیش سبزه میدان تنها میدان این محله بوده است.
-امنیت محله بازار و راسته های آن توسط شش قراولخانه به نامهای قراولخانه جنوب شرقی تکیه نوروزخان،قراولخانه جنب امامزاده سید ولی، قراولخانه جنب محله دروازه نو،قراولخانه گذر لوطی صالح، قراولخانه چال زنبورکخانه و قراولخانه تکیه قاطرچیها، تامین می شده است27.
براساس نقشه ای که در سال 1309 هـ.ق از تهران چاپ شده است، مشخص می گردد که بین سالهای 1275 تا 1309 هـ.ق محله بازار گسترش پیدا کرده است.
پس از گسترش تهران این محله به میزان هزار ذرع ازجنوب وسعت یافت. در ناحیه جدید که تابع محله بازار نامیده می شد دو محله جدید به نامهای محله چاله سیلابی و محله بیرون دروازه محمدیه احداث شد که محله اخیر بزرگتر بود. در این دو محله به تناسب نیاز کوچه ها،گذرها، چهارسوق،بازار چه ها، سراها، یخچالها وابنیه عمومی دیگری ساخته شد.
ناحیه جدید تابع محله بازار را بر خلاف نواحی افزوده شده به محله های دیگر شهر بیشتر اراضی بایر وکوره های آجر وآهک پزی واقع در اراضی چهارده معصوم تشکیل می داد و فضای سبز ناحیه جدید منحصر بود به چند باغ پراکنده وبخشی از مزرعه وزیر در جنوب غربی محله.
بخش عمده ای از اراضی شمال شرقی ناحیه تابع محله بازار را اراضی قبرستان کهنه دربرگرفته بود که امروز تاسیسات واقع در محدوده خیابانهای مولوی، شمال خیابان صاحبجمع،قبرآقا، شاهین ورزشگاه ،بوریور(مادر سابق) جای آن را گرفته است. این ناحیه را خیابان قبرستان (بخشی از خیابان مولوی کنونی) از محله اصلی بازار جدا می کرد28.
-در محله های جدید تابع بازار کوچه های متعددی احداث شد که در نقشه نجم الملک از تعدادی از آنها چون کوچه های :چال سیلابی، سرقبرستان، آقا میر محمد علی، پشت کاروانسرا،بابا صفرعلی، کردها،نایب نوروزعلی وگذر حمام آقاسید اسماعیل نام برده شده است.
-در نقشه نجم الملک در تاج محله بازار ازسرای خالصه، قوام الدوله وحاجی باقرنام برده شده است.
-مطابق نقشه نجم الملک مراکز تجاری ناحیه جدید عبارت بودند از چهار سوق چوبی بازارچه نایب کریم، بازارچه حاج آقا محسن، بازارچه میرزا محسن نطنزی وبازارچه حاجی امیرخان.
-در نقشه جدیدتهران ازدو یخچال به نام حاجی عبدالطیف ،باغ اسکندرخان وباغ انگور فروشی به نام باغهای تابع محله تهران مشخص شده است.
با توسعه شهر تهران در بخش تجاری محله بازار رونق اقتصادی موجب افزایش فعالیت کاروانسراها،انبارها، راسته ها، تیمچه ها و دالانهای آن گردید و به تبع آن بخش مسکونی بازار نیزمتراکم تر شد29.
– در نقشه نجم الملک از کوچه ها و گذرهای بازار اسامی بیشتری به شرح زیرذکر شده است:کوچه مسجدجامع، کوچه امین الدوله، کوچه ارامنه، کوچه کلک سازان،کوچه کاظم خان، کوچه زنبورکخانه، کوچه حاجی صفرعلی،کوچه مرحوم ملاعلی،کوچه کدخدا، کوچه حاجی محمد، کوچه گودزنبورکخانه،کوچه آقا سیدابراهیم،کوچه ابراهیم بیک، کوچه میرزا زینل، کوچه عباس آباد،کوچه میرزا ربیع مستوفی، کوچه حمام باغ،کوچه فیلخانه، کوچه حاجی تقی کور، کوچه تکیه منوچهرخان،گذر لوطی صالح،گذرعباس آباد و..
-در نقشه جدید دارالخلافه ناصری از مجموع خانه ها وعمارتهای بازار تعداد 27 باب خانه نام برده شده است که این خانه ها عبارتند از: موید الدوله، امین السلطان،فخرالاطباء،آقا شیخ جعفر،آقامحمد ابراهیم ارباب، امین خلوت و…
-در نقشه نجم الملک از حمامهای متعدد این محله محل حمام پاچنار، حمام حاجی علی احمدکور، حمام چال و حمام زنبورکچی باشی مشخص شده است.در این نقشه همچنین در محله قدیمی بازار اسامی تعدادی از مدارس، مساجد، راسته ها، تکایا، بازارها، تیمچه ها، سراها، محله ها و زیارتگاه ها نیز ذکر گردیداست.30

سلسله نسب امزامزاده زید:
نویسنده جنه النعیم درباره نسب امامزاده زید می گوید:
"به طریق تحقیق این امامزاده زید که درجامعه تهران است زیدبن حسن بن علی نیست، و وی یا در حاجزیا در بقیع مدفون است. وزید بن علی بن الحسین هم نیست وی به تاریخ مسطور در کوفه شهید شد،و یقینا استخوان او را به ری نیاوردند و بدن شریفش را نقل نکردندوزید بن موسی بن جعفر هم نیست و وی در "سرمن رای" سامره رحلت کرد و مدفون شد وایضا زید بن حسن بن موسی ثانی که از فرزندان موسی الجون پسر عبدلله محض که آل او را زیود خواندند نیز نیست. از آنکه مدفون وی جز ری باشد"
وی سپس از مجموع تحقیقاتی به استناد کتاب منتقله الطالبیه چنین نتیجه گرفته است:
"زید نامی از امامزادگان که حسنی است، به چند فاصله وواسطه به حضرت امام حسن مجتبی(ع) می رسد. در ری آمده است،وفات نموده است و جز این بزرگوار در ری واطراف آن مزار که به دین اسلام معروف باشد نیست وبه واسطه فاصله کثیره که بین این امامزاده مکرم است با حضرت امام حسن(ع) معلوم می شود بعد از حضرت عبدالعظیم به ری آمده است31".
به طور کل می توان بیان کرد که نسبت صحیح مدفون در این بقعه به درستی روشن نیست. بر روی کتیبه صندوق داخل ضریح نام او سید زیدبن زین العابدین بن حسین بن علی(ع) ذکر شده است که با توجه به مدارک تاریخی ای که در بالا توضیح داده شد،عدم صحت آن به روشنی مسلم است وامامزاده مذکور در سال 121هـ.ق به هنگام خلافت هشام بن عبدالملک (125-105 هـ.ق) د رکوفه قیام کرد و در سال 122هـ ق به شهادت رسید. همچنین هنگام غبار روبی ونظافت کلی آستانه چندین نیم جزء خطی کلام الله مجید به دست آمده که در ماه صفر سال 1221هـ.ق توسط فرد خیری به نام استاد علی عسگر خیام وقف بر آستانه متبرکه گردیده است. درصفحه نخست آن نام مدفون در بقعه امامزاده زیدبن یحیی بن زید بن عی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ذکر شده است32.
به طوری که روایت شده است یحیی بن زید پس از شهادت پدر ابتدا خود را به مدائن رسانید و از آنجا روانه ری شد ونوشته اند که از ری نیز بیرون رفته وخود را به خراسان رسانیده است. وی در سال 125 هـ.ق در ناحیه جوزجان میان مرو و بلخ با نصربن سیار فرمانروای خراسان جنگید و شهید شد. حال اگر مدفون در بقعه را فرزند وی بدانیم، باید احتمال داد که پس از حرکت پدرش از ری به دلایلی در شهر ری مانده وبعد از اطلاع از شهادت پدر ترجیح داده است به تهران آن روزگار که اکثریت ساکنان آن شیعی مذهب بوده اند نقل مکان نماید. در این صورت در سالهای حدود 200 هـ.ق وفات یافته است.
اگر احتمال فوق را موجه ندانیم به اعتبار شجره نامه موجود در آستانه مبارکه امامزاده زید بن حسین بن محمد بن عمربن یحیی بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب(ع) است که با شش واسطه به حضرت حسین بن علی (ع) می رسد33.

