بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان
بهداشت فردی و اهمیت آن
مقدمه
عبارت است از کلیه فعالیتها و اقداماتی که انسان به طور مسئولانه برای حفظ، تامین و ارتقاء سلامت خود و در نهایت اطرافیانش انجام میدهد. این فعالیتها و اقدامات شامل مراقبت از اعضاء و اندامهای بدن، مراقبت از پوست، مو، دهان و دندان، تغذیه،ورزش، خواب و استراحت میباشد.
نتایج بررسیهای نجام شده نشان میدهد که کاربرد رفتارها و الگوهای صحیح بهداشت و به عبارتی رفتارهای بهداشتی به طور متوسط یازده سال به طول عمر فرد در مقایسه با فردی که نسبت به این رفتارها بیتوجه است خواهد افزود.
در واقع ملاک عمل در بهداشت فردی، ارایه و مسئولیت فردی است که وی را ملزم به رعایت بهداشت و خودداری از عادات غیربهداشتی میکند. زمینهساز انجام رفتارهای بهداشت، شناخت،اگاهی و نگرش صحیح است. اطلاعات و آگاهیهای فرد در زمینه بهداشت فردی در رعایت اصول و موازین بهداشت فردی میتواند زنجیرههای به وجود آورنده بیماریها مانند کمبودهای غذایی، بیماریهای انگلی، گوارشی و … را قطع کند و چون همیشه این امکان برای ما وجود ندارد که با همه افراد محیط خود مدت طولانی معاشر باشیم و خوی ذاتی خود را آن طور که هست به آنان نشان دهیم. لذا قضاوتهای این افراد درباره ما اغلب
از روی ظاهرمان صورت میگیرد. بدین ترتیب چه غلط و چه درست، ظاهر هر کس در نحوه قضاوت مردم درباره او موثر میافتد پس چه بهتر که به آراستگی ظاهری توجه شود.
ظاهر آراسته به درست ایستادن، درست راه رفتن، تمیز بودن لباس و متناسب بودن آن بستگی دارد. در عین
حال پاکیزگی پوست، مو، دندانها و سایر اعضای بدن نیز در این میان اهمیت به سزا دارد. چون بیتوجهی به آنها سبب بروز بیماریهای مختلفی میشود که اگر هم واگیر نباشند، لااقل سبب دور شدن مردم از ما خواهند بود.
دقت و توجهی که هر شخصی در نگهداری سلامت و بهداشت خود اختصاص میدهد بستگی به میزان ارزشی دارد که برای این موضوع قائل است.
انسان اغلب تا هنگامی که از سلامت کامل برخوردار است معمولاً کمتر به موضوع سلامتی توجه داشته و
نسبت به اهمیت آن بیتفاوت میباشد و چشمان او بیشتر متوجه سایر مسایل و مقاصد زندگی است. فقط هنگامی فرصت پیدا میکند به ارزش واقعی آن پی میبرد. که در چنگال بیماری اسیر گردد. در این موقع است که برای اعاده سلامت خود تقلا و تلاش نموده و با خود میگوید "راستی سلامتی مهمترین نعمتی است که در زندگی نصیب بشر شده است" و این همان کسی است که تا قبل از ابتلا به بیمرای کمترین توجهی به سلامت و بهداشت خود نداشت.
آری انسان تاچیزی را از دست ندهد، به ارزش آن پی نخواهد برد به عبارت سادهتر از دست دادن آن چیز سبب میشود که چشم انسان نسبت به اهمیت و ارزش آن بازتر شود. عدهای از مردم تصور میکنند که وقتی در شخص علایم بیماری خاصی پیدا نباشد سالم بوده و بهداشت وی رعایت شده است بدین لحاظ مبنی ارزشیابی بهداشتی را تنها در سالم بودن می دانند.
البته سلامتی متضمن بیمار نبودن است ولی سالم بودن چیزی بیشتر از بیمار نبودن است.یک لحظه به جوابی که به احوالپرسی دیگران میدهید فکر کنید وقتی کسی از شما میپرسد"حال شما چطور است" قبل از جواب دادن چه فکری میکنید؟ آیا گفتن کلمه "خوبم" به این معنی است که در بدن خود دردی احساس نمیکنید و بیمار نیستید؟ یا آن که منظورتان این است که یک "شمای" دیگر هم علاوه بر بدنتان وجود دارد که خوشحال،
راضی، خوب است اگر چنین است، پس وجود شما ترکیبی از تن و روان شماست که به هم وابستگی دارند و سلامت یکی در سلامت دیگری موثر است به عبارت سادهتر تامین بهداشت با حفظ سلامت و بهداشت تن و روان تواماً عاید میگردد. و عدم ابتلا به بیماری یا ناتوانی و نقص عضو دلیل بر سلامت و بهداشت نیست بلکه سلامت روانی نیز همراه با سلامت جسمانی در تکمیل بهداشت باید منظور گردد.
در مقابل کسانی که نسبت به مسایل بهداشت بیگانه بوده و یا توجه کمتری به آن دارند و افرادی نیز
وجود دارند که نهایت دقت در بهداشت خود به عمل میآورند این افراد دارای قدرت وکارایی بیشتری بوده، خوب میاندیشند و با حوصله زیاد و رفتار پسندیده با دیگران معاشرت مینمایند. شما علایم سلامت کامل را در چهره و رفتار آنها به خوبی تشخیص میدهید.تمامی اعضای بدن آنان دارای شرایطی است که لازمه یک فرد سالم میباشد و سلامتی رادر گفتار و کردار این افراد که با قدرت، پر حوصله، خونسرد و شاد هستند میتوان
تشخیص داد.
هر کس بامراعات بهداشت قادر است از لحاظ جسمانی , روانی و اجتماعی در وضع مناسبی قرار گرفته و وظیفه ای را که نسبت به خود و افراد خانواده و جامعه خود دارد به خوبی ادا کند
● سلامتی چیست ؟
عبارتست از رفاه کامل جسمی ، روانی و اجتماعی ، نه فقط نبودن بیماری و معلولیت ، شخص سالم کسی است که علاوه بر سلامت جسم از سلامت روان نیز برخوردار بوده و از نظر اجتماعی و روحی در آسایش باشد.
● بهداشت چیست ؟
بهداشت عبارتست از نگهداری و ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماریها و افزایش قدرت روحی ، جسمی و اقتصادی در افرادی که به علت بیماری ناتوان شده اند.
● بهداشت عمومی چیست ؟
یکی از فعالیتهای سازمان یافته اجتماعی است که به منظور حفظ ، ارتقاء و بازسازی سلامت افراد انجام می گیرد و در برگیرنده خدماتی است که به کل جامعه ارایه می شود.
● بهداشت فردی چیست ؟
شامل دستورالعملهایی است که در جهت تامین ، حفظ و ارتقای بهداشت و سلامتی فرد بکار می رود.
▪ بهداشت پوست :
پوست یکی از اعضاء مهم و وسیع بدن است . که حاوی غدد مواد چربی است ، در نتیجه فعالیت این غدد، آب ، مواد زائد، املاح و مقداری چربی از طریق پوست از بدن دفع می شود. دفع مواد مزبور به همراه فعالیت باکتریهایی که در نقاط مختلف پوست ، خصوصاً در نواحی گرم و مرطوب زندگی می کنند سبب تخمیر مواد موجود در عرق و پوست می شوند. به این ترتیب بوی نامطبوعی ایجاد می نماید که جهت رفع آن ، اقداماتی باید انجام داد.
فعالیت غدد مولد عرق در سنین بلوغ فوق العاده زیاد بوده و با ورزش ، گرمی هوا، پوشیدن لباسهای ضخیم ، خستگی ، عصبانیت ، نگرانی ، هیجان ، بیشتر می شود و به منظور محافظت از پوست و رعایت بهداشت توجه به موارد زیر ضروری است :
هر کس باید بدن خود را حتی الامکان همه روزه یا حداقل هفته ای دوبار با آب و صابون بشوید.
تعداد دفعات استحمام با توجه به دمای هوای ، میزان فعالیت ، آلودگی هوا و محل کار متفاوت است .
شستشوی بدن با آب و صابون ، پوست را از وجود مواد زائد پاک می کند. مواد قلیایی موجود در صابون ، سبب حل شدن در چربیها و مواد زائد موجود بر پوست شده و جلوی انسداد منافذ پوستی را می گیرد.
استحمام با آب گرم نه تنها سبب بهتر حل شدن مواد زائد و نرمی و لطافت پوست می شود بلکه رفع خستگی عضلانی و افزایش خون گیری پوست را نیز شامل می شود.
استحمام ، بلافاصله پس از صرف غذا، موجب گشاد شدن عروق پوست بدن شده و خون را از معده و دیگر اندامهای داخلی متوجه پوست می کند.
برای استفاده از انواع صابون و شامپو باید به نوع پوست (چرب ، خشک ، معمولی ) توجه کرد.
استفاده از وسایل شخصی در استحمام ضروریست . چرا که استفاده مشترک از این وسایل سبب انتقال بیماریهای عفونی و قارچی می شود.
از آنجا که بسیاری از بیماریهای انگلی و عفونتهای روده ای از طریق دستها و ناخنهای آلوده انتشار می یابند، شستن صحیح دستها و کوتاه کردن ناخن ها بطور مرتب ضروری است .
قبل از غذا خوردن ، طبخ غذا، هنگام آماده کردن ظروف و وسایل سفره ، بعد از رفتن به توالت و دست زدن و نظافت کردن حیوانات ـ باغبانی و زراعت و پس از ملاقات و تماس با بیماران مبتلا به بیماریهای واگیر، شستن صحیح دستها، توصیه می شود.
عادات جویدن ناخن غیر بهداشتی بوده و سبب ابتلای فرد به بسیاری از بیماریها خواهد شد.
شست و شوی روزانه پاها، از تجزیه عرق و بوی نامطبوع پا جلوگیری می کند.
استفاده از کفش مناسب به نحوی که هیچ گونه فشاری به پا وارد نکرده و سبب تغییر فرم طبیعی استخوان بندی پا نشود، از نکات مهمی است که باید در مورد سلامت پا و ستون فقرات ، بدان توجه نمود.
▪ بهداشت مو :
ـ موی سالم ، ظاهری درخشان ، مرتب و قابل انعطاف دارد نکات اساسی که در بهداشت مو باید مورد توجه قرار گیرد عبارتند از:
نوع شامپو و سایر مواد پاک کننده مهم بوده و انتخاب صحیح آنها با توجه به مشخصات مو، به ویژه میزان چرب بودن آنها است و باعث تقویت رشد مو و سالم ماندن آنها می شود.
برس کشیدن روزانه موها باعث تشدید سرعت جریان خون
در پوست سر شده و از جمع شدن گرد و غبار و مواد زائد در پوست سر جلوگیری به عمل می آورد.
شوره سر با شستن مرتب موها، شانه کردن و برس زدن قابل کنترل خواهد بود.
پس از شست شوی موها، برای خشک کردن آنها باید از مالش شدید با حوله خودداری شود و بجای آن ، موها را با فشار دادن به حوله خشک کرد.
دفعات شست و شوی موها به نوع آن (چرب ـ خشک ـ معمولی ) بستگی دارد.
▪ بهداشت چشم :
ـ اختلال در بینایی ، سبب کاهش ارتباط فرد با محیط و توان یادگیری وی می شود. به منظور پیشگیری از بروز اختلال در قوه بینایی ، رعایت این نکات بهداشتی ضروری است :
استفاده از حوله شخصی و تمیز، در پیشگیری از عفونتهای چشمی ، امری بسیار مهم است .