بقعه امامزاده زید وهنرهای تزئینی آن:
امامزاده زید در تاریخ 25 خرداد 1315 ذیل شماره 259 درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.(نقشه شماره 4-2)
بنابرنوشته های صندوق منبت عتیقه امامزاده زید مشخص می شود که امامزاده مذکور پیش از سلطنت صفویه در تهران دایر بوده است.زیرا تاریخ 902هـ.ق بر روی این صندوق حک شده است.
بقعه امامزاده زید در طول مدتی که تهران پایتخت شده وشهر وسعت واهمیت روزافزون یافته است،بنای قدیمی رابرداشته و بنای کنونی را به جای آن ساخته اند.
شهریار جوان ناکام سلسله زندیه-لطفعلی خان زند- نیز در مجاورت همین بقعه مدفون شده است34.
عبدالله مستوفی در رابطه با امامزاده زید می نویسد:
"یکی از کارهای رایج، گردش دربازارها بود. مردم، به خصوص اعیان بعد از نماز ظهر و عصر وشنیدن موعظه، برای گذراندن وقت به بازار می رفتند و خریدهایی هم می کردندو به بعضی دکان های خرازی وبزازی به خصوص دکان حاجی ابوالفتح بلورفروش حکما سری می زدند. در دوره های سابق بر این دوره، تجارحجره های محسن امامزاده زید را در ماه رمضان موقتا اجاره کرده ،هر یک شعبه ای از دکان خود را به آنجا برده نمایشگاهی ترتیب می دادند و این بهترین تدبیر برای فروش امتعه بود. بر فرض که چیزی نمی خواستند بخرند، در صحن امامزاده گردش می کردند و وقت می گذراندند و انگار کار را طوری می گرفتند که وقتی به خانه برسند وقت افطار وسرسفره گسترده بروند. البته گردشی هم در مسجد شاه می کردند35".
سومین بقعه متبرکه تهران از نظر سال تاریخ موجود در آن ومعظم ترین تمام زیارتگاههای داخل شهر، امامزاده زید است.
به غیر از صندوق منبت عتیقه امامزاده (که توضیح آن داده خواهد شد) سایر قسمتهای بقعه امامزاده زید از آثاردوره قاجاریه است.
از سال 1318 هـ.ش وزارت فرهنگ وقت صحن این بقعه وحجرات اطراف آن را جهت احداث دبستان حافظ برگزید و درختان کهن و محوطه صحن در عین حال که صحن قدیمی و اصلی بقعه بود، حیاط دبستان به شمار می رفت. در این زمان صحن کوچکی از طرف بازار خیاطان در جنوب بقعه ایجاد گردید. امروزه ورود به بنا ازداخل این صحن کوچک صورت می گیرد و مجموعه توازن ترکیب وصراحت خود را درچشم مخاطب از دست داده وبه صورتی مبهم تبدیل گشته است36.(تصویر شماره 1و2)
صحن قدیمی ایوان وحجرات در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و در خلال سالهای 1297تا 1301 هـ.ق احداث گردیده است.تجدید ساختمان حرم وبنای گنبدخانه در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1245هـ.ق انجام گرفته است.(تصویر شماره 5-3)
در بالای دیوار حرم امامزاده زیدکتیبه ای از خشتهای کاشی لاجوردی رنگ با خط ثلث سفید و گل و بوته قرمز وسبز واسلیمی های نازک طلایی قرار داردکه مشتمل بر سوره دهر (هتل اتی)بوده است. پس از پایان سوره مزبور در گوشه شمال غربی حرم این اشعار به خط نستعلیق بالنسبه ریز در 6 سطر مرقوم رفته است:
به عهد خسرو صاحب قران دارای دین پرور
سلیمان دویم فتحعلی شاه خلل یزدانی
قوام ملک شاهنشه جناب آصف الدوله
شد این محکم بنای دیرپار را از همم بانی
پی تاریخ اول سال بنیادش خردگفتا
بپا شد کعبه اول به حکم آصف ثانی
به طوری که از اشعار فوق مشخص می شود، این بنا در سال 1245هـ.ق توسط الهیارخان آصف الدوله احداث گردیده است.(تصویر شماره 6و7)
قسمت داخلی بنایی را که در همین سال 1245هـ.ق تجدید ساختمان نموده اند نقاشی بوده و آثار آن هنگامی که در سال 1325هـ.ش اداره کل باستان شناسی دست به کار تعمیر وتجدید آینه کار فعلی در داخل حرم زد مشهور گردید ومعلوم شد که در خلال سالهای 1297 تا 1301 هـ.ق صحن وایوان و تزئینات خارجی بقعه به سفارش کامران میرزا نایب السطنه انجام شده و داخل بقعه را نیز آینه کاری نموده اند37.
بین حرم وایوان اصلی که در شمال شرقی بنای مذکور قرار گرفته است در خاتم زیبایی نصب نموده اند. بر لنگه راست این درکتیبه کوچک نستعلیق با استخوانی مشتمل بر این عبارت نوشته شده است:"صانع استاد کریم شیرازی ساکن دارالخلافه 1301"(تصویر شماره 8)
درایوان بزرگ شمال شرقی بقعه کتیبه ای به خط نستعلیق درشت برخشت کاشی زمینه لاجوری وجود دارد و این مطلب در آن ذکر شده است که بعهد ناصرالدین شاه قاجار ایوان صحن حضرت زیدبن علی بن الحسین(ع) به امر شاهزاده اعظم امیرکبیر نایب السلطنه کامران صورت یافت و در پایان کتیبه به خط ریز چنین نوشته است:
"عمل استاد مهدی ولد مرحوم استاد علی کاشی پرسنه 129738"(تصویر شماره 9و10)
کاشیکاری ایوان بزرگ بقعه امامزاده زید بسیار زیبا می باشد بطوریکه چشم هر بیننده ای را خیره می سازد.
همانطور که ذکر شد صحن،ایون وحجره های آن در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده است. در این باره در کتاب جنه النعیم آمده است:
"به امر و فرمان حضرت اقدس همایون اعلا در این اوقات که مورخه هزار ودویست ونودشش هجری است در عمارت صحن شریف این امامزاده جلیل تاکیدات اکید شده و به نحو خوشی زینت یافت و به طرز مطبوعی اصلاح خرابی ها گردید39.
صحن بزرگ قدیم چون با احداث دبستان حافظ برای زائرین قابل استفاده نمود، اداره کل باستان شناسی صحن کوچکی ازطرف بازار خیاطان در جنوب بقعه احداث نموده است. از صحن مذکور به دهلیزی جدید النبا و از آنجا به اتاق جنوبی حرم وارد میشوند واز این اتاق به داخل حرم می روند. البته از دهلیز به دفتر امامزاده نیز راه دارد بدین ترتیب که در داخل دهلیز دو در وجود دارد؛ یک دردر روبرو ودر انتهای دهلیز واقع شده است که دفتر امامزاده می باشد، دردیگر که در سمت چپ قرا رگرفته است. به اتاق جنوبی حرم راه دارد. این اتاق دارای آینه کاری بسیار شیوایی بود. ولی بواسطه حریق و بی مبالاتی کاملا کدر و تاریک گردیده بود اما مجددا مورد تعمیر وتجدید آینه کاری قرارگرفت. مقبره حاجیه شاهزاده جهان سلطان خانم دختر فتحعلی شاه مورخ به سال 1312 قمری در وسط همین اتاق واقع گشته است.مدفن شاهزاده فتحعلی خان فرزند هفت ساله کامران میرزا که امیرتوپخانه بوده! و بر سنگ قبر بسیار زیبای آن تصویر برجسته طفل مزبور با لباس امیری توپخانه وحمایل وشمشیر وغیره حجاری گردیده و اشعاری در مرثیه وروی سنگ نوشته اند و مربوطه به سال 1310 قمری است نیز بر دیوار جنوبی اتاق نصب می باشد40.
در طرفین ایوان شرقی امامزاده زید سه ایوان چه قرار دارد که دارای تزئینات کاشیکاری بسیار زیبایی می باشند.در داخل یکی از این ایوان چه که در سمت چپ ایوان اصلی قرار گرفته است لطفعلی خان زند دفن می باشد. لوحه مربوط به لطفعلی خان شهریار جوان زندیه، نیز بر دیوار ایوان چه کنار ایوان شرقی، جلوی همین اتاق بر دیوار نصب شده وکتیبه زیر در ده سطر بر آن مرقوم رفته است.(تصویر شماره 14-11)
"هوالباقی"
لطفعلی خان زند فرزند دلاور محمد جعفرخان نواده برادری کریم خان وکیل الرعایا سرسلسله زندیه است که تولدش در حدود سال هزار وصدوهشت وهفت هجری اتفاق افتاده در روزگار پادشاهی محمد جعفرخان، لطفعلی خان مامور خطه لار وسواحل خلیج شد چون پدرش بقتل رسید به پایتخت آمد وآنها رادر بهار سال هزار و دویست وسه هجری از مدعیان سلطنت خالی نمود وخود در همان تاریخ به پادشاهی نشست وتا ربیع الثانی سال هزار و دویست نه هجری سلطنت نمود تا آن که در پنجم ربیع الثانی سال هزار و دویست ونه هجری در بم بدست حکمران آنجا گرفتار و کور گردید طولی نکشید که خان نابینای زند در تهران مابین ماههای جمادی الاخر و رجب سال هزار و دویست ونه هجری در سن بیست و دوسالگی بقتل رسید وسپس در امامزاده زید تهران بخاک سپرده شد. به تاریخ آبان ماه هزار وسیصد ونوزده خورشیدی".
بنابر کتبه مذکور مشخص می شود که این لوحه در سال 1319هـ.ش ساخته شده است.(تصویر شماره 15و16)
بر روی کمر بند خارجی گنبد دو پوش امامزاده زید کتیبه ای وجوددارد. توضیح آنکه در هنگام شروع تعمیرات بقعه در سال 1319هـ.ش معلوم شد که کتیبه کاشی ای به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی مشتمل بر سوره هل اتی یعنی همان سوره که در داخل گنبد مرقوم رفته است. در این قسمت از گنبد از زمانهای گذشته موجود بوده است.
خشتهای این کتیبه در بالای طاق بقعه و در فاصله بین دو پوش گنبد انباشته شده بود وهمانطور که ذکر شد در سال 1319هـ.ش طی تعمیرات اداره باستان شناسی به دست آمد. کاشیکاری گنبد تا سال 1322هـ.ش به طول انجامید41 و در طی این مدت کتیبه مزبور مرتب وتکمیل وضمن کاشی کاری گنبد در محل مناسب که بالای گردنی گنبد باشد، نصب گردید واکنون درمحل فوق الذکر نمایان می باشد و در انتهای آن که به اندازه یک متر ویازده سانتی متر از حاشیه کمربند باقی می ماند، این جملات در سه سطر به خط ثلث سفیدمنتها ریزتر بر روی خشت لاجوردی مرقوم ونصب گردیده است:
" در فرودین ماه یک هزار و سیصد ونوزده خورشیدی که تعمیرات ضروری بقعه امامزاده زید آغاز شد کاشی کاری گنبد آن هم که تا آن وقت انجام نیافته بود مورد نظر وزارت فرهنگ قرارگرفته در آذر ماه یک هزار وسیصدوبیست ودوخورشیدی پایان یافت42".
در بازدیدی که از امامزاده زید داشتم، متاسفانه مشاهده نمودم که قسمت کوچکی از کاشیکاری گنبد تخریب شده است. البته این تخریب کوچک است،اما بسیاری در معرض دید قرار دارد بطوریکه هر زائری وقتی وارد صحن امامزاده می شود، بدون شک چشمش به آن می افتاد.(تصویر شماه 17)
آقای نصرت الله آقای صادق صمیمی (معاون باستان شناسی و مدیر ابنیه تاریخی وقت)، حاج عباسعلی معمار واستاد اسدلله کاشی تراش، از جمله افرادی می باشند که در فاصله 1319تا 1322 به مرمت وتعمیر بقعه امامزاده زید پرداختند43.
همانطور که ذکر شد، صندوق عتیقه امامزاده زید، قدیمی ترین اثر موجود در امامزاده می باشد. بر روی صندوق عتیقه مرقد امامزاده زید دو حاشیه افقی یکی در بالای چهاربدنه صندوق ودیگری در پایین چهارضلع آن تعبیه شده است. حاشیه بالایی حاوی کتیبه ای است که آن را به خط ثلث بطور برجسته منبت کاری کرده اند ومشتمل بر دوآیه اول آیه الکرسی (آیات 256و257سوره بقره) از قرآن مجید بوده بعد از کلمات سمیع علیم که انتهای آیه دوم مزبور باشد چنین نوشته شده است:" صدق الله العظیم وصدق رسوله الکریم ودر دنباله آن این جمله بر حاشیه بالایی ضلع غربی صندوق مرقوم گردیده است:"تحریرا فی خامس شهر الله رجب الموجب سنه اثنی و تسمع مائه هجریه النبویه علیه افضل الصلوات44".
بدین قرار صندوق مزبور در سال 90245 هجری یعنی پنج سال قبل از رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران وجلوس رسمی شاه اسماعیل اول ،سرسلسله شاهان صفویه، ویک سال پیش از اینکه شاه مزبور اصولا قیام کند و مدعی سلطنت شود، ساخته شده است. بنابراین بطور یقین پیش از آن موقع هم بقعه امامزاده زید تهران در حاشیه شمالی کنار شهر تهران قدیم وجود داشته وزیارتگاه ساکنین پانصد سال پیش مردم این شهر بوده است.
بر روی حاشیه پایینی صندوق در هر طرف یک کتیبه به خط ثلث بر روی ترنجی طویل بطور بر جسته نوشته شده که اطلاعات مفیدی درباره صندوق و بانی آن بدست می دهد که عبارتند از:
برضلع شمالی : هذه البرئه المقبره امامزاده سید زیدین زین العابدین بن حسین بن علی علیه السلام.
بر ضلع شرقی: علم زبدتی الصناعین استاد حبیب واستاد احمد نجار الباسانین.
بر ضلع جنوبی نام بانی صندوق بدین ترتیب معرفی شده است: وقف نمود جناب عمده الصواحب فی الزمان بانی مبانی الخیرات خواجه قنبر علی بن محمد زرین کمر الطهرانی ادام توفیقه.
عنوان زرین که در این کتیبه ذکر گردیده است و مقایسه آن با نامهای خانوادگی زرین کفش و زرین نعل وزرین قلم وامثال آن که در روزگار ما انتخاب شده است، می رساند که ساکنین شهر کوچک وزنده تهران قدیم در پنج قرن پیش هم از ذوق وقریحه خداداد بهره کافی داشته اند.
در حاشیه ضلع پایین ضلع غربی صندوق یعنی طرف بالاسر وبر حاشیه هایی که به طور عمودی در جوانب شمالی وجنوبی صندوق قرار دارد، احادیث نبوی وجملات(انا مدینه العلم و علی بابها)و(نادعلی) الخ به همان ترتیب مرقوم رفته است و بین کتیبه های مزبور این حدیث بر روی یکی از دو حاشیه ضلع شمالی نوشته شده است:
"قال النبی صلی الله علیه و سلم من اشبع جایع حرم الله علیه النار"(پیغمبر اکرم (ص) می فرماید هر کسی گرسنه ای را سیر کرد پروردگار آتش را بر او حرام فرمود)46.
از انتخاب این حدیث و یادآوری آن که فقط در روی صندوق فوق ذکر نموده اند نیز می توان نمونه ای از روحیات ومعتقدات مردم پانصدسال پیش تهران را درک نمود.