هنگام مطالعه می بایست از نور کافی که از پشت سر و طرف چپ می تابد، استفاده نمود و فاصله چشمها از سطح مطالعه باید بین ۴۵ـ۳۰ سانتی متر باشد.
در صورت بروز عوارضی مانند تاری دید، اختلال در قدرت بینایی ، خستگی در هنگام مطالعه و … سریعاً به چشم پزشک مراجعه کنید.
مصرف غذاهای متنوع و مناسب ، خصوصاً غذاهای حاوی ویتامین A ، در سلامت چشمها نقش اساسی دارد.
در صورت مشاهده هر گونه اختلال در ظاهر چشم ها، اعم از افتادگی پلک ، قرمزی ، تورم ، انحراف و … باید سریعاً به پزشک مراجعه نمود.
در صورت ورود اجسام خارجی و یا مواد شیمیایی به چشم ها از مالش آنها خودداری نمایید و سریعاً چشم را با مقادیر فراوان آب ، شست و شو داده و با یک گاز تمیز پوشانده و سریعاً به پزشک مراجعه نمایید.
برای شست و شوی چشم از ماساژ آن به هنگام شست و شو، جداً خودداری نمایید. بهترین راه این است که پلک ها را از دو طرف کنار زده و چشم را در زیر شیر آب نگهدارید.
شامل دستورالعمهایی است که در جهت تامین، حفظ و ارتقای بهداشتی و سلامتی فرد بکار میرود.
بهداشت کارکنان :
کارکنان واحدهای تولیدی مواد غذایی از عوامل بالقوه انتقال آلودگی به مواد غذایی و محیط کار هستند از آنجایی که با مواد اولیه و فرآورده ها و دستگاهها و تجهیزات و مواد بسته بندی در تماس هستند میتوانند میکروبهای پوست و دستگاه گوارش و دستگاه تنفس خود را به آنها انتقال دهند. بنابراین رعایت مسائل بهداشتی الزامی است.
راههای آلودگی مواد غذایی توسط کارکنان:
چنانچه کارکنان در محیط کار موازین بهداشت را رعایت ننمایند به اشکال گوناگون موجب آلودگی مواد غذایی و محیط کار میشوند که مهمترین آنها عبارتند از :
از آنجا که تعدادی از میکروبها همواره به صورت طبیعی بر روی قسمتهای مختلف پوست وجود دارند و انتقاتل آنها به مواد غذایی میتواند سبب ایجاد بیماری شود بنابراین جهت جلوگیری از ورود میکروبها به مواد غذایی رعایت بهداشت پوست از جمله استحمام منظم توصیه میگردد. همچنین بسیاری از بیماریهای انگلی و عفونتهای روده ای از طریق دستها و ناخنهای آلوده انتشار می یابند شستن صحیح دستها قبل از غذا خوردن، طبخ غذا ، هنگام آماده کردن ظروف و وسایل سفره، بعد از رفتن به توالت و پس از ملاقات و تماس با بیماران مبتلا به بیماریهای واگیر ضروری میباشد.
برای جلوگیری از ورود میکروب های دست به مواد غذایی،موارد زیر توصیه میشود:
*استفاده لاز دستکشهای پلاسنتیکی یکبار مصرف برای مواردی که دست با مواد غذایی تماس مستقیم دارد.
*کوتاه کردن ناخن ها به ویژه ناخن های شکسته تا محل شکستگی
*عدم استفاده از جواهرات و اشیای زینتی مانند حلقه انگشتر ،دستبند و مانند اینها در حین کار به دلیل انتقال آلودگی به مواد غذایی.
دهان . حلق.بینی.چشم.گوش
در این قسمت از اندام های بدن به دلیل بالا بودن رطوبت و دما ،امکان رشد و نمو و تکثیر میکرو ارگانسم ها بیشتر است میکروارگانیسکم های موجود در دهان و بینی از راه سرفه ،عطسه و صحبت کردن به مواد غذایی و محیط کارو از طریق بوسیدمن به دیگران منتقل میشود، بدیهی است کارگرانی که دست خود را وارد دهان و بینی و گوش میکنند، ممکن است میکروبهای موجود در این اعضاء را از راه دست به مواد غذایی منتقل کنند برای جلوگیری از انتقال میکروبهای دهان و بینی به مواد غذایی گرفتن دستمال جلوی دهان و بینی موثر است و در هر حال از سرفه کردن و عطسه کردن در برابر مواد غذایی باید خودداری شود.
در عفونت های چشم نیز عامل عفونت از راه ریزش مژه در مواد غذایی و دست اتفاق می افتد.
بنابراین افرادی که در مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی شاغل میباشند باید مورد مراقبت ویژه باشند و پیش از بهبودی و گذراندن دوره نقاهت نباید در اموری که مستلزم تماس نزدیک با مواد غذایی بسته بندی نشده است فعالیت نمایند.
دستگاه گوارش:
در دستگاه انسان گونه هایی از میکروب ها زندگی میکنند که بطور مستقیم موجب آلودگی مواد غذایی میشوند.
مهمترین میکروبهای این قسمت شامل کلیفرم ها، سالمونلا، اشرسیاکلی و نیز باکتی کلستریدیوم و انگل هایی نظیر ژیاردیا ،اسکاریس و ….میباشد .
آلودگی های کلیفرمی از راه مدفوع منتقل میشوند بنابراین ضروری است پس از خروج از دست شویی دستها با آبی و صابون شسته شود.
قوانین بهداشت فردی:
کارکنان اماکن مرتبط با موضوع این دستور العمل موظف به اجرای موارد ذیل در ارتباط با بهداشت فردی میباشند.
*کلیه متصدیان و کارکنانی که رد مراکز تهیه ،تولید ،طبخ و توزیع غذا اشتغال دارند، موظفند در کلاسهای ویژه بهداشتی شرکت نمایند.
*کارکنان باید دارای کارت بهداشتی با تاریخ معتبر باشند و آنرا در معرض دید مسئولین (بازرسان بهداشت)قرار دهند.
*متصدیان و کارکنان موظفند موارد بهداشت فردی را کاملا رعایت نموده و به دستوراتی که از طرف بازرسان بهداشت داده میشود عمل نمایند.
*کارکنان موظفند ناخن ها ،موی سر و صورت و دست خود را کوتاه و تمیز نمایند.
*کارکنان باید از روپوش و کلاه به رنگ روشن و تمیز استفاده نموده و آنرا در جایگاه مناسبی نگهداری کنند .
*استعمال دخانیات در آشپزخانه ،رستوران و بوفه و .ممنوع است.
*کارکنان در هنگام آماده سازی ،طبخ و توزیع غذا باید از دستکش یکبار مصرف استفاده نمایند.
*اشخاصی که بنحوی در طبخ و تهیه و توزیع مواد غذایی سرو کار دارند حق دریافت بهای کالای فروخته شده را از مشتری نداشته و برای برداشت مواد غذایی نظیر شیرینی جات باید از دستکش یکبار مصرف و یا انبرک های مخصوص استفاده کنند.
● سلامتی چیست ؟
عبارتست از رفاه کامل جسمی ، روانی و اجتماعی ، نه فقط نبودن بیماری و معلولیت ، شخص سالم کسی است که علاوه بر سلامت جسم از سلامت روان نیز برخوردار بوده و از نظر اجتماعی و روحی در آسایش باشد.
● بهداشت چیست ؟
بهداشت عبارتست از نگهداری و ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماریها و افزایش قدرت روحی ، جسمی و اقتصادی در افرادی که به علت بیماری ناتوان شده اند.
● بهداشت عمومی چیست ؟
یکی از فعالیتهای سازمان یافته اجتماعی است که به منظور حفظ ، ارتقاء و بازسازی سلامت افراد انجام می گیرد و در برگیرنده خدماتی است که به کل جامعه ارایه می شود.
● بهداشت فردی چیست ؟
شامل دستورالعملهایی است که در جهت تامین ، حفظ و ارتقای بهداشت و سلامتی فرد بکار می رود.
بهداشت پوست :
پوست یکی از اعضاء مهم و وسیع بدن است . که حاوی غدد مواد چربی است ، در نتیجه فعالیت این غدد، آب ، مواد زائد، املاح و مقداری چربی از طریق پوست از بدن دفع می شود. دفع مواد مزبور به همراه فعالیت باکتریهایی که در نقاط مختلف پوست ، خصوصاً در نواحی گرم و مرطوب زندگی می کنند سبب تخمیر مواد موجود در عرق و پوست می شوند. به این ترتیب بوی نامطبوعی ایجاد می نماید که جهت رفع آن ، اقداماتی باید انجام داد.
فعالیت غدد مولد عرق در سنین بلوغ فوق العاده زیاد بوده و با ورزش ، گرمی هوا، پوشیدن لباسهای ضخیم ، خستگی ، عصبانیت ، نگرانی ، هیجان ، بیشتر می شود و به منظور محافظت از پوست و رعایت بهداشت توجه به موارد زیر ضروری است :
هر کس باید بدن خود را حتی الامکان همه روزه یا حداقل هفته ای دوبار با آب و صابون بشوید.
تعداد دفعات استحمام با توجه به دمای هوای ، میزان فعالیت ، آلودگی هوا و محل کار متفاوت است .
شستشوی بدن با آب و صابون ، پوست را از وجود مواد زائد پاک می کند. مواد قلیایی موجود در صابون ، سبب حل شدن در چربیها و مواد زائد موجود بر پوست شده و جلوی انسداد منافذ پوستی را می گیرد.
استحمام با آب گرم نه تنها سبب بهتر حل شدن مواد زائد و نرمی و لطافت پوست می شود بلکه رفع خستگی عضلانی و افزایش خون گیری پوست را نیز شامل می شود.
استحمام ، بلافاصله پس از صرف غذا، موجب گشاد شدن عروق پوست بدن شده و خون را از معده و دیگر اندامهای داخلی متوجه پوست می کند.
برای استفاده از انواع صابون و شامپو باید به نوع پوست (چرب ، خشک ، معمولی ) توجه کرد.
استفاده از وسایل شخصی در استحمام ضروریست . چرا که استفاده مشترک از این وسایل سبب انتقال بیماریهای عفونی و قارچی می شود.
از آنجا که بسیاری از بیماریهای انگلی و عفونتهای روده ای از طریق دستها و ناخنهای آلوده انتشار می یابند، شستن صحیح دستها و کوتاه کردن ناخن ها بطور مرتب ضروری است .
قبل از غذا خوردن ، طبخ غذا، هنگام آماده کردن ظروف و وسایل سفره ، بعد از رفتن به توالت و دست زدن و نظافت کردن حیوانات ـ باغبانی و زراعت و پس از ملاقات و تماس با بیماران مبتلا به بیماریهای واگیر، شستن صحیح دستها، توصیه می شود.
عادات جویدن ناخن غیر بهداشتی بوده و سبب ابتلای فرد به بسیاری از بیماریها خواهد شد.
شست و شوی روزانه پاها، از تجزیه عرق و بوی نامطبوع پا جلوگیری می کند.
استفاده از کفش مناسب به نحوی که هیچ گونه فشاری به پا وارد نکرده و سبب تغییر فرم طبیعی استخوان بندی پا نشود، از نکات مهمی است که باید در مورد سلامت پا و ستون فقرات ، بدان توجه نمود.