نوع بهره برداری از بقعه امامزاده زید:
این بقعه از ابتدای ساخت کاربردی مذهبی داشته وامروزه در بخش جنوبی امامزاده منزل مسکونی ودفتر کار خادم امامزاده واقع شده است.

شرح حال آصف الدوله(بانی حرم و گنبد امامزاده زید):
الهیار خان آصف الدوله سیاست پیشه دوره قاجار و صدراعظم فتحعلی شاه قاجار بوده است.
در سال 1240 هـ.ق فتحعلی شاه صدراعظم خود عبدالله خان امین الدوله را که در سرکوبی تمردلرهای اصفهان سستی کرده بود ،بر کنار ساخت والهیار خان که سمت خوانسالاری داشت ویک بار نیز در 1229 هـ.ق در دفع ترکمانان کامیابی به دست آورده بود و همچنین پسر یکی از سرکردگان برجسته ایل قاجار یعنی محمد خان قاجار دولویوخاری باش بوده است را به صدارت برگزید وآصف الدوله لقب داد47.
آصف الدوله در مدت سه سال که مقام صدارت اعظمی را برعهده داشت (1243-1240 هـ.ق) سستی وناتوانی فراوان از خود نشان داد. از جمله در جنگهای اول ایران وروس روشن گردید که رفتار وی در دریغ داشتن آذوقه وابزار و نیرو از جبهه جنگ و کارشکنی درنقشه های عباس میرزا،بیرون از اشارات وفرمانهای دولت بریتانیا نبوده است. درجنگهای دوم(1243-1241 هـ.ق) نیز با اینکه خود از محرکان و مسببان آن بود، ناتوانی نشان داد و همراه سپاهیانی که تحت فرمان داشت، گریخت و راه اشغال تبریز را برای سپاهیان روس در سال 1242 هـ ق هموار ساخت.
سستی آصف الدوله در جنگ باروسها سبب گردید تا فتحعلی شاه او را از مقام صدراعظمی عزل نماید. پس از مرگ فتحعلی شاه یعنی در دوران حکومت محمد شاه آصف الدوله به حکمرانی خراسان گماشته شد. در سال 1262 هـ.ق پس از درگذشت حاج میرزا موسی خان متولی آستان قدس رضوی، آصف الدوله از شاه تقاضا کرد که امور حکومت خراسان را به پسرش خان سالار واگذارد و او را به تولیت آستان قدس برگزیند.آصف الدوله در مدتی که حاکم خراسان بود،صحن دارالسعاده را در حرم امام رضا(ع) بنا کرد.
محمد شاه تقاضای آصف الدوله مبنی بر دادن تولیت آستان قدس به حسن خانسالار، سپر آصف الدوله را نپذیرفت و عبدالله خان خویی را برای تصدی آن مقام به مشهد فرستاد. آصف الدوله نیز سرانجام در سال 1263 هـ.ق پسرش حسن خان سالار را به جانشینی خود برگزید وعازم تهران شد تا با تطمیع شاه ، به جای حاج میرزا آقاسی مقام صدارت را تصاحب کند. مقامات انگلیسی هم به این کار متمایل بودند، اما محمد شاه زیربار نرفت ونه تنها رحضت بازگشت به خراسان به اونداد، بلکه مادر خویش را که خواهر آصف الدوله بود، به همراه او روانه زیارت مکه معظمه ساخت و دربازگشت ازسفر مکه فرمان داد تا در عتبات عالیات بماند. پس از مرگ محمد شاه و جلوس ناصرالدین شاه ،آصف الدوله در آن منطقه نیز آشوبهای به پا کرد وحتی به پاکرد، اما درخواستش برآورده نشد واو تا پایان عمر در عراق ماند48.