بهداشت مو :
ـ موی سالم ، ظاهری درخشان ، مرتب و قابل انعطاف دارد نکات اساسی که در بهداشت مو باید مورد توجه قرار گیرد عبارتند از:
نوع شامپو و سایر مواد پاک کننده مهم بوده و انتخاب صحیح آنها با توجه به مشخصات مو، به ویژه میزان چرب بودن آنها است و باعث تقویت رشد مو و سالم ماندن آنها می شود.
برس کشیدن روزانه موها باعث تشدید سرعت جریان خون در پوست سر شده و از جمع شدن گرد و غبار و مواد زائد در پوست سر جلوگیری به عمل می آورد.
شوره سر با شستن مرتب موها، شانه کردن و برس زدن قابل کنترل خواهد بود.
پس از شست شوی موها، برای خشک کردن آنها باید از مالش شدید با حوله خودداری شود و بجای آن ، موها را با فشار دادن به حوله خشک کرد.
دفعات شست و شوی موها به نوع آن (چرب ـ خشک ـ معمولی ) بستگی دارد.
بهداشت چشم :
ـ اختلال در بینایی ، سبب کاهش ارتباط فرد با محیط و توان یادگیری وی می شود. به منظور پیشگیری از بروز اختلال در قوه بینایی ، رعایت این نکات بهداشتی ضروری است :
استفاده از حوله شخصی و تمیز، در پیشگیری از عفونتهای چشمی ، امری بسیار مهم است .
هنگام مطالعه می بایست از نور کافی که از پشت سر و طرف چپ می تابد، استفاده نمود و فاصله چشمها از سطح مطالعه باید بین ۴۵ـ۳۰ سانتی متر باشد.
در صورت بروز عوارضی مانند تاری دید، اختلال در قدرت بینایی ، خستگی در هنگام مطالعه و … سریعاً به چشم پزشک مراجعه کنید.
مصرف غذاهای متنوع و مناسب ، خصوصاً غذاهای حاوی ویتامین A ، در سلامت چشمها نقش اساسی دارد.
در صورت مشاهده هر گونه اختلال در ظاهر چشم ها، اعم از افتادگی پلک ، قرمزی ، تورم ، انحراف و … باید سریعاً به پزشک مراجعه نمود.
در صورت ورود اجسام خارجی و یا مواد شیمیایی به چشم ها از مالش آنها خودداری نمایید و سریعاً چشم را با مقادیر فراوان آب ، شست و شو داده و با یک گاز تمیز پوشانده و سریعاً به پزشک مراجعه نمایید.
برای شست و شوی چشم از ماساژ آن به هنگام شست و شو، جداً خودداری نمایید. بهترین راه این است که پلک ها را از دو طرف کنار زده و چشم را در زیر شیر آب نگهدارید.
بهداشت گوش :
گوش عضو شنوایی و حفظ تعادل بدن است مراقبت از عضو شنوایی از سنین کودکی ، اهمیت زیادی دارد.
معاینات ادواری قدرت شنوایی در دانش آموزان ، بسیار مهم است و از افت تحصیلی جلوگیری می کند.
هر گونه درد گوش و یا ترشح چرکی از آن را به پزشک ارجاع دهید. عدم درمان و یا در مان ناقص عفونت های گوش میانی خصوصاً در اطفال ، ممکنست منجر به بروز مننژیت (عفونت مغزی ) و یا کاهش شنوایی دائمی شود.
برای پاک کردن گوش از گوش پاک کن های استاندارد استفاده نمایید. قبل از استفاده از گوش پاک کن از محکم بودن پنبه نوک آن اطمینان حاصل کنید. استفاده از وسایل تیز و زبر برای پاک کردن گوش سبب آسیب به مخاط مجرا و بروز خونریزی و عفونت می شود.
در صورت ورود اجسام خارجی در گوش ، اول سعی نمایید با قرار دادن گوش به سمت پایین و تکان دادن آرام سر و لاله گوش آن را خارج نمایید. در صورتی که با این اقدامات موفقیت حاصل نگردید از سایر اقدامات و دست گاری جداً خودداری نمایید. زیرا ممکنست سبب آسیب به پرده گوش و یا بدتر شدن وضعیت شود. در این حالت باید سریعاً به پزشک مراجعه نمود.
جهت تسکین گوش درد، هرگز از دود سیگار و یا مواد مخدر استفاده ننمایید.
بهداشت دهان و دندان :
ـ برای آنکه دندانهای سالمی داشته باشید، رعایت نکات زیر ضروری است :
۱) تغذیه مناسب : تغذیه مناسب در سنین مناسب موجب استحکام و رشد مناسب دندانها می شود. در بیشتر غذاهایی که هر روز می خوریم مقداری ماده قندی وجود دارد. مانند: نان ، برنج ، عسل ، مربا، شکر، قند، شکلات ، آب نبات ، بیسکویت ، بستنی و میوه های شیرین . وقتی یک ماده قندی می خوریم ، بزاق دهان روی آن اثر می کند تا آن را هضم کند. میکروبهایی هم که در پلاک های دندانی وجود دارند از این مواد قندی تغذیه می کنند(میکروبهای موجود در دهان بر روی نقاط خاصی از دندان تجمع نموده و تشکیل پلاکهای میکروبی روی دندان را می دهند)
دراثر فعالیت میکروبها، اسید تولید می شود. هر قدر خوردن مواد قندی بیشتر طول بکشد یا تعداد دفعات مصرف آن بیشتر باشد، اسیدی بودن بزاق هم طولانی تر خواهد شد. اسیدی که به علت خوردن مواد قندی ایجاد می گردد، رفته رفته مینای دندان را حل می کند و باعث پوسیدگی دندان می شود.
۲) استفاده از مسواک و نخ دندان : هدف اصلی از مسواک کردن ، پاک کردن پلاک میکروبی از روی دندانها و لثه است . درست
مسواک کردن وقتی است که تمام سطوح دندانها و لثه به خوبی مسواک زده شود. با رعایت نکات زیر می توان به خوبی و به درستی مسواک کرد.
الف ) انتخاب یک مسواک خوب با موهایی از جنس نایلون نرم و مرتب و منظم .
ب ) خمیر دندانی با قدرت پاک کنندگی و حاوی فلوراید
ج ) روش صحیح مسواک زدن
د ) استفاده از نخ دندان
فلوراید و نقش آن در پیشگیری از پوسیدگی دندان : فلوراید، عنصری است که در زنجیره طبیعت از حمله خاک ، آب ، هوا، مواد غذایی ، گیاهان ، میوه ها و حبوبات یافت می شود.
فلوراید در ساختمان مینای دندان وارد شده و با آن ترکیب می شود و بنابراین ساختمان بسیار مقاومی ایجاد می کند که باعث می شود مینای دندان در برابر اسیدهای پوسیدگی زا حلالیت کمتری داشته باشد در این حالت دندان نسبت به پوسیدگی مقاوم شده ، کمتر دچار پوسیدگی می گردد.
آنچه باید در بهداشت دهان و دندان دانست :
ـ مواد قندی را فقط در وعده های غذایی مثل صبحانه ، ناهار و شام بخورید و در فاصله دو وعده غذا تا آنجا که ممکنست از خوردن مواد قندی پرهیز کنید. هر قدر دفعات خوردن مواد قندی بیشتر باشد، خطر پوسیدگی دندانها هم بیشتر می شود.
ـ از آنجا که شیر و لبنیات دارای ماده ای بنام کازئین هستند که از تشکیل اسید توسط پلاک میکروبی جلوگیری می کند، مصرف روزانه این مواد برای جلوگیری از پوسیدگی دندانها توصیه می شود.
ـ بعد از مصرف هر نوع ماده قندی ، بهتر است بلافاصله دندانها را مسواک کرد. و اگر مسواک در دسترس نباشد حتماً باید چند مرتبه دهان و دندانها را با آب شستشو داد.
ـ خمیر دندانها حاوی موادی هستند که ضمن خوشبو کردن دهان ، به برداشت بیشتر پلاک میکروبی و باقی مانده های غذایی از روی دندانها کمک می نماید.
ـ برای تمیز کردن سطوح بین دندانی هیچوقت از چیزهای سخت و نوک تیز مثل سنجاق و چوب کبریت استفاده نکنید.
ـ معمولاً از یک مسواک نمی توان بیشتر از ۴ـ۳ ماه استفاده کرد چون موهای آن خمیده و نامنظم می شود.
ـ استفاده نمک خشک ، جوش شیرین یا سایر پودرها برای مسواک کردن درست نیست و باعث ساییدگی مینای دندان و خراشیده شدن لثه می شود.
ولی استفاده از آب نمک رقیق (۱۲قاشق چایخوری در یک لیوان آب جوشیده سرد شده )، مفید است اما نمی تواند جایگزین مسواک و خمیر دندان شود.
ـ چون خرده های مواد غذایی و میکروبها روی سطح زبان جمع می شوند، بهتر است هر چند روز یکبار روی زبان را هم با مسواک تمیز کرد.
ـ پزشکان مسواک های نرم را توصیه می کنند. چون مسواک های زبر باعث تحریک لثه و سایش دندان ها می شود.
ـ هر فردی باید روزی دوبار و هر بار به مدت ۱۰ـ۷ دقیقه مسواک بزند
ـ اگر چه ناراحتیهای گوارشی ، کلیوی ، تنفسی ، خونی ، هورمونی و سوء تغذیه می تواند باعث بدبویی دهان شود، لیکن مهمترین عامل بوی بد دهان رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان و ابتلا به بیماریهای لثه و پوسیدگی دندان است .
برای این کار، مسواک را در عقب زبان قرار دهید و به طرف جلو بکشید چند بار این عمل را انجام دهید. تمیز کردن زبان نقش مهمی در از بین بردن بوی بد دهان دارد.
ـ توجه داشته باشید که هیچوقت مسواک خیس را در جعبه سربسته نگذارید. چون هوای داخل جعبه دم می کند و باعث رشد میکروبها می شود.
ـ با مسواک کردن نمی توان سطوح بین دندانی را به خوبی تمیز کرد. برای کار باید از نخ دندان استفاده کرد که قبل از آن باید دستها را با آب و صابون شست .
ـ برای تمیز کردن سطوح بین دندانی هیچوقت از چیزهای سخت و نوک تیز مثل سنجاق و چوب کبریت استفاده نکنید.
ـ اگر موقع مسواک زدن و نخ دندان کشیدن دندان ، درد خونریزی داشتید، نگران نباشید و مسواک کردن یا نخ کشیدن را ترک نکنید. در اکثر مواقع با ادامه این کار و سالم شدن لثه ، درد و خونریزی هم از بین می رود. اگر درد و خونریزی پس از یک هفته از بین نرفت به پزشک مراجعه کنید.
بهداشت چیست؟
اهداف بهداشتی: مسائل بهداشتی وسیع و گسترده می باشند و با توجه به پیشرفت سریع علم، هر روز نکات بهداشتی ریزتر و دقیق تر و اهداف بهداشتی، گسترده تر می شوند. به طور خلاصه اهداف بهداشتی را می توان به صورت زیر بیان کرد: 1- سالم سازی محیط زیست 2- کنترل بهداشت عمومی 3- آموزش بهداشت عمومی 4- ایجاد خدمات پزشکی و پرستاری برای تشخیص و درمان بیماری ها 5- ایجاد و توسعه، یک سیستم اجتماعی که در آن هر فرد از وسایل و امکانات لازم برای سالم ماندن برخوردار باشد تا افراد از حق مسلم خود یعنی سلامت و زندگی طولانی بهره مند و در واقع بیماری بتوانند از آن خدمات بهره مند شوند.