موقعیت مکانی امامزاده یحیی:
بقعه امامزاده یحیی در جنوب شرقی محله عودلاجان و درکوچه امامزاده یحیی واقع است. کوی امامزاده یحیی گوشه ای از ناحیه عودلاجان است که به سبب وجودامامزاده یحیی بدین نام خوانده می شود.این محل تا خیابان ری فاصله چندانی ندارد49.
محله عودلاجان در قسمت شمالی شرقی تهران قدیم قرار داشت واز شمال و مشرق به حصار شهر، از مغرب به باروی ارگ سلطنتی و از جنوب به محله چال میدان و از جنوب غربی به محله بازار محدود می شد50. به عبارت دیگر محله عودلاجان محدود به ضلع شرقی ارگ سلطنتی وحدود مسجد شاه وشمال خیابان بوذرجمهری شرقی، بازار عودلاجان یا بازار کلیمی ها ومحله یهودیان وپامنار بوده است51.
دکتر حسین کریمان درباره نام عودلاجان می نویسد:
"نام عودلاجان متعلق به دورانی است که تهران دیهی پیش نبود، و از روزگاری باز مانده است که مردم این شهر به لهجه خاص محلی خود که مشابهت تام وتمامی به لهجه ده نشینان کنونی شمیران داشته است سخن می گفتند، این کلمه ظاهرا صورت تعریب یافته "اودلاجان" بوده است. "آن " در آخر کلمه پسوند مکان است و "او" نیز بی گمان همان تلفظ محلی"آب" می باشد و ظاهرا باقی کلمه نیز مشتق از "دراجیدن" یا به تلفظ محلی دراجین یا دلاجین به معنی پخش کردن وتقسیم کردن آب به رشته های کوچکتر است. این کار هنوز هم در برخی آبادی های شمیران که از اختلاط با اجانب بر کنار مانده اند، نظیر اوشان و آهار از بخش رودبار قصران شمیران معمول است و در آبیاری به کار می رود محله عودلاجان به سبب ارتفاع زیادش بر اماکن جنوبی تسلط دارد وبی تردید آب نواحی جنوبی از این محل جاری می شده است. این آب را در سرچشمه به تناسب مصرف پخش وتقسیم می کرده اند.بنابراین او دراجان یا عودلاجان به معنی محل پخش وتقسیم آب است. موید این دعوی نیز نخست نام سرچشمه وگذر سرپولک است در عودلاجان – با توجه به اینکه پول تلفظ محلی کلمه پل است-وسپس اقدام محمدشاه است که نهری از کرج به تهران کشید و آب را از دروازه شمیران-پامنار فعلی-یعنی از ابتدای عودلاجان وسرچشمه به شهر تقسیم کرد52".
محله عودلاجان در قسمت شمال ومشرق از باغ پوشیده شده بود. جمعیت بیشتر در بخشهای جنوب و مغرب محله سکونت داشتند.در داخل محدوده محله، مخصوصا به سمت شمال زمینهای بایر زیادی موجود بود. این محله با یک دروازه به نام دروازه شمیران به خارج از حصار شهر راه داشت.
براساس نقشه کرشیش ترکیب محله عودلاجان در سال 1275 هـ.ق (دوره ناصری) به شرح زیر بوده است:
-محله عودلاجان خود به چند محله فرعی تقسیم می شده که برخی از آنها از قدیم وجود داشتند و بعضی نیز در اثر توسعه به وجود آمده اند. محله های اودلاجان عبارت بودند از:
1-محله باغ امین: به طوریکه از نام این محله که در شرق عودلاجان قرار داشت بر می آید از تفکیک باغهای این ناحیه در سالهای اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به وجود آمده است.
2-محله نو: این محله که در شمال محله باغ امین قرار داشته از محله های جدید عودلاجان محسوب شده است.
3-محله سادات :که به سبب سکونت خاندان سادات اخوی در آن به این نام مشهور شده وازاوایل دوره قاجار قدمت داشته است.
4-محله دروازه شمیران: که از محله های قدیمی عودلاجان محسوب می شده و از زمانهای قدیم در مسیر تردد و اردین از دروازه شمیران به شهر قرار داشته واز محله های آباد عودلاجان بوده است.
5-محله عربها: در شمال غربی عودلاجان که از اوایل دوره حکومت قاجاریه قدمت داشته است.
6-محله شاه غلامان: از محله های قدیم عودلاجان بوده و به واسطه سکونت بعضی از درباریان و خدمه شاهی به این نام مشهور شده است. منازل میرزا آقا خان نوری در این محله قرارداشته است.
7-محیط حیاط شاهی: از محله های عودلاجان است ودر آغاز سلطنت خاندان قاجاریه به واسطه اقامت بعضی از وابستگان خانواده سلطنتی در آن محله به این نام مشهور شده است.
8-محله یهودیها53
-در نقشه کرشیش در محله عودلاجان است نام بیست گذر وکوچه به نامهای گذر باغ نظام الدوله، گذر درحمام نواب، گذر شتر گلو، گذر مسجد حوض، گذر در مدرسه ،کوچه نظام العلما،کوچه سردار،کوچه سپهدار، کوچه شامیانی ها،کوچه عین الملک، کوچه حاجی علی، کوچه آقا موسی تاجر،کوچه میرزا آقاخان،کوچه خدابنده لو،کوچه حاجی آقابابا، کوچه آقامحمود،کوچه سهراب خان،کوچه نقاره چی ها، کوچه هادی خان، کوچه محمد خان امیرتومان،ذکر شده است.
-درنقشه کرشیش در محله عودلاجان از چهل وهشت خانه نام برده شده است، اسامی مالکان خانه ها نشانگر آن است که علاوه بر اقلیتهای مسیحی ویهودی اکثر ساکنان آن را رجال وکارمندان دولت واعیان تشکیل می داده اند که با توجه به حدود تقریبی محله های و کوچه ها به ذکر آنها می پردازیم:
سرچشمه بالا: خانه میرزا حسن خان، خانه قوام الدوله ،خانه رضاقلی خان ولی.
گذر باغ نظام الدوله: خانه آقا علی پیشخدمت، خانه جعفرقلی خان ایلخانی و خانه عبدالرسول خان.
محله باغ نو: خانه دبیرالملک، خانه وزیر مختار فرانسه، خانه نقاش باشی.
سرچشمه پایین: خانه محبعلی خان،خانه عین الملک، خانه میرزا حسن الله باشی، خانه حاجی میرزا سیدعلی، خانه میرزا زکی سرهنگ توپخانه.
محله دروازه شمیران: خانه حسینقلی آقا،خانه مهندس باشی، خانه عضدالدوله ،خانه وزیر مختار روم،خانه ملک الشعراء، خانه معتمدالدوله و…
کوچه میرزا آقاخان: خانه های میرزا آقاخان ،خانه فرمانروای مرحوم.
محله حیاط شاهی: خانه حاجب الدوله، خانه سپهسالار.
شمال کوچه نقارخانه: خانه کلانتر.
کوچه سردار: خانه ضیاء السلطنه، خانه خان باباخان سردار، خانه میرزا نبی خان،خانه میرزامهدی نوری، خانه اسماعیل خان تحویلدار،خانه محمدرضا میرزا54.
-در عود لاجان محل ده باغ بدین شرح مشخص شده است:1-باغ نظام الدوله درگذر نظام الدوله 2-باغ نظام العلما در کوچه نظام العلما واقع در محله دروازه شمیران 3-باغ وزیر مختار روس در محله دروازه شمیران 4-باغ وزیر مختار فرانسه درمحله باغ نو
5-باغ ملک الشعرا در محله دروازه شمیران 6-باغ محمد میرزا در کوچه سردار 7-باغ شعاع السلطنه درمحله دروازه شمیران 8-باغ ابراهیم خان در محله باغ نو 9-باغ سپهدار درمحله دروازه شمیران 10-باغ خان مروی در بازارچه مروی.
-مدارس محل عودلاجان به نامهای مدرسه میرزا صالح(پامنار) و مدرسه خان مروی مشخص شده است.
-مساجد محله عود لاجان عبارت بودند از: مسجد نزدیک کوچک سپهدار،مسجد وتکیه آبهرام (آغابهرام) درمحله دروازه شمیران، مسجد حکیم درکوچه آقا محمود، مسجد حوض در گذر مسجد حوض.
-در نقشه کرشیش شش تکیه به نامهای تکیه عربها و در محله عربها، تکیه سرچشمه در سرچشمه پایین، تکیه دانگی در نزدیکی پای طوق دانگی، تکیه رضا قلی خان در نزدیکی محله سادات، تکیه حیاط شاهی در محله حیاط شاهی، تکیه عودلاجان در نزدیکی کوچه نقاره چی ها55.
-امامزاده یحیی زیارتگاه محله عودلاجان بوده است.
-بازارچه ها و دکانهای این محله در محلهای زیر مشخص شده است: 1-در مسیر بالا به طرف گذر در حمام نواب2-غرب محله باغ نو وکوچه حاجی علی به طرف جنوبی
3-غرب گذر باغ نظام الدوله وسرچشمه پایین وگذر در مدرسه و گذر مسجد حوض.
4-دروازه شمیران به طرف جنوب تا سه راه دانگی 5-غرب محله یهودیها به طرف جنوب 6-امتداد کوچه سردار 7-در محله عربها 8-غرب کوچه خدابنده لوها 9-گذرشتر گلو10-بازارچه مروی11-بازارچه احمدکور در جنوب غربی محله.
– در سال 1275 هـ.ق نه کاروانسرا در محدوده محله عودلاجان به نامهای کاروانسراهای حاجی عبدالکریم(سه کاروانسرا بوده است) درنزدیکی گذر باغ نظام الدوله، کاروانسرای حاجی سید ابراهیم درمحله دروازه شمیران، کاروانسرای حاج عباس در نزدیکی تکیه سرچشمه، کاروانسرای محله سادات، کاروانسرای حاج مهدی نزدیک تکیه عودلاجان، کاروانسرای احمد کور نزدیک بازار وکاروانسرای حاجی حسین درگذار مسجد حوض وجود داشته است. وجود این کاروانسراها حاکی از این است که این محله از نظر اقتصادی وکسب وکار نیز حائز اهمیت بوده است.
– درمحله عودلاجان یک پای طوق به نام پای طوق دانگی در سه راه دانگی وجود داشته که دردهه عاشورا عزاداران در آن محل گرد می آمدند ودسته سینه زن و زنجیر زن از آنجا به حرکت در می آمد.
– مطابق نقشه کرشیش هشت قراولخانه با نامهای قراولخانه کوچه نظام العلماء قراولخانه نزدیک محله سادات، قراولخانه سرچنبک بزرگ، قراولخانه کوچه نقاره چیها ،قراولخانه محله حیاط شاهی، قراولخانه پامنار،قراولخانه نزدیک محله یهودیها و قراولخانه گذر مدرسه وظیفه حفظ امنیت این محله را برعهده داشته است.
– درنقشه کرشیش در این محله دو میدانگاهی به نامهای سرچنبک بزرگ و سرچنبک کوچک مشخص شده است.دلیل این نامگذاری معلوم نیست.به احتمال شاید از کلمه چنبک به معنی سرپانشستن وچمباتمه زدن مشتق شده باشد و یا چون هر دو این میدانها در گوشه قرار داشته به آن سرچنبک می گفته اند که به مرور به سرچنبک مشهور شده است56.
براساس نقشه ای که نجم الملک در سال 1309 هـ.ق از تهران تهیه نموده است مشخص می گردد که درون محله عودلاجان در فاصله سالهای 1275 تا 1309 هـ.ق توسعه قابل توجهی یافته، اراضی بایر و بعضی از باغهای آن به کوچه ها و خانه های جدید تبدیل شده است.
در نقشه نجم الملک در این محله علاوه بر محله جدید تابع عودلاجان از هشت محله دیگر نام برده شده است که بعضی از اسامی آنها با محله های نقشه کرشیش متفاوت است. در این نقشه محله نو به محله سرچشمه ، محله باغ امین به محله سرفت و ومحله شاه غلامان به محله پامنار تغییر نام یافته و نام محله عربها، محله دروازه شمیران، محله سادات ،محله حیاط شاهی و محله یهودیها همچنان باقی بوده است57.

-در نقشه نجم الملک از کوچه های متعدد محله عودلاجان بیش از شصت کوچه به نامهای کوچه یخچال،کوچه قراولخانه ،کوچه میرزا حسن انبار،کوچه قوام الدوله، کوچه سرتخت، کوچه قجرها، کوچه سادات اخوی وکوچه اقبال السلطنه و … ذکر شده است.
– در این نقشه با آن که محل تعداد بیشتری از مدارس ومساجد به نامهای پامناز، صاحب دیوان، دانگی، صنیع الملک، حکیم، سپهدار، سعدالملک، امین نظام، عین الملک، درب مدرسه، حوض،مروی، آغابهرام وفاضل مشخص شده است.
– براساس آمارهای موجود به هنگام تهیه نقشه در سال 1309 هـ.ش در این محله پنجاه باب حمام عمومی وجود داشته است. اما در نقشه نجم الملک فقط از هفت حمام نام برده شده است:حمام قوام الدوله،حمام میرزا غلامشاه،حمام نواب، حمام مرحوم حشمت الدوله، حمام سردار، حمام وزیر نظام وحمام نصیرالدوله.
– در نقشه نجم الملک تعداد 78 باب از عمارتها وخانه های این محله با نام صاحبان آن مشخص شده که روشنگر ترکیب اجتماعی محله نیز هست. این خانه ها عبارتند از :میرزا کریمخان، ناظم خلوت،میرزامحمود، معتمدالسلطنه، میرزا نصرالله،میرزا سید ابراهیم،میرزا محمودخان منشی،آقا محمد جعفر صراف، امینه اقدس وعزت الدوله و…
– مطابق نقشه جدید در حد فاصله این محله با محله دولت دو خیابان به نامهای خیابان چراغ گازوخیابان باغ سردار و در حد فاصل با تابع محله عودلاجان نیز یک خیابان به نام خیابان کامرانیه بر روی خندق قدیم احداث شده بود.
– مطابق نقشه نجم الملک ارتباط محله عودلاجان با نواحی شرقی تهران از طریق دروازه جدیددولاب واقع در خیابان هفده شهریور(شهباز) صورت می گرفت58.

سلسله نسب امامزاده یحیی:
به عقیده گروهی از صاحبنظران وپژوهشگران بقعه امامزاده یحیی مدفن حضرت یحیی از فرزندان امام زین العابدین (ع) است. ولی بر روی صندوق آن یحیی بن زید فرزند امام حسن مجتبی (ع) ذکر شده است59.