تعریف سلامت از نظر بهداشت جهانی:
سلامت، عبارت از: تامین رفاه کامل جسمانی، روانی و اجتماعی است. به این ترتیب کسی را که بیماری جسمی نداشته باشد نمی توان فرد سالمی دانست؛ بلکه شخص سالم کسی است که از سلامت روح نیز برخوردار و از نظر اجتماعی در آسایش باشد.
تقسیم بندی بهداشت
از نظر تامین بهداشت در سطح جامعه، آن را به بهداشت فردی و بهداشت اجتماعی تقسیم کرده اند:
1- بهداشت فردی: ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین انسانی که در صراط مستقیم هدایت الهی و در جهت تکامل و بندگی خدا گام برمی دارد، خود را از آلودگی های روان و جسم پاکیزه می سازد و در جهت ادای وظایف خود حرکت می کند. بهداشت فردی درست در ارتباط با بهداشت اجتماعی است؛ و انسان هم در برابر حفظ جان و سلامت خود و هم در برابر حفظ سلامت افراد جامعه مسئول است و رعایت مسائل بهداشتی برای افراد جامعه لازم و ضرور است. دین اسلام که برنامه زندگی انسان ها را تدوین کرده است انسان ها را توصیه به پاکیزگی و رعایت اصول بهداشتی می نماید. شستن دست ها قبل و بعد از غذا، غسل کردن یک روز در میان، استنشاق بینی و تمیز کردن آن به عنوان یک عمل مستحبی در وضو، وضو گرفتن به طور مرتب، کوتاه نگه داشتن ناخن و… همه ناشی از توجه اسلام به پاکیزگی و رعایت نظافت است. مهم ترین نکاتی که در بهداشت فردی باید رعایت شود:
1) استحمام، آراستگی و پوشاک: استحمام مرتب، آراستگی موهای سر و تمیز نگه داشتن آن ها و تعویض به موقع لباس ها از نکات مهم بهداشت فردی می باشد. در حدیثی از امیر المومنین علی(ع) آمده است که فردی لباس غم و غصه را بر طرف می کند و باعث قبولی نماز است.
2) بهداشت استراحت، خواب و فعالیت: با برنامه ریزی دقیق و تقسیم ساعات فعالیت و استراحت کافی و سحرخیز بودن و انجام حرکات ورزشی به طور مرتب می توان سلامتی بدن را تضمین کرد.
3) بهداشت دست و پا: دستها و پاها می توانند عامل انتقال میکروب ها باشند که با تمیز نگه داشتن و رعایت اصول بهداشتی در رابطه با این اعضای مهم بدند می توان از رشد و انتقال بسیاری جلوگیری کرد.
4) بهداشت چشم: چشم به عنوان عامل بینایی جزء حساس و مهم بدن می باشد که باید از تماس اعضا و وسایل آلوده با آن خودداری کرد و از کارهایی که سبب خستگی و ناراحتی چشم می شود پرهیز نمود؛ و در صورت بروز مشکل برای آن باید زود به پزشک متخصص مراجعه کرد.
5) بهداشت گوش: گوش به عنوان عامل شنوایی عضوی حساس است و باید دقت شود که از رسیدن اصوات بیش از حد بلند بدان جلوگیری شود هم چنین باید از فرو بردن اشیاء نوک تیز در آن خودداری کرد.
6) بهداشت دهان و دندان: به بهداشت دهان و دندان توجه زیادی شده است در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است که: اگر موجب مشقت امت من نمی شد زدن را بر آن واجب می کردم که این حدیث ضرورت توجه به بهداشت دهان و دنیا را می رساند. با مسواک کردن مرتب می توان از پوسیدگی دندان ها که شایع ترین بیماری دندان است جلوگیری کرد. دهان را تمیز نگه داشت تا دچار بیماری های خاص خود نگردد.
7) بهداشت قلب: قلب آسیب پذیرترین عضو بدن است و عوامل مهمی در ایجاد بیماری های قلبی وجود دارند که عبارتند از: 1) بدن تغذیه 2) استعمال دخانیات 3) کم تحرکی و نپرداختن به ورزش 4) فشار روانی و نگرانی 5) بیماری قند 6) فشار خون 7) چربی خون. اصولا با رعایت دقیق بهداشت اعضا و جوارح بدن، یک فرد می تواند سلامت خود را حفظ کند و در مجموع میزان سلامت جامعه را افزایش دهد.
2 – بهداشت اجتماعی: بهداشت اجتماعی که وابسته به بهداشت فردی است و میزان سلامت جامعه بستگی به رعایت بهداشت توسط افراد دارد. باید افراد جامعه نکات بهداشتی را رعایت کنند تا بهداشت جامعه تامین شود. بنابراین هر فردی در این کار سهمی دارد انسان ها باید کوشش کنند تا از آلوده ساختن محیط زیست خود مانند هوا، آب و زمین و… جلوگیری نمایند و از گسترش بیماری های واگیر با رعایت اصول بهداشتی جلوگیری به عمل آورند.
بهداشت فردی
هر کس بامراعات بهداشت قادر است از لحاظ جسمانی ، روانی و اجتماعی در وضع مناسبی قرار گرفته و وظیفه ای را که نسبت به خود و افراد خانواده و جامعه خود دارد به خوبی ادا کند.
سلامتی چیست؟ عبارت است از رفاه کامل جسمی ، روانی و اجتماعی ، نه فقط نبودن بیماری و معلولیت ، شخص سالم کسی است که علاوه بر سلامت جسم از سلامت روان نیز برخوردار بوده و از نظر اجتماعی و روحی در آسایش باشد.
بهداشت چیست؟ بهداشت عبارتست از نگهداری و ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماری ها و افزایش قدرت روحی ، جسمی و اقتصادی در افرادی که به علت بیماری ناتوان شده اند.
بهداشت عمومی چیست؟ یکی از فعالیت های سازمان یافته اجتماعی است که به منظور حفظ ، ارتقاء و بازسازی سلامت افراد انجام می گیرد و در برگیرنده خدماتی است که به کل جامعه ارایه می شود.
بهداشت فردی چیست؟ شامل دستورالعمل هایی است که در جهت تامین ، حفظ و ارتقای بهداشت و سلامتی فرد بکار می رود.
بهداشت پوست:
پوست یکی از اعضاء مهم و وسیع بدن است . که حاوی غدد مواد چربی است ، در نتیجه فعالیت این غدد، آب ، مواد زائد، املاح و مقداری چربی از طریق پوست از بدن دفع می شود. دفع مواد مزبور به همراه فعالیت باکتری هایی که در نقاط مختلف پوست ، خصوصاً در نواحی گرم و مرطوب زندگی می کنند سبب تخمیر مواد موجود در عرق و پوست می شوند. به این ترتیب بوی نامطبوعی ایجاد می نماید که جهت رفع آن ، اقداماتی باید انجام داد. فعالیت غدد مولد عرق در سنین بلوغ فوق العاده زیاد بوده و با ورزش ، گرمی هوا، پوشیدن لباس های ضخیم ، خستگی ، عصبانیت ، نگرانی ، هیجان ، بیشتر می شود و به منظور محافظت از پوست و رعایت بهداشت توجه به موارد زیر ضروری است : هر کس باید بدن خود را حتی الامکان همه روزه یا حداقل هفته ای دوبار با آب و صابون بشوید. تعداد دفعات استحمام با توجه به دمای هوای ، میزان فعالیت ، آلودگی هوا و محل کار متفاوت است. شستشوی بدن با آب و صابون ، پوست را از وجود مواد زائد پاک می کند. مواد قلیایی موجود در صابون ، سبب حل شدن در چربی ها و مواد زائد موجود بر پوست شده و جلوی انسداد منافذ پوستی را می گیرد. استحمام با آب گرم نه تنها سبب بهتر حل شدن مواد زائد و نرمی و لطافت پوست می شود بلکه رفع خستگی عضلانی و افزایش خون گیری پوست را نیز شامل می شود. استحمام ، بلافاصله پس از صرف غذا، موجب گشاد شدن عروق پوست بدن شده و خون را از معده و دیگر اندام های داخلی متوجه پوست می کند. برای استفاده از انواع صابون و شامپو باید به نوع پوست (چرب ، خشک ، معمولی ) توجه کرد. استفاده از وسایل شخصی در استحمام ضروری است. چرا که استفاده مشترک از این وسایل سبب انتقال بیماری های عفونی و قارچی می شود. از آن جا که بسیاری از بیماری های انگلی و عفونت های روده ای از طریق دست ها و ناخن های آلوده انتشار می یابند، شستن صحیح دست ها و کوتاه کردن ناخن ها بطور مرتب ضروری است. قبل از غذا خوردن ، طبخ غذا، هنگام آماده کردن ظروف و وسایل سفره ، بعد از رفتن به توالت و دست زدن و نظافت کردن حیوانات ـ باغبانی و زراعت و پس از ملاقات و تماس با بیماران مبتلا به بیماری های واگیر، شستن صحیح دست ها، توصیه می شود. عادات جویدن ناخن غیر بهداشتی بوده و سبب ابتلای فرد به بسیاری از بیماری ها خواهد شد. شستشوی روزانه پاها، از تجزیه عرق و بوی نا مطبوع پا جلوگیری می کند. استفاده از کفش مناسب به نحوی که هیچ گونه فشاری به پا وارد نکرده و سبب تغییر فرم طبیعی استخوان بندی پا نشود، از نکات مهمی است که باید در مورد سلامت پا و ستون فقرات ، بدان توجه نمود.
بهداشت مو:
ـ موی سالم ، ظاهری درخشان ، مرتب و قابل انعطاف دارد نکات اساسی که در بهداشت مو باید مورد توجه قرار گیرد عبارتند از: نوع شامپو و سایر مواد پاک کننده مهم بوده و انتخاب صحیح آن ها با توجه به مشخصات مو، به ویژه میزان چرب بودن آن ها است و باعث تقویت رشد مو و سالم ماندن آن ها می شود. برس کشیدن روزانه موها باعث تشدید سرعت جریان خون در پوست سر شده و از جمع شدن گرد و غبار و مواد زائد در پوست سر جلوگیری به عمل می آورد. شوره سر با شستن مرتب موها، شانه کردن و برس زدن قابل کنترل خواهد بود. پس از شستشوی موها، برای خشک کردن آن ها باید از مالش شدید با حوله خودداری شود و بجای آن ، موها را با فشار دادن به حوله خشک کرد. دفعات شستش وی موها به نوع آن(چرب ـ خشک ـ معمولی ) بستگی دارد.
بهداشت چشم :
اختلال در بینایی ، سبب کاهش ارتباط فرد با محیط و توان یادگیری وی می شود. به منظور پیشگیری از بروز اختلال در قوه بینایی ، رعایت این نکات بهداشتی ضروری است: استفاده از حوله شخصی و تمیز، در پیشگیری از عفونت های چشمی ، امری بسیار مهم است . هنگام مطالعه می بایست از نور کافی که از پشت سر و طرف چپ می تابد، استفاده نمود و فاصله چشم ها از سطح مطالعه باید بین ۴۵ـ۳۰ سانتی متر باشد. در صورت بروز عوارضی مانند تاری دید، اختلال در قدرت بینایی ، خستگی در هنگام مطالعه و … سریعاً به چشم پزشک مراجعه کنید. مصرف غذاهای متنوع و مناسب ، خصوصاً غذاهای حاوی ویتامین A، در سلامت چشم ها نقش اساسی دارد. در صورت مشاهده هر گونه اختلال در ظاهر چشم ها، اعم از افتادگی پلک ، قرمزی ، تورم ، انحراف و … باید سریعاً به پزشک مراجعه نمود. در صورت ورود اجسام خارجی و یا مواد شیمیایی به چشم ها از مالش آن ها خودداری نمایید و سریعاً چشم را با مقادیر فراوان آب ، شستشو داده و با یک گاز تمیز پوشانده و سریعاً به پزشک مراجعه نمایید. برای شستشوی چشم از ماساژ آن به هنگام شستشو، جداً خودداری نمایید. بهترین راه این است که پلک ها را از دو طرف کنار زده و چشم را در زیر شیر آب نگهدارید.