بقعه امامزاده یحیی وهنرهای تزئینی آن:
بنای فعلی بقعه امامزاده یحیی در سال 1320 هـ.ش از روی نقشه بنای قدیمی و به همان ابعاد وشکل تجدید ساختمان گردیده است.(نقشه 8-5)
در سال 1318هـ.ش بنای خشتی قدیمی امامزاده یحیی بر اثر سوانح آن ایام منهدم شد ومرقد آن و کف سابق حرم درعمق 23 سانتی متری زیر زمین مسطح باقی ماند.در آبان ماه سال 1320هـ.ش با برداشتن خاکهای مزبور کف حرم وصورت مرقد نمایان وبقعه فعلی در جای بقعه اصلی به همان نقشه واندازه، به خرج وزارت فرهنگ از محل اعتبارات ساختمانی، ساخته و پرداخته گردید و چنین وضعی یعنی انهدام بنا وتجدید آن پس ازدوسال بقعه متبرکه امامزاده یحیی را دارای موقعیت مخصوص وممتازی ساخته است که توجه ساکنین نقاط مختلف شهر تهران را جلب نمود. و از دورترین محلات شهر رو به آن می آورند و با اخلاص وعقیده هر چه فراوان تر با زیارت این آستانه دل را تسلی داده ،وروح را شاد وخرم ودست توسل دراز می دارند60.
از قدیم الایام مرسوم بوده که حاجتمندان نذر می کردند تا در صورت برآورده شدن حاجاتشان، سفره ای به نام حضرت رقیه(ع) مشتمل برنان وخرما در بقعه امامزاده یحیی بگسترانند و بدین وسیله شکر نعمت به جای آورند. جالب اینکه هنوز هم این عقیده وسنت پاک توسط اهالی کوی امامزاده یحیی تداوم دارد.
همانطور که ذکر شد بنای فعلی امامزاده مذکور در سال 1320 هـ.ش در محل بنای خشتی قدیم که در سال 1318 هـ.ش منهدم شده بود، به همان سبک وهیات اصلی ساخته شده وملحقات وتزئینات آن به تدریج در سالهای بعد انجام گرفته است.(تصویر شماره 21-18)
صندوق منبت عتیقه بقعه، بنابرآنچه در کتیبه های آن اشاره رفته به دستور ملکشاه غازی پسر ملکشاه به سال 895 هـ.ق به وسیله دو برادر به نامهای استادحسین ومحمد لواسانی ساخته شده است. بانی بنای قدیمی، قرابشاره ومعمار آن دیوحسن شمار می رود. ظاهرا ملکشاه غازی مذکور در این کتیبه همان ملکشاه غازی لواسانی است که ذکرش درمنابع ودر حوادث ووقایع پهنه رستمدار وتنکابن وکلاردشت و کلاره رستاق مازندران در دوره پادشاهی آق قوینلوها به سال 900-890 هـ.ق به چشم می خورد61.
بنای قدیمی بقعه امامزاده زید شامل برج هشت ضلعی بود که مانند دیگر ابنیه عصر مغول یک گنبد آجری دوازده ضعلی هرمی شکل بر بالای آن قرارداشت و در عهد قاجاریه هم اطراف این برج خشتی اتاقها و ایوان ومستحدثات نه چندان مهم دیگری افزوده و سطح خارجی گنبد را با کاشی های هفت رنگ ونامرغوبی مزین ساخت بودند واینک د رمحل برج خشتی مزبور بقعه هشت ضلعی کنونی ساخته شده و اطراف آن علاوه بر مرقد امامزاده محمد(ع) که از قدیم در کنار بقعه قرارداشته است، مقبره بهاء الملک همدانی ومسجد کوچکی هم هست. همچنین ایوان (البته ایوان از دوره قاجار ساخته شده بود که در سال 1320 مورد تعمیر ومرمت قرار گرفت)،کفش کن و اتاق دفتر امامزاده (کفش کن در سمت چپ ایوان واتاق دفتر امامزاده در سمت راست ایوان قرار گرفته است)را در سال 1320 هـ.ش احداث نموده اند و با نصب کتیبه های سنگ مرمر و کاشی معرق وآینه کاری و گچ بری بنای بی پیرایه قدیمی را تبدیل به بقعه زیبا و مزینی ساخته اند62.داخل حرم نیز همانند سقف ایوان تماما آینه کاری شده است.(تصویر شماره 24-22)
اندازه هر ضلع خارجی برجی خشتی هشت ضلعی قدیم 30/2 متر بود و اکنون هم اضلاع خارجی قسمت اصلی بقعه همین اندازه را دارد.فاصله هر ضلع داخل حرم قدیمی با ضلع مقابل در حدود چهار متر بود که بنای فعلی نیز همینطور است ولی در بنای خشتی سابق دیوار ضخیم بود و بنای جدید چون با آجر ساخته شده دیوار هشت ضلعی حرم به قطر سابق ضرورت نداشته و در هر ضلع طاق نمایی به پهنای 92 سانتی متر وعمق 40 سانتی متر احداث نموده و بدین ترتیب فضای محسوسی بر داخل حرم واطراف مرقد افزوده اند .(تصویر شماره 25)
تا سال 1328 بقعه اصلی جدید با گنبد آجری هرمی شکل بصورت ساده باقی ماند واز آن سال به بعد کاشی کاری گنبد و ملحقات بنا وتزئینات فراوان آنجا به کاررفت. لازم به ذکر می باشد ودارای تزئینات زیبای کاشی کاری است.(تصویر شماره 26)
صحن امامزاده یحیی دارای درخت چنارکهنسالی می باشد که دارای اهمیت وارزش بسیاری است. در دیوارهای صحن مذکور تزئینات کاشی کاری به کار رفته است.(تصویر 30-27)
بر روی در قدیمی داخل بقعه که چندان بزرگ نبوده و در داخل چارچوبی به ارتفاع 55/1 متر و به عرض 77/0 متر قرار گرفته است، علاوه بر تزئینات منبت کاری به اشکال ستاره هشت پر و چلیپا روی دو لوحه پایین دو لنگه در ،در هر کتیبه کوچک به خط ثلث نوشته اند که خط اطراف آن را کشیده ولی منبت کاری آن را به اتمام نرسانیده اند.
دو کتیبه مزبور بدین قرار است63:
روی لوحه لنگه راست :بند درگاه قرابشاره
روی لوحه لنگه چپ: معمار العماره دیوحسن
بنابراین بانی بقعه خشتی قدیم، شخصی به نام قرابشاره بوده وساختمان آن به معماری دیوحسن انجام گرفته (قرا که به ترکی معنی سیاه می دهد، در قدیم جلوی اسم غلامان ذکر می شده بدین قرار غلامی که بشارت نام داشته بانی این بنای متبرک خشتی بوده است، کلمه دیو هم در نواحی مازندران مخصوصا قسمت سوادکوه در گذشته جلوی اسم مذکر و همچنین در نام خانوادگی بکار می رفته و به معنی بزرگ می باشد.
برروی بدنه های اطراف صندوق مرقد امامزاده یحیی که طول وعرض وارتفاع آن به ترتیب 05/2 متر در 06/1 در 18/1 متر می باشد مانند صندوقهای نظیر آن کتیبه های متعدد قرآنی و تاریخی وجود دارد64.این کتیبه ها عبارتند از:
1-حاشیهای بالای بدنه صندوق به خط ثلث برجسته مشتمل بر چند آیه سوره فتح از ابتدای سوره تا آخر آیه ششم بوده است. پس از پایان آیه ششم وذکر دو کلمه صدق الله در دنباله حاشیه از وسط ضلع شمالی چنین مرقوم رفته است:"هذه البرئه و المقبره یحیی بن زید الحسن بن امیرالمومنین علی علیه السلام" و در دنباله آن در ضلع شرقی صندوق کتیبه زیر مسطور است :" قد امر بنحت هذا القبر خلاصه الملوک والسلاطین ،عضدالدوله ملک شاه غازی-ایدالله دولته-ابن المرحوم مغفور ملک شاهرخ-نورقبره تقربا الی الله تعالی".
بدین ترتیب مشخص می شود که شاهرخ تیموری(850-807 هـ.ق) وهمسرش گوهرشاد خاتون که هر دو از بانیان خیر بوده اند،دارای فرزندی به نام عضدالدوله ملک غازی بوده اند که بر قسمتی از ایران فرمانروایی می کرده وتهران هم بخشی از قلمرو حکومت این شاهزاده بوده است وعبارت صندوق نشان نمی دهد که وی به پادشاهی رسیده باشد و سکه ای هم به نام او تاکنون بدست نیامده است و همچنین در هیچیک از کتب تاریخی مربوط به شاهان تیموری، از ملکشاه غازی نامی برده نشده است. فقط نام ملکشاه غازی، شاهزاده تیموری، بر روی صندوق امامزاده یحیی در تهران دیده میشود65.
2-حاشیه پایین صندوق هم مشتمل بر آیات 83تا 90 از سوره انعام بوده است. پس از ختم آیات مذکور، این عبارت ذکر شده است: "عمل استاد حسین واخوه محمد بن حسن لباسانی"
برحاشیه چهارطرف سطح فوقانی صندوق، صلوات کبیر یعنی صلوات برچهارده معصوم به همان ترتیب مرقوم رقته پس از جمله صلوات الله علیهم اجمعین عبارت زیر مرقوم گردیده است:
"تمام شد در تاریخ شهور ربیع الاخر سنه خمس وتسعین و ثمان مائه"
بطوری که ملاحظه شد،تاریخ صندوق که قدیمی ترین تاریخ موجود از آثار بقعه قدیمی امامزاده یحیی است. 895 هـ.ق می باشد.
سازنده صندوق امامزاده یحیی،همان سازنده در قدیمی امامزاده سیداسماعیل یعنی استاد حسین پسر استاد حسن نجار لواسانی می باشد که به همراهی وهمکاری برادر خود، محمد، صندوق امامزاده یحیی را ترتیب داده اند.
البته از سه صندوق عتیقه موجود درسه امامزاده تهران امامزاده زید، امامزاده یحیی و امامزاده سیداسماعیل)،صندوق امامزاده یحیی از همه زیباتر است و رنگ آمیزی قدیمی آنهم بسیار جالب بوده وبصورت خوبی محفوظ مانده است66.
از دیگر آثار مهم وارزشمند امامزاده یحیی باید به لوحه کاشی فیروزه فامی به تاریخ 628 هـ ق اشاره کرد.
لوحه مزبور ،لوحه کاشی فیروزه رنگی است به طول 44 و عرض 29 سانتی متر. این لوحه که دارای خطوط کوفی ونسخ برجسته می باشد، قدیمی ترین وزبده ترین آثار امامزاده یحیی بشمار می رود.
لوحه مزبور در پایین قسمت خارجی دیوار خشتی غربی بقعه قدیمی نصب بوده است. اطراف آن حاشیه ای شامل آیه مبارکه انما ولیکم الله و رسوله (آیه 60 سوره مائده) تا آخر آیه نوشته شده است.اهل فن واقفند که این آیه مبارکه بیش از قوت یافتن مذهب شیعه در ایران، بر الواح وابنیه مقابر بزرگان شیعه مرقوم ونصب می شده است.
در قسمت پایین ووسط این لوحه کاشی، به خط نسخ کلماتی که معرف شخص متوفی و مربوط به آن است نوشته شده که بر اثر پخش لعاب کاشی، خطوط آن درست مشهود نیست و متن را با زحمت زیاد می توان در آن تشخیص داد:
"….. ابوالوفا بن ابوالقاسم بن ابوالعما(؟) سنه ثمان و عشرین وست مائه".
بدین ترتیب مشخص می شود که این لوحه مربوط به یکی از شخصیتهای مذهب شیعه است که در سال 628 هـ.ق در جوار تربت آن حضرت، امامزاده یحیی، مدفون بوده است67.
از دیگر آثار گرانبهای امامزاده یحیی، لوحه برنجی کوچک شش گوشی است بطول 23 سانتی متر وعرض 16 سانتی متر. لوحه مذکور هنگام پی برداری بقعه فعل در سردابه ای که از شن و مصالح زائد پر شده بود، بدست آمد. بر روی این لوحه با عباراتی غیرفصیح وکمی مغلوط زیارت نامه حضرت امامزاده یحیی به خط نسخ غیرمرغوب نقر گردیده است و احتمال می رود که مربوط به اواخر عهد صفویه میباشد68.
سه لوحه کاشی مستطیل که قسمت بالای آن نوک تیز است وهر کدام کمی بیشتر یا کمتر از 35 سانتی متر طول و بین 24و27 سانتی متر عرض دارد، ضمن تسطیح زمین ورزش مجاور بقعه بدست آمده است. بر این سه لوحه اشعاری به خط نستعلیق به رنگ آبی یا سیاه بر متن سفید مرقوم رفته و در قسمت بالای آنها یک جا تصویر رحل و دوات وقلم وقلمدان نقش شده است و روی دو لوحه دیگر که مربوط به دودختر جوان می باشد، تصاویر شانه وانگشتر وصندوق وتزئینات مربوط به جهیزیه دختران نقاشی شده است واز نشاط و شادابی مردم تهران که چنین کاشی های زیبایی تهیه ونقاشی می کرده اند، در قرن 11 هجری حکایت می نماید.
یکی از سه لوحه مربوط ماه شعبان سال 1044 هجری است و لوح دیگر که مربوط به دو دختر جوان است متعلق به ماه شعبان سال 1049 هجری می باشد69.

نوع بهره برداری از بقعه امامزاده یحیی:
این بقعه از ابتدای ساخت کاربردی مذهبی داشته وامروزه دفتر کارخادم امامزاده، درداخل ایوان، مقابل کفش کن، واقع شده است.

طرح حفاظتی امامزاده زید:
درمورد حریم بنای امامزاده زید تاکنون هیچ اقدامی صورت نگرفته است،لیکن به دلیل قرارگیری اثر مذکور در محدوده حفاظت شده بازار تهران ،در حال حاضر بنای نامبرده تابع ضوابط حریم ابنیه موجود در بازار می باشد70.

ضوابط طرح حریم حفاظتی منطقه بازار تهران:
نقشه طرح حریم حفاظتی منطقه بازار تهران که توسط سازمان میراث فرهنگی وگردشگری تهیه گردیده است، شامل مطالب ذیل می باشد:
1-محدوده عرصه تاریخی :
2-ضوابط بند ب:
3-ضوابط بند ج:
4-ضوابط بند د:
5-ضوابط بند ه:
الف- محدوده داخل خط نقطه، واقع در منطقه بین خیابانهای 15 خرداد-مصطفی خمینی-مولوی-خیام در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. در این محدوده هر گونه ساخت و ساز، تعمیر،تغییر و اجرای طرحهای شهری پس از تصویب و تایید از سوی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران و در قالب ضوابط زیر انجام پذیر است:
ب-این قسمت مشخص کننده آثار واجد ارزش تاریخی فرهنگی است که معماری وعملکرد آنها محفوظ ومشخص است.بنابراین در این قسمتها هر گونه تخریب ونوسازی به کلی ممنوع است.
تغییر و مرمت ساختمانهای آن باید براساس سبک قدیمی و با نظارت کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان تهران انجام گیرد. ضمنا دخل و تصرفات نادرست که قبلا داخل محدوده فوق الذکر به رنگ قرمز انجام گردیده، هنگام تعمیرات جدی باید بصورت اولیه آن اصلاح گردد.
ج-قسمتهایی که به رنگ نارنجی مشخص شده شامل مناطقی است که با وجود دخل و تصرفات انجام شده در بعضی نقاط آن هیات اصلی معماری وعملکرد مجموعه آثار حفظ گردیده است.بنابراین بازسازی و مرمت آثار موجود در این محدوده به صورت اصلی وهماهنگ با قسمتهای مجاور، با نظارت کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی استان تهران مجاز خواهد بود.لیکن فضای باز اصلی باید عینا حفظ و دخل وتصرفات انجام شده نیز هنگام تعمیر برطرف گردد.
د-قسمتهایی که به رنگ زرد مشخص گردیده شامل مناطقی است که به طور کلی نوسازی شده اما تداوم بازارقدیمی وفضاها و ملحقات وابسته به آن عینا حفظ گردیده است. بنابراین برای حفظ عملکردبازار بصورت قدیم،احداث پاساژ جدید و زیرزمین و بالکن در راسته بازارها ممنوع است ونوسازی در سایر قسمتها با حداکثر ارتفاع 8 متر وبا استفاده از مصالح هماهنگ و بدون تغییرکاربری مجاز خواهد بود.
ه-قسمتهایی که به رنگ سبز نمودار گردید،شامل مناطقی است که کاملا نوسازی گردیده ولی چون در داخل منطقه قدیمی قرارگرفته تخریب ونوسازی ساختمانهای آن هم با مصالح هماهنگ و بدون تغییر کاربری مجاز خواهد بود.
قسمتهای باقی مانده دیگر که فاقد رنگ بوده وداخل محدوده خط-نقطه قرار دارد، بافت سنتی نداشته و ضوابط ارتفاعی آن 5/10 متر واستفاده از مصالح سنتی و هماهنگ بدون تغییرکاربری در آن الزامی است.
ضوابط کلی:
1-نصب هر گونه تابلوآگهی وچراغهای فلورسنت و هر نوع اشیا وعملیات دیگر که فضای بازار را اشغال نموده ومانع دید بازارگردد، ممنوع است.
2-نصب ماشین آلات و وسایلی که باعث ایجاد لرزش و آلودگی هوا می گردد در این منطقه ممنوع است.
3-ایجاد هر گونه بریدگی اعم از کوچه وگذر یا خیابان در داخل این محدوده قدیمی بازار ممنوع است71.