هداشت
آموزش بهداشت فردی
بهداشت به زبان فارسی دری "صحت"[۱] علم و هنر پیشگیری از بیماریها، طولانی کردن عمر و بالا بردن سلامتی به وسیلهٔ کوشش های اجتماعی است. بر همین اساس، برای بهداشت فردی، عمومی، روانی و غذایی تعریف هایی وجود دارد.
پیشینه بهداشت
سه زن جوان در حال حمام، ۴۳۰ تا ۴۴۰ پیش از میلاد، یونان باستان.
بیماریها تا حدود ۳۹۰۰ سال قبل از مسیح، صرفاً بلای آسمانی به شمار می آمدند و کسی به درمان و رسیدگی به حال بیماران اقدام نمی کرد[۲].
با این وجود، مردم دوران پیشاتاریخ با توجه به تجربیات و نیز، اعتقادات مذهبی یا خرافی خود، به گونه ای از بیمار شدن جلوگیری می کردند
در روم باستان، بهداشت به عنوان نماد سلامتی شناخته می شد. به همین منظور، حمام های عمومی متعددی در شهرهای مختلف ساخته می شدند، . علاوه بر استحمام که تا حدودی مفهومی تزکیه کننده داشت، ماساژ و کرم های معطر نیز مورد استفاده قرار می گرفتند. منشا کلمهٔ بهداشت https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA – cite_note-4 نیز به همان دوره، و به الهه سلامتی و پاکیزگی، هیجیا (به یونانی باستان: Ὑγιεία)، دختر اسقلبیوس بازمی گردد.
در ابتدای قرون وسطی، استحمام به عنوان پاک کنندهٔ روح، در میان بسیاری از مردم متداول شد. ولی به مرور زمان و با گسترش اعتقادات خرافاتی مبنی بر این که آب موجب بازشدن منافذ پوست و ورود بیماری ها به بدن می شود، استحمام از رواج افتاد؛ و حمام های عمومی منبعی برای ابتلا به بیماری ها شناخته شد. در مقابل، چرک بدن لایه محافظی در برابر بیماری ها پنداشته شد. به علاوه، توالتها در مکان عمومی و در ملاعام قرار داشتند (حتی در قلعه پادشاهان)، و فضولات در کوچه ها منظره ای طبیعی شناخته می شد. دست ها و صورت تنها بخش هایی از بدن که در این دوره به طور منظم شست وشو می شدند. به این ترتیب، برای پوشاندن بوی بد بدن تنها از انواع عطر استفاده می شد.
این وضع در دوران رونسانس به علت شیوع بیماری هایی خطرناک، چون سیفیلیس و طاعون بدتر شد. مردم برای جلوگیری از ابتلا به این بیماری ها، استفاده از آب را به حداقل رسانیدند، و برای شست وشو تنها از پارچه هایی خشک استفاده می کردند.
در دورهٔ پادشاهی لویی شانزدهم، استفاده از آب، دوباره و به تدریج متداول شد. توالت و دست شویی ها به اتاق هایی جداگانه منتقل شد و استحمام به دور از چشم دیگران انجام گرفت. داشتن حمام در خانه رواج یافت؛ هرچند هدف از آن ها در درجه اول استراحت بود، و نه شست وشو.
در قرن نوزدهم، استحمام لازمه رعایت بهداشت فردی شد و شستن دست و صورت با صابون در میان اغلب مردم رواج یافت. در اواخر قرن نوزدهم، اکثر ساختمان ها در اروپا دارای حمام و دست شویی بودند. ایجاد شبکه های فاضلاب زیرزمینی و تصفیه خانه نیز در قرن بیستم موجب ارتقای سطح بهداشت عمومی در شهرها شد. به علاوه، سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۴۶۶، به منظور هماهنگی و ارتقای وضعیت بهداشت عمومی در سطح جهان تاسیس یافت.
بهداشت در جهان اسلام
با ظهورش در قرن هفتم بعد از میلاد، اسلام تاکید زیادی بر رعایت بهداشت و پاکیزگی داشت. علاوه بر ضرورت پاکیزگی در حین نمازهای پنجگانه با وضو و غسل، واجبات و توصیه های دیگری (از جمله رعایت بهداشت غذایی، مسواک زدن، استحمام، تطهیر نجاسات…) در رابطه با رعایت بهداشت در دین اسلام وجود دارد.
سطوح بهداشت
بر اساس تقسیم بندی سازمان جهانی بهداشت، بهداشت به بر سه سطح استوار است: پیشگیری سطح اول، سطح دوم و سطح سوم.
پیشگیری سطح اول
این مرحله عبارت است از مجموعهٔ اقداماتی که برای جلوگیری از بروز بیماری انجام می شود. این اقدامات موجب بالا رفتن میزان قدرت جسمی و روانی افراد جامعه و سالم تر شدن محیط زندگی می شود؛ و خود به دو مرحله تقسیم می شود:
ارتقای بهداشت
آموزش شیوهٔ صحیح مسواک کردن دندان در عراق.
شامل آموزش همگانی بهداشت، بهبود رژیم غذایی بر اساس گروه های سنی، فراهم آوردن شرایط مناسب مسکن، کار، و تامین تفریحات سالم می شود.
حفاظت ویژه در مقابل وقایع بهداشتی و بیماری ها
شامل روش هایی اختصاصی است که از بروز برخی بیماری ها جلوگیری می کند؛ همچون تزریق واکسن برای پیشگیری از ابتلا به سرخک، کزاز، سیاه سرفه،فلج اطفال و…، سمپاشی برای مبارزه با پشه مالاریا، استفاده از کپسول ویتامین A برای جلوگیری از ابتلا به شبکوری، کم کردن گردوغبار در معادن برای پیشگیری از بیماری های ریوی نزد کارگران، و مبارزه با آلودگی هوا و استعمال دخانیات برای پیشگیری از سرطان ریه.
پیشگیری سطح دوم
این مرحله شامل تشخیص به موقع بیماری و درمان مناسب و به سرعت است. این اقدامات برای جلوگیری از سیر بیماری به طرف مراحل پیشرفته، به وجود آمدن نقص و ناتوانی و سرایت بیماری به افراد سالم ضرورت دارد.
پیشگیری سطح سوم
در این مرحله، هدف متوقف کردن سیر بیماری و جلوگیری از ناتوانی کامل یا مرگ است. فیزیوتراپی برای برگرداندن حرکت به یک عضو عارضه دیده، نمونه ای از این اعمال است. عمل های جراحی، استفاده از عینک، سمعک و ورزش های مخصوص، مثال هایی دیگر از اقداماتی هستند که برای بازگرداندن قسمتی از توانایی های از دست رفته یا جلوگیری از ناتوانایی بیش تر مورد استفاده قرار می گیرند.
بهداشت عمومی(Public Health)
بهداشت عمومی علم و هنر پیشگیری از بیماریها و ارتقای سلامت و افزایش طول عمر بشر با استفاده از اقدامات سازماندهی شده مردمی و سازمانهای دولتی و خصوصی است که براساس آموزه های دینی بر آن توجه و تاکید فراوانی شده است. بسیاری از نکات بهداشتی که نقش بسزایی در سلامتی انسان دارند، در تعالیم دین مبین اسلام تحت عنوان واجب یا مستحب بیان شده است که به عنوان نمونه می توان به شرایط صحیح بودن نماز ، از جمله به طهارت بدن و لباس اشاره کرد که همه این موارد در جایگاه خود تاثیر به سزایی در سلامت فرد و در وسعت بیشتر در سلامت جامعه دارد. "بهداشت عمومی" مترادف عبارت "سلامت عمومی" می باشد و سلامت به معنای تامین رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی که معنای آن تنها به نبودن بیماری و نقص عضو، محدود نشده بلکه شامل محورهای جسم، روان و جامعه می باشد. لذا هرگونه نقص و آسیبی که به هریک از این محورهای وارد شود، تعادل فرد را بر هم زده و منجر به نبود سلامت در فرد و جامعه می شود. تمامی شاخه های بهداشت در اصل از گروه منشعب می شوند شامل: بهداشت محیط، بهداشت حرفه ای، بهداشت مدارس، بهداشت تغذیه، بهداشت مواد غذایی، بهداشت فردی، بهداشت دهان و دندان، بهداشت مادر و کودک پیشگیری از بیماریها، بهداشت خانواده، بهداشت سالمندان و … نگاه ابعادی بهداشت عمومی به سلامت فرد و جامعه بهداشت عمومی به فرد در جامعه، نگاه می کند و بصورت ابعادی به سلامت فرد توجه دارد. تاثیر سلامت جسم بر سلامت روان و تاثیر سلامت روان بر سلامت جسم و نقش سلامت فرد بر سلامت جامعه و نقش سلامت جامعه بر سلامت فردکند.
بهداشت فردی
شستن دست ها یکی از مهم ترین شیوه های رعایت بهداشت فردی و جلوگیری از انتقال بیماری های واگیردار است.
بهداشت فردی متشکل از روش ها و اصولی جهت پیشگیری از بروز انواع بیماری ها و پاکیزه نگه داشتن اعضای بدن است. ساده ترین کارها مانند شستشوی دست ها یا کل بدن، پاکیزگی مو و ناخن و رعایت اصول پاکیزگی لباس و پوشش های فردی می تواند سلامت یک فرد را تا حدود بسیار زیادی تامین کند.
بهداشت فردی پایه اصلی سلامت فرد و در نهایت یک جامعه را تشکیل می دهد. با رعایت چندین نکتهٔ ساده و روزمره در زندگی فرد، امنیت بالایی برای وی حاصل می شود که نتیجه آن پیشگیری بهتر از درمان خواهد بود.
بهداشت غذایی
بهداشت مواد غذایی شاخه ای از علم بهداشت عمومی است با هدف بهداشت غذایی پیشگیری از آلودگی غذایی، گسترش بیماری ها، و جلوگیری ازمسمومیت غذایی است. قوانین بهداشتی غذایی راه های امنی را برای آماده کردن و نگهداری مناسب مواد غذایی، و خوردن درست غذا ذکر می کنند
بهداشت حرفه ای
بهداشت حرفه ای شاخه ای از علم بهداشت است که با شناسایی ، ارزشیابی و کنترل عوامل زیان آور در محیط کار از بروز بیماریها و عوارضی که ممکن است توسط عوامل زیان آور فیزیکی ، شیمیایی ، بیولوژ یکی ، ارگونومیکی بوجود آید ، جلوگیری می کند
بهداشت فردی و عمومی
بهداشت پوست، مو، ناخن
بهداشت پوست :
وظایف پوست :
اولین پوشش در برابر عوامل بیماری زاست، زیرا خارجی ترین قسمت آن از سلول هایی تشکیل گردیده که از عبور میکروبها به بافت های زیر پوست جلوگیری می کند. پوست وسیله ای برای کنترل و ثابت نگهداشتن دمای بدن است. مقداری از مواد زاید بدن به وسیله عرق ، از پوست خارج می شود.
کار دیگر پوست، جذب کردن اشعه ماوراء بنفش نور خورشید است. پوست از این اشعه برای ساختن ویتامین D استفاده می کند. پوست هنگامی می تواند از عهده انجام وظایف خود برآید که پاکیزه و سالم باشد و به انازه کافی خون دریافت کند.
بهداشت مو:
موهای سر را باید روزانه شانه زد. پوست سر هر روز به مدت چند دقیقه باید ماساژ داده شود تا سلامت پوست سر و موها حفظ شود. حفظ سلامت پوست سر، به جریان بیشتر خون در آن بستگی دارد و با دادن ماساژ می توان به این منظور دست یافت. هر کس لازم است برای خود شانه و برس جداگانه داشته باشد و آنها را پاکیزه و تمیز نگاه دارد.
شستن موی سر باعث تسریع جریان خون و مانع از جمع شدن مواد چربی و گرد و غبار در سطح سر می شود و در نتیجه هوا به ریشه مو می رسد که در سلامت آن موثر است. عدم نظافت مو باعث تجمع باکتری ها و میکروب ها و عوامل بیماری زا می شود. ناراحتی های عصبی، بی خوابی، بدی تغذیه و بیماری های مزمن، در وضع موها اثر نامطلوبی دارند. مصرف ویتامین ها و کلسیم در سلامت مو موثر است.
بهداشت ناخن :
بدی تغذیه، ممکن است باعث پوست انداختن ، ترک برداشتن یا شکستن ناخن ها بشود. هم چنین بیماری یا صدمه دیدن ناخن ها، باعث ایجاد برآمدگی یا فرورفتگی در ناخن ها می شود. وقتی دست خود را خشک می کنید، پوست های اطراف ناخن را به عقب فشار دهید تا از چسیدن آنها به ناخن جلوگیری شود. اگر این پوست ها به ناخن بچسبد، ناخن گوشه می کند. هرگز با ناخن خود چیزی را بلند نکنید. از خلال کردن دندانها با آنها خودداری کنید. مواظب باشید ضربه های شدید به ناخن وارد نشود.
بهداشت دست و پا :
بهداشت دست : ترک خوردن و زبر شدن دستها نه تنها از زیبایی آنها می کاهد بلکه محیط مناسبی هم برای رشد میکروب ها فراهم می آورد. قبل از تهیه غذا، خوردن غذا، پهن کردن سفره، تماس با مواد غذایی و ظروف آشپزخانه، پاک کردن چشم ها، دست دادن به افراد بیمار باید دست ها به خوبی شسته و تمیز باشند.
بعد از توالت رفتن، بینی گرفتن ، سرفه و عطسه کردن، دست زدن به حیوانات ، باغبانی و زراعت، ملاقات با بیمار وبغل گرفتن نوزادان حتماً باید دست ها را با آب و صابون شست.
بهداشت پا : در پاهای انسان ، غده های عرق زای زیادی وجود دارد. این غده ها در پاها ایجاد رطوبت و عرق می کند. وجود توام با رطوبت در پاها، باعث بروز قارچ های خاصی در آنها می شود. این قارچ ها در لای انگشتان پا به خوبی رشد می کنند. برای جلوگیری از بروز این قارچ ها، باید پاها روزانه چندین بار شسته، لای انگشتان پا را خشک و جوراب های خود را به طور مرتب عوض کرده و آنها را به خوبی شست.
پوشیدن کفش های تنگ موجب فشار در پا و اصطکاک شدید پوست پا، با کفش و ایجاد پینه در انگشتان یا کف پا می شود.
استحمام – پوشاک :
در زمینه بهداشت فردی، توجه به موارد زیر از اهمیت خاص برخوردار است:
الف – استحمام: استحمام از مهمترین نکاتی است که در بهداشت فردی باید رعایت شود. رابطه کمتر بین دو استحمام، رابطه مستقیمی با سلامتی دارد.
ب – پوشاک : لباس همیشه تمیز باشد. لباس های زیر در هفته چند بار عوض شود. از پوشیدن لباس های مرطوب باید خودداری کرد.
بهداشت استراحت ، خواب، ورزش :
خواب راحت در محل مناسب و رختخواب تمیز به تندرستی کمک می کند.از خوابیدن در جاهای مرطوب باید خودداری کرد. بهترین راه برای رفع خستگی و تجدید قوا، استراحت است. از خستگی زیاد باید پرهیز کرد. در مورد فعالیت ورزشی، باید یادآوری کرد که تربیت جسم یکی از برنامه های اصلی آموزش است. شخص با ورزش و انجام فعالیت های بدنی نه تنها صاحب اندام قوی ووضع جسمی بهتر خواهد شد بلکه از نظر روانی نیز به پرورش فکری خود کمک موثری می کند.
ورزش موجب بهتر شدن جریان خون و لنف در بدن می شود و مقدار خونی که از قلب در هر ضربان خارج می شود، چند برابر می شود.
به طور خلاصه می توان گفت هدف از تربیت بدنی یا ورزش عبارت است از :
1 – ورزیده شدن قوای جسمانی، عضلات و استخوان بندی بدن
2 – ایجاد عادات خوب و مطلوب در راه رسیدن به یک زندگی سرشار از سلامت
3 – تشویق کودکان و بزرگسالان برای به دست آوردن مهارت کامل در انواع ورزش ها و سایر فعالیت ها
4 – به اجرا گذاشتن و تقویت همکاری و روحیه تعادل در یک کار گروهی
5 – ایجاد اخلاق و صفات نیک در افراد از قبیل داشتن صداقت، عفو، اراده قوی، خویشتن داری و راستگویی
بهداشت قامت:
الف – استخوان بندی انسان: استخوان بندی در واقع به منزله ستون اصلی و چوب بست بدن است که سایر قسمت های بدن یعنی نسوج نرم بر روی آن قرار می گیرند.
استخوان هایی که در مجاورت هم قرار می گیرند، با هم تشکیل مفاصل بدن را داده و توسط عضلاتی که به آنها چسبیده اند حرکت کرده و حرکات مختلف دست و پا یا بدن را تامین می کند.
نشستن، ایستادن و راه رفتن به طرز صحیح از بد شکلی اندام و خستگی ها جلوگیری می کند.
ب – اختلالات وضعیتی در اندام ها: ستون مهره ها از 33 مهره تشکیل شده است. دارای سه خمیدگی به شرح زیر است :
1. به طرف جلو در ناحیه گردن
2. به طرف عقب در ناحیه پشت
3. به طرف جلو در ناحیه کمر
خمیدگی های ستون مهره ای با هم رابطه نزدیکی دارند، به طوری که اگر یکی از خمیدگی ها تغییر کند، برای حفظ تعادل بدن، خمیدگی های دیگر با تغییر قوس خود آن را جبران می کنند.
ج – عوامل زیر در بدشکلی اندام موثر هستند:
– شرایط نامناسب مدرسه، مثل تهویه غیرکافی
– شرایط نامناسب موجود در خانه، مانند جمعیت زیاد
– پوشیدن لباس های نامناسب که بر روی شانه ها فشار وارد آورد، کفش های ناراحت و تنگ
– محل چیزهای سنگین
– وزن فوق العاده
– وجود عیوب بینایی یا شنوایی
– بعضی از بیماری ها مثل راشیتیسم
د – انواع خمیدگی غیرطبیعی : شایع ترین انواع خمیدگی غیرطبیعی ستون مهره ای عبارت از کیفوزیس، دوردوزیس، اسکولیوزیس است.
1 – کیفوزیس: خمیدگی غیرطبیعی بیش از اندازه ستون مهرای را به طرف عقب که در اثر خستگی عضلات ایجاد می شود، "کیفوزیس" می گویند.
افراد مبتلا به این خمیدگی دچار اختلال در تنفس، اختلالات گوارشی و یبوست مزاج می شوند. سوء تغذیه، جمعیت زیاد و شلوغی ، تهیه غیرکانی و ورزش غیرکافی ، باعث ضعف عضلانی شده در نیجه سبب ایجاد کیفوزیس می شود.
2-لوردوزیس : خمیدگی بیش از حد ستون مهره ای ناحیه کمر به طرف جلو را "لوردوزیس" می گویند. این عارضه برای جبران خمیدگی بیش از اندازه ستون مهره ای به عقب به علت کیفوزیس به وجود می آید.
3-اسکولیوزیس : انحنای طرفی ستون مهره ها به طور موقت یا دائمی را که به علت یکسان نبودن کار عضلات دو طرف مهره ها به وجود می آید "اسکولیوزیس" می گویند. از علل به وجود آورنده اسکولیوزیس می توان از راشیتیسم، نامساوی بودن طول پاها به علت بیماری های استخوان یامفاصل، فلج اطفال و گاهی دررفتگی مادرزادی ران را نام برد. وجه به اهمیت و پرورش بهداشت مدارس در کشورهای مختلف جهان همزمان نبوده است و از نظر تاریخی کیفیت عمل و برنامه ریزی و فعالیت های بهداشت مدارس در کشورهای مختلف متفاوت می باشد. شاید اولین اقدام در زمینه بهداشت مدارس مربوط به کشور فرانسه باشد، این کشور همراه طرح آموزش علمی خود در سال 1793 میلادی ماده ای را در رابطه با بهداشت مدارس و انتخاب یک نفر پزشک به عنوان مسئول بهداشت مدارس به تصویب رساند (1).
در ایالات متحده آمریکا ویلیام الکوت (Alcott) اولین اقدام در زمینه بهداشت مدرسه را در سال 1837 و در باره نحوه ساختمان و محیط مدرسه نمود (2).
در کشور هلند بهداری آموزشگاه ها در سال 1868 با استخدام دو نفر پزشک پایه گذاری شد، و سپس در سال 1942 اولین قانون مربوط به بهداشت مدارس به تصویب رسید.
در انگلستان آغاز کار بهداشت مدارس از سال 1907 و تحت نظارت ادارات آموزش محلی درآمد، در سال 1919 ریاست پزشکان وزرات بهداری با حفظ سمت به ریاست بهداشت مدارس نیز مصوب شد و در بیشتر مدارس محل خاصی هم برای کادر بهداشتی در نظر گرفته شد (3).
ب ـ تاریخچه بهداشت مدارس و تحولات سازمانی آن در ایران
در سال 1290 شمسی مدارس جدید در ایران تاسیس گردید در سال 1293 هیاتی از پزشکان ایرانی و اروپایی مقیم تهران تشکیلاتی به نام مجلس حفظ الصحه برای مراقبت بهداشت عمومی بوجود آوردند. در اواخر همین سال دکتر علی اکبر خان (اعتمادالسلطنه) به سمت مفتش صحی مدارس منصوب شد.
در سال 1314 سازمانی بنام "صحیه مدارس" در وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه آنزمان بوجود آمد. این اداره در سال 1318 ضمیمه دانشکده پزشکی تهران گردید. آیین نامه بهداری مدارس در سال 1315 در دو فصل و بیست و یک ماده تصویب گردید. در سال 1320 دو باره به عنوان دفتر کل بهداری آموزشگاه ها به تشکیلات وزارت معارف پیوست و پس از آن به اداره کل بهداری آموزشگاه ها تغییر نام داد.
در سال 1326 صحیه مدارس، مجددا ضمیمه وزارت فرهنگ شد. در سال 1348 سازمان اداره بهداری آموزشگاه های کل کشور به اداره کل بهداری آموزشگاه های کشور تغییر نام یافت و در سال 1350 به منظور تربیت نیروی انسانی برای اولین بار دوره دو ساله آموزش مراقبین بهداشت برقرار گردید. در اسفند ماه سال 1375 اداره کل بهداری آموزشگاه ها با تغییر نام به اداره کل بهداشت مدارس، از وزارت آموزش و پرورش جدا و ضمیمه وزارت بهداری شد. پس از مدتی این اداره کل منحل و بهداشت مدارس بخشی از فعالیت های اداره کل بهداشت خانواده را تشکیل داد. در سال 1373 بعد از انتقال مراقبین بهداشت به آموزش و پرورش، بهداشت مدارس از اداره کل بهداشت خانواده منتزع گردید و به صورت اداره مستقل در وزارت بهداشت و درمان فعالیت نمود. در سال 1379 با تصمیم معاون بهداشتی وقت بهداشت مدارس ضمیمه دفتر بهداشت دهان و دندان گردید. در حال حاضر با تصویب ساختار تشکیلاتی جدید وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی وظیفه بهداشت مدارس قانونا به عهده دفتر سلامت جوانان و مدارس می باشد.
2 ـ اهمیت، اهداف و راهبردهای اساسی بهداشت مدارس
1ـ2ـ اهمیت بهداشت مدارس
مدرسه به عنوان یک ساختار اجتماعی، برای آموزش، محیطی را فراهم می نماید که کودک در آن سال های حساس زندگی خود را سپری می کند. هنگامی که کودک، دبستان را آغاز می کند شش سال از عمرش گذشته است و از محیط خانه به واحد اجتماعی مدرسه وارد و با محیط و با خطرات تهدید کننده سلامتی، تماس بیشتری پیدا می کند. کودک در مدرسه، فردی از افراد جامعه کوچک مدرسه است، به علاوه عضوی از اعضاء یک خانواده نیز می باشد که مجموع آن ها جامعه واجتماع را تشکیل می دهد لذا با ارائه خدمات در مدارس خدمات بهداشتی به جامعه نیز گسترش می یابد. بهداشت مدارس در سیاست بهداشتی و راهبرد کلی سرمایه گذاری های بهداشتی درمانی کشور و مجموعه برنامه های توسعه و رفاه اجتماعی جایگاه و اهمیت ویژه دارد زیرا:
? مدرسه بعد از خانواده مهمترین نقش را در سلامت کودک دارد. دانش آموز در مدرسه علاوه بر یادگیری مهارت خواندن و نوشتن، اطلاعات، نگرش ها و رفتارهای جدید را می آموزد.
? بیش از 18 میلیون دانش آموز در 9700 آموزشگاه سراسر کشور در کنار900000 معلم به تحصیل اشتغال دارند، به علاوه نزدیک به دو سوم از مدارس به ویژه مدارس ابتدایی در نقاط روستایی کشور استقرار دارند. کثرت جمعیت دانش آموزان و وضعیت پراکندگی و استقرار مدارس بیانگر اهمیت بهداشت مدارس می باشد.
? علی رغم تلاش ها و موفقیت های سال های اخیر، هنوز تعدادی از مدارس کشور فاقد امکانات و تسهیلات بهداشتی می باشند و فضاهای آموزشی از استانداردهای لازم برخوردار نمی باشند همچنین هنوز بیماری های واگیردار، بیماری های مختلف چشم، دهان و دندان، اختلالات شنوایی، قلبی و عروقی، بیماری های انگلی، کمبودهای تغذیه ای و بالاخره اختلالات رفتاری، سلامت دانش آموزان را تهدید می کند و موجب مشکلاتی در فراگیری و افت تحصیلی آن ها می شود و این در حالیست که شناخت به موقع و رفع مشکلات دانش آموزان، اقدامی موثر و سنجیده در بهبود سلامت و پیشرفت آموزش آنها خواهد بود.
اگر در هر یک از مراحل اولیه زندگی نیازهای روانی، اجتماعی، فیزیولوژیک و یا آموزشی دانش آموزان به موقع تامین نشود در دوره های بعدی زندگی جبران عوارض ایجاد شده امکان پذیر نیست و یا به دشواری جبران می شود برای رشد و توسعه یک نسل و بهبود و تکامل نسل بعد، راهکار اصولی آنست که برای بهداشت مدارس سرمایه گذاری شود.
? قریب یک سوم جمعیت کشور در زمان معین در مکان های مشخص با آمادگی کامل جهت یادگیری حضور می یابند که این امر علاوه بر سهولت دسترسی به گروه های هدف، دستیابی به اهداف بهداشتی را سهل تر می سازد.
? برخورداری دانش آموزان (در بعد فردی و اجتماعی) از امکانات بهداشتی و مراقبتی مناسب اثرات مطلوب بسیار دارد، از جمله نیروی درک و دریافتی آن ها را به حداکثر می رساند و با جلوگیری از افت ناموجه تحصیلی و در نتیجه از اتلاف سرمایه های وسیع می کاهد.
2ـ2ـ تعریف و اهداف بهداشت مدارس
تعریف بهداشت مدارس
طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، بهداشت مدارس عبارتست از مجموعه اقداماتی که به منظور تشخیص، تامین و ارتقاء سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی دانش آموزان و آندسته از کارکنانی که به نحوی در ارتباط با دانش آموزان قرار دارند به اجرا در می آید (4). منظور از دانش آموز، کلیه افرادی است که در مقاطع و پایه های تحصیلی مختلف از پیش دبستانی تا پیش دانشگاهی در آموزشگاه های کشور به تحصیل اشتغال دارند.
هدف کلی
هدف کلی بهداشت مدارس عبارتست از تشخیص، تامین و ارتقاء سلامت جسمی، روانی و اجتماعی و معنوی دانش آموزان و کارکنان مدارس.
اهداف اختصاصی
بهداشت مدارس ضمن فعالیت برای تحقق اهداف بهداشت عمومی، برای دستیابی به اهداف اختصاصی زیر تلاش می کند:
? ارتقاء سطح آگاهی، نگرش و رفتارهای بهداشتی دانش آموزان
? ارتقاء سطح آگاهی، نگرش و عملکرد بهداشتی کارکنان مدارس و والدین دانش آموزان
? ایجاد میل به سلامت در کودکان و نوجوانان دانش آموز
? آموزش، تمرین مهارت های سالم زیستن به نحوی که طبیعت ثانوی آن ها شود.
? بهبود وضعیت ایمنی و بهداشت محیط مدارس
راهبردهای اساسی برای تحقق اهداف بهداشت مدارس
? طراحی نظام کارآمد و اثربخش بر مبنای نیازهای دانش آموزان، مدارس و جامعه
? ساماندهی هماهنگی بین بخشی در زمینه برنامه های بهداشت مدارس
? توسعه و بهبود کمی و کیفی ارائه خدمات بهداشتی، درمانی گروه های هدف بهداشت مدارس
? ساماندهی نظام اطلاعات بهداشت مدارس
? ساماندهی جلب مشارکت سازمان های دولتی و غیردولتی و مردم در ارائه خدمات بهداشت مدارس
? بهبود کیفی آموزش بهداشت به دانش آموزان، والدین و کارکنان مدارس
? تامین دسترسی دانش آموزان و کارکنان مدارس به خدمات بهداشت مدارس
? افزایش توانمندی کارکنان در زمینه ارائه خدمات بهداشت مدارس
? ساماندهی تربیت، جذب، توزیع و تقویت نیروی انسانی و منابع مالی مورد نیاز بهداشت مدارس
? ساماندهی نظام پایش و ارزشیابی بهداشت مدارس
3 ـ اصول کلی خدمات بهداشت مدارس
برنامه ها و فعالیت های بهداشت مدارس را در چهار محور کلی آموزش بهداشت در مدرسه، مراقبت بهداشتی درمانی دانش آموزان، تدارک و نظارت بر ایمنی و بهداشت محیط مدرسه، نظارت بر تغذیه دانش آموزان در مدرسه مطرح و مورد مطالعه قرار داد. عناوین کلی برنامه های بهداشت مدارس به شرح زیر می باشد (5) .
الف ـ آموزش بهداشت مدارس
? آموزش بهداشت به دانش آموزان، کارکنان مدارس و والدین دانش آموزان از طریق برنامه های درون مدرسه
? آموزش بهداشت به دانش آموزان، کارکنان مدارس و والدین دانش آموزان از طریق برنامه های خارج از مدرسه.
ب ـ مراقبت بهداشتی و درمانی دانش آموزان
برای هر گونه اقدام جهت ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به دانش آموز باید تعاریف عملی روشنی از دانش آموز نیازمند به مراقبت های بهداشتی و درمانی داشته باشیم و برای انجام این امر نیازمند شاخص های سلامت دانش آموز و معیارهای مداخله هستیم. بنابراین ارائه خدمات بهداشتی درمانی در قالب فعالیت های زیر قابل اجرا می باشد :
? ارزیابی سلامت دانش آموز هنگام ورود به پایه اول ابتدایی (ترجیحا پیش دبستانی) و تشکیل و ثبت شناسنامه بهداشتی او به منظور مداخله به هنگام برای رفع مشکل.
? انجام معاینات دوره ای براساس دستورالعمل اجرای شناسنامه (پرونده) بهداشتی دانش آموز به منظور مراقبت بهداشتی.
? معاینات متناوب بهداشتی با هدف بیماریابی، ارجاع و درمان
? مراقبت از دانش آموزان نیازمند مراقبت های ویژه مثل مبتلایان به بیماری های مزمن
? مراقبت های فوری در صورت نیاز به کمک های اولیه مثل حوادث، زخم ها و بیماری های ناگهانی
? ثبت و گزارش و پیگیری موارد ارجاع شده و مرجوعی از مراکز بهداشتی درمانی
ج ـ تدارک، نظارت بر ایمنی و بهداشت محیط مدرسه
برای تامین، نگهداری و استفاده از محیط فیزیکی مناسب خدمات زیر مورد تاکید می باشد:
? رعایت استانداردهای لازم برای محیط فیزیکی و تاسیسات و تجهیزات بهداشتی مدرسه.
? اعمال مدیریت و نظارت بر نگهداری مناسب از امکانات بهداشتی محیط مدرسه
? اعمال مدیریت و نظارت بر استفاده مناسب از امکانات بهداشتی موجود.
د ـ نظارت بر تغذیه دانش آموزان
بهبود تغذیه کودکان در سنین مدرسه مستلزم مجموعه فعالیت های هماهنگ و برنامه ریزی شده است بهداشت مدارس در پناه آموزش های صحیح به دانش آموزان، والدین و کارکنان مدارس می تواند دو اقدام اساسی زیر را در بهبود تغذیه سنین مدرسه انجام دهد:
? اول نظارت بر نحوه عرضه و توزیع مواد غذایی به دانش آموزان در داخل و اطراف مدرسه.
? دوم عرضه مواد غذایی مغذی و سالم برای ایجاد عادات غذایی مناسب در دانش آموزان
4) آموزش بهداشت در مدارس
سازمان جهانی بهداشت مفهوم کلی سلامت را بدین شرح تعریف می کند: سلامت عبارت است از رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی و نه فقط فقدان علیلی یا بیماری است و آموزش را اینگونه تعریف می کنند: آموزش یک اصطلاح کلی است که به تمام عوامل و تجربیات و فرایندهایی که بر نحوه کسب اطلاع و طرز فکر و پرورش مهارت ها و تغییر رفتار افراد نفوذ دارند مربوط است.
در سال 1926 میلادی آموزش بهداشت به وسیله دکتر وود چنین تعریف شده است: آموزش بهداشت مجموعه تجربیاتی است که به نحو مطلوبی بر دانش، طرز تلقی و رفتار افراد جامعه موثر بوده و موجب سلامت فردی، اجتماعی و نژادی می شود آموزش بهداشت در مفهوم و معنای کلی خود روش تعلیمی است که از طریق آن می توان در ایجاد و بهبود عادات و رفتار مطلوب بهداشت فرد، خانواده یا جامعه نقش موثر، مفید و فزاینده ای داشت.
اهداف آموزش بهداشت مدارس
کولبی (Kolbi) نقش مدارس را در کسب آموزش بهداشت چنین تشریح می کند: بهداشت و آموزش، اهداف مرتبط و وابسته بهم هستند و مدارس یکی از راههای همگانی و مطلوب هستند که دستیابی به این دو هدف را فراهم می آورند مدارس از تسهیلات، کارکنان و نظام کارآمد برای حفظ و تقویت بهداشت جوامع برخوردار هستند (6) و
اهداف آموزش بهداشت مدارس عبارتند از :
? افزایش شناخت در باره فلسفه علم و بهداشت فردی و اجتماعی.
? بهبود نگرش نسبت به اتخاذ رفتارهای موثر بر سلامت آن ها.
? تقویت مهارت ها و تمایلات افراد در ایجاد رفتارهای موثر در بهداشت.
? گسترش مهارت های افراد در حفظ و گسترش بهداشت خانواده و جامعه ای که در آن زندگی می کنند.
بطور خلاصه، افراد جوان با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه خود درکی صحیح از بهداشت داشته باشند. آن ها باید تلاش کنند تا به نحو احسن بر بهداشت جامعه خود تاثیر بگذارند و از امکانات موجود استفاده کرده در جهت ارتقاء بهداشت مدارس خود فعالانه تلاش نمایند.
ـ مدرسه بهترین مکان برای اجرای برنامه های آموزش بهداشت، مدرسه مناسب ترین مکان برای نیل به اهداف آموزش بهداشت می باشد و دانشمندان دلایل زیر را در اثبات این مهم ارائه می دهند:
? منابع انسانی و تجهیزات و امکانات آموزشی به حد کافی وجود دارد.
? حضور موظف دانش آموزان بر اجرای بهتر برنامه تاثیر دارد.
? کثرت دانش آموزان.
? انتقال پیام ها و آموخته ها به اعضاء خانواده و جامعه.
نتایج آموزش بهداشت در مدارس
آموزش بهداشت مدارس در توانمند سازی دانش آموزان برای فراگیری دانش و مهارت ها به منظور ترویج بهداشت ضروری است. و با در نظر داشتن اهمیت آموزش بهداشت که در سطرهای پیشین آمد. دستاورد فعالیت های آموزش بهداشت عبارت خواهد بود از:
? برخورداری دانش آموزان از سلامتی بهتر به دلیل کسب علم و تجربیات بهداشت.
? موفقیت در فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و مشارکت در بهره وری وتوسعه اقتصادی ملی به لحاظ، انجام موثرتر وظایف، افزایش و یا از دست ندادن روزهای کار بخاطر بهره مندی از سلامتی مطلوبتر، استفاده کمتر از خدمات پزشکی و در نتیجه کاهش هزینه ها، و افزایش تولید.
? کیفیت زندگی بهتر خانواده و اجتماع بدلیل انتقال اطلاعات بهداشتی و مهارت های آموخته شده توسط دانش آموز به آن ها.
? حضور فعال دانش آموز در جامعه متاثر از بهبود آگاهی های علوم بهداشتی.
استانداردهای آموزش بهداشت
برای دستیابی به اهداف بهداشتی مدارس و بهبود سلامت دانش آموزان (کودکان و نوجوانان) تعیین استانداردهای ملی آموزش بهداشت بسیار ضروری است. استانداردهای آموزش بهداشت راهکارهای مناسبی برای افزایش آمادگی، پیشرفت یادگیری، بازآموزی و ارزیابی عملکردهای دانش آموزان ومعلمین را فراهم می سازد هر چند وجود استانداردها به عنوان زیربنای توسعه آموزش و سلامت دانش آموزان تلقی می شود، ولی تاکنون استانداردهای ملی آموزش بهداشت تعیین نشده است. کلیات استانداردهای ملی آموزش بهداشت در مدارس آمریکا که بر اساس پایه های تحصیلی معین شده است به شرح زیر می باشد (7).
1) دانش آموزان قادر به درک مفاهیم مربوط به ارتقاء سلامت و پیشگیری از بیماری ها خواهند بود.
2) دانش آموزان برای دستیابی به اطلاعات با ارزش بهداشتی و محصولات و خدمات ارتقاء دهنده بهداشت توانایی خود را نشان خواهند داد.
3) دانش آموزان برای عمل به رفتارهای بهبود سلامت و کاهش دهنده خطرات سلامتی توانایی خود را نشان خواهند داد.
4) دانش آموزان قادر خواهند بود که عوامل اثر گذار بر بهداشت مثل فرهنگ، رسانه ها و فنآوری ها را تجزیه و تحلیل کنند.
5) دانش آموزان توانایی خود در راستای استفاده از مهارت های ارتباط بین فردی برای بهبود و توسعه بهداشت را نشان خواهند داد.
6) دانش آموزان توانایی خود را جهت حمایت از بهداشت فردی، خانواده و اجتماع نشان خواهند داد. یادآور می گردد به علت تنوع پدیده ها و وسعت فرایندها و حالات و مشکلات و نیازهای مختلف در جوامع و دگرگونی ها فراوان بیان یک طرح واحد و الگوی یک جامعه برای آموزش بهداشت مدارس کاری مشکل است. و انتظار می رود هر کشوری عناوین و فعالیت های یادگیری را مناسب با نیازهای خود انتخاب نماید (8).
سازماندهی و روش های آموزش بهداشت مدارس
ارتقاء بهداشت تاثیر گذار در مدارس، بدون آموزش مناسب افراد درگیر، دشوار خواهد بود. در سطح ملی، ما نیازمند برنامه هایی جهت ارتقاء آگاهی گیرندگان خدمت، ارائه کنندگان، سیاستگذاران و برنامه ریزان هستیم. باید مشخص کنیم به منظور ارتقاء بهداشت مدارس چه کسانی، چه نوع آموزش نیاز دارند و دوره های آموزشی برای مربیان و معلمین چگونه سازماندهی شود. برنامه آموزش بهداشت مدارس را به صورت های مختلف می توان اجرا نمود، روش های متداول عبارتند از:
1) آموزش بهداشت با بهره گیری از فرصت ها و موفقیت های پیش آمده، توضیح در باره بیماری خاص یا حادثه زمانی که یکی از دانش آموزان مبتلا شده باشد.
2) گنجاندن مطالب بهداشتی، در کتب درسی یا در کتاب های دروس پایه های مختلف، مثلا می توان بوسیله نسبت ها، میزان ها، درصد و سایر مسایل ریاضی بهداشت را به دانش آموزان بیاموزند (8).
3) استفاده از کتاب های منبع، آموزش بهداشت برای دانش آموزان ومعلمین، که مطالب این کتاب ها راهنمای مناسبی برای ارائه اطلاعات و مجموعه فعالیت های مرتبط با بهداشت مدارس برای گروه هدف می باشند (9).
4) آموزش دسته جمعی در کلاس
5) آموزش از طریق برگزاری بحث ها، کنفرانس ها و سمینارها
6) استفاده از وسایل کمک آموزشی مثل پمفلت، عکس، پوستر، فیلم و 000
7) آموزش های فردی و مشاوره برای حل مشکلات دانش آموزان
8) استفاده از روش آموزش همسالان، که آموزش توسط دانش آموزان با استفاده از روش های مختلف مثل اجرای نمایش، ایفای نقش و 000 انجام می شود.
9) آموزش های عملی، اجرا برای آموختن
10) تشکیل نمایشگاه های گوناگون
11) گردش علمی
5 ـ آموزش مهارت های زندگی
امروزه این فلسفه پذیرفته شده است که بهداشت مستقیما با اکتسابات آموزشی ارتباط مستقیم دارد. تحقیقات چه در کشورهای در حال توسعه و چه پیشرفته نشان می دهد که مدارس آن کشورهایی که برنامه مدون آموزش مهارت هایی را دارند از مسایل حاد بهداشتی کمتر رنج می برند. دیدگاه جدید سازمان جهانی بهداشت این است که برنامه های بهداشت مدارس نقش اساسی و محوری برای تحقق بهداشت برای همه دارد.
سازمان جهانی بهداشت در سال 1993، در جهت پیشگیری اولیه و همچنین ارتقای بهداشت روان، برنامه مدونی با عنوان " آموزش مهارت های زندگی" آماده نمود هدف از اجرای این برنامه، افزایش توانایی های روانی ـ اجتماعی کودکان و نوجوانان بود تا آن ها را قادر سازد که با تقاضاها و کشمکش های زندگی روزانه بطور منطقی مقابله کنند (10) آموزش مهارت های زندگی توانایی های روانی اجتماعی فرد را که در ارتقای بهداشت و سلامت نقش مهمی دارد، بهبود می بخشد. مناسب ترین شیوه برای ارتقای توانایی های روانی اجتماعی کودکان و نوجوانان، مداخله از طریق آموزش مهارت های زندگی در محیط آموزشی حمایت کننده یعنی مدرسه است. مدارس باید به دانش آموزان، مهارت های زیر را بیاموزند:
1) مهارت های مربوط به امرار معاش مانند اینکه چگونه فرد مشغول کاری شود (11).
2) مهارت های مراقبت از خود مانند مصرف غذاهای سالم، درست مسواک زدن و غیره
3) مهارت هایی که برای پرداختن به موقعیت های پر خطر زندگی استفاده می شوند مانند توانایی نه گفتن در مقابل فشار جمع استفاده از مواد مخدر.
به عبارت دیگر، مهارت هایی هستند که برای افزایش توانایی های روانی ـ اجتماعی افراد، آموزش داده می شوند و فرد را قادر می سازند که بطور موثر با مقتضیات و کشمکش ها روبرو شود. و در نهایت از ایجاد رفتارهای آسیب رسان به بهداشت و سلامت پیشگیری کند. با پذیرش این تعریف از مهارت های زندگی که: "مهارت های زندگی عبارتست از توانایی های تطابق و رفتار مثبت که افراد را قادر می سازد به شکل موثری با نیازها و مشکلات زندگی برخورد نماید" 0 در این صورت می توان گفت مهارت های زندگی بی شمارند و با توجه به موقعیت و فرهنگ می تواند بسیار متفاوت باشد. ولی برای اجرای برنامه ها در آموزش و پرورش کشور میتوان مهارت های اصلی و اساسی زیر را در برنامه ارتقای سلامت کودکان و نوجوانان اجرا کرد:
? توانایی تصمیم گیری
? توانایی حل مشکل
? توانایی تفکر خلاق
? توانایی تفکر نقادانه
? توانایی برقراری ارتباط موثر
? توانایی برقراری ارتباط بین فردی
? توانایی آگاهی از خود
? توانایی همدلی و همدردی با دیگران
? برخورد مناسب با هیجان ها
? برخورد مناسب با فشارهای عصبی
آموزش مهارت های زندگی به دو صورت زیر قابل اجرا است ؟
1) آموزش مهارت های زندگی که با هدف ارتقای سلامت روان و ایجاد رفتارها و تعاملات سالم صورت می گیرد.
2) آموزش مهارت های اختصاصی و ویژه با هدف پیشگیری از یک آسیب مشخص.
در هر دو صورت فوق، پایه مطالبی که در آموزش مهارت های زندگی به کار برده می شود اطلاعاتی است که از نحوه یادگیری