پیشنهادات حفاظتی و مرمتی:
از آنجایی که دوبنای مورد مطالعه وبررسی درمجموعه تحقیقی حاضر، امامزاده زید وامامزاده یحیی، در زمره آثار ملی وارزشمند ما به حساب می آیند، باید در حفاظت وحراست از آنها کوشید و به همین منظور انجام یک سری اقدامات حفاظتی ومرمتی در رابطه با بناهای مذکور ضروری می باشد.
اقدامات حفاظتی ومرمتی ای که میتوان در مورد بقاع متبرکه زید ویحیی اعمال نمود، عبارتند از:
1-متاسفانه تاکنون در مورد تعیین حریم بناهای مذکور (امامزاده زید وامامزاده یحیی)هیچ اقدامی صورت نگرفته است وتنها امامزاده زید به دلیل قرارگیری در محدوده حفاظت شده بازار تهران ،تابع ضوابط حریم ابنیه موجود در بازار می باشد و به صورت عام مورد حفاظت قرار میگیرند نه به صورت خاص. در رابطه باامامزاده یحیی هم تاکنون هیچ اقدامی مبنی بر تعیین حریم آن صورت نپذیرفته است. بنابراین هر چه سریعتر باید در تعیین حرایم حفاظتی بناهای مزبور اقدام شود.
2-همانطور که همگی اطلاع داریم یکی از عوامل تهدیدکننده ابنیه تاریخی آلودگی هوا میباشد. بدین ترتیب که در اثر واکنش رطوبت باگازهای خروجی کارخانه ها ، دود ناشی از سوخت زغال سنگ در شهرهای بزرگ و گازهای اگزوز وسایل نقلیه، ترکیبات اسیدی تولید میشودکه موجبات تخریب ابنیه تاریخی را فراهم می آورد. به همین منظور باید از تمرکز فعالیتهای اقتصادی با پی آمدهای آلودگی هوا، ترافیک سنگین، سروصدا وتردد وسایل نقلیه سنگین در اطراف دو بنای امامزاده زیدو امامزاده یحیی جلوگیری شود.
3-ممانعت از ایجاد کارگاههای صنعتی در کنار دو بنای مذکور و نصب ماشین آلات و وسایلی که باعث ایجاد ارتعاش ولرزش می شود.
4-امروزه یکی دیگر از عوامل تهدید کننده ابنیه تاریخی شهر تهران مساله خطر احتمالی زلزله می باشد و برای همین باید تدابیری در جهت مقاوم سازی بناهای مزبور در مقابل زلزله انجام شود.
5-ممانعت از ایجاد ساختمانهای بلند، چاههای فاضلاب و کانالهای آبرسانی درکنار دو بنای مذکور.
6-ایجاد فضای سبز در حرایم بناهای مذکور با در نظر گرفتن ضوابط حریم کیفی دوبنای امامزاده های زیدویحیی.
7-ممانعت از بکاربردن مصالح ناموزون وناهماهنگ در کنار بناهای دوامامزاده مذکور.
8-حفظ و وحراست از هنرهای تزئینی موجود در امامزاده های زید و یحیی مانند کاشی کاری ها و مقرنس کاریها و مرمت صحیح قسمتهای آسیب دیده آنها.
9-حفظ وحراست ازکتیبه ها ولوحه های موجود در امامزاده های زید ویحیی با روشهای صحیح ممکن .
10-در رابطه با امامزاده زید همانطوریکه قبلا ذکر شد از سال 1318هـ.ش وزارت فرهنگ وقت صحن قدیمی واصلی آنرا که در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده بود، جهت حیاط مدرسه حافظ برگزید و از همان زمان صحن کوچکی از طرف بازار خیاطان در جنوب بقعه ایجاد گردید. امروزه نیز ورود به بنا ازداخل این صحن کوچک صورت می گیرد ومجموعه توازن ترکیب و صراحت خود را درچشم مخاطب از دست داده و به صورت مبهم تبدیل گشته است. به همین منظور باید صحن اصلی وقدیمی بنای مذکور از اختیار مدرسه خارج شود و دوباره از آن جهت ورود به خود امامزاده استفاده شود.

فهرست منابع:
1-اتینگهاوزن. ریچارد،هنرومعماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات سمت،تهران 1378
2-بیات.عزیزالله، کلیات جغرافیایی طبیعی و تاریخی ایران، انتشارات امیرکبیر، تهران 1373
3-دائره المعارف بزرگ اسلامی ،زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد اول (آب-آل داوود)،انتشارات مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی ،تهران 1369
4-زاوش.ح.م،تهران درگذرگاه تاریخ ایران ، نشر اشاره ،تهران 1370
5-سازمان میراث فرهنگی وگردشگری : معاونت حفظ و احیاء ،گزارش ثبتی امامزاده زید تهران ،تهیه و تنظیم: 1383
6-سازمان میراث فرهنگی وگردشگری، ضوابط طرح حریم حفاظتی منطقه بازار تهران
7-شهیدی مازندرانی .حسین،سرگذشت تهران، انتشارات دنیا،تهران 1383
8-کیانی.محمدیوسف، تاریخ هنر معماری دردوره اسلامی،انتشارات سمت، تهران 1374

9-گدار. آندره، هنر ایران، ترجمه بهروز حبیبی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران 1377
10-گشایش. فرهاد،تاریخ هنر،انتشارات عفاف، تهران 1384
11-مصطفوی. سید محمدتقی،آثار تاریخی طهران،انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ،تهران 1375
12-نوربخش. مسعود،تهران به روایت تاریخ،جلداول ودوم،نشر علم،تهران 1381
13-هیلن براند. رابرت، معماری اسلامی ،ترجمه ایرج اعتصام، انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران 1383

1 -کیانی، 1377،ص3
2 -همانجا
3 -اتینگهاوزن، 1378،صص 18و19
4 -گشایش، 1384،ص 175
5 -گدار،1377،ص 345
6 -هیلن براند، 1383،ص 168
7 -arabesqe به مفهوم اسلیم
8 -همانجا
9 -کیانی، 1377، ص 4
10 -اتینگهاوزن، 1378،ص 494
11 -کیانی، 1377،صص 4و5
12 -بیات ، 1373،ص 119
13 -زاوش، 1370،ص 31
14 -همانجا
15 -شهیدی مازندرانی، 1383، ص 51
16 -زاوش، 1370،ص 33
17 -گشایش، 1384،ص 251
18 -همان،ص 252
19 -شهیدی،1383،84
20 -بیات، 1373، صص 120و121
21 -گشایش، 1384،ص 303
22 -نوربخش، 1381،ص 812

23 -شهیدی مازندرانی، 1383، ص 50
24 -نوربخش، 1381،ص 826
25 -همان،صص 826و827
26 -همان، ص 828
27 -همان،ص 829
28 -همان، صص 846و847
29 -همان،ص 848
30 -همان،صص 848و849
31 -شهیدی مازندرانی، 1383، ص 95
32 -نوربخش ،1381، ص 345
33 -همان ،ص 346
34 -شهیدی مازندرانی، 1383،ص94
35 -همان،ص 95
36 -سازمان میراث فرهنگی وگردشگری: معاونت حفظ و واحیاء، گزارش ثبتی امامزاده زید تهران، 1383
37 -مصطفوی ،1375،ص 53
38 -همانجا
39 -شهیدی مازندرانی، 1383،صص94و95
40 -مصطفوی ، 1375،صص 53و54
41 -سازمان میراث فرهنگی وگردشگری: معاونت حفظ و احیاء ،گزارش ثبتی: امامزاده زیدتهران ،1383
42 -مصطفوی، 1375،ص55
43 -همانجا
44 -همان،ص 51
45 -در این تاریخ خاندان آق قوینلو در این حدود فرمانروایی داشتند.(شهیدی مازندرانی، 1383،ص 94)
3-مصطفوی، 1375،ص 51
46 -همان،ص 52
47 -موسوی بجنوردی، 1369،ص 422
48 -همان،صص 422و423
49 -مصطفوی ،1375،ص 16
50 -نوربخش ،1381،ص 810
51 -شهیدی مازندرانی، 1383، ص 49
52 -همانجا
53 -نوربخش، 1381،صص 814و815
54 -همان،صص 819 و820
55 -همان،ص 821
56 -همان-صص 821و822
57 -همان،ص 837
58 -همان،صص 841-839
59 -شهیدی مازندرانی، 1383،ص 93
60 -مصطفوی، 1375،ص 16
61 -شهیدی مازندرانی، 1383، ص 93
62 -مصطفوی، 1375، ص 16
63 -همان،ص 18
64 -همانجا
65 -همان ،ص 19
66 -همانجا
67 -شهیدی مازندرانی، 1383، صص 98و99
68 -مصطفوی،1375،ص20
69 -همان،ص 21
70 -سازمان میراث فرهنگی وگردشگری: معاونت حفظ و احیاء، گزارشی ثبتی: امامزاده زید تهران، سال 1383
71 -سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ضوابط طرح حریم حفاظتی منطقه بازار تهران
—————

————————————————————

—————

————————————————————

1

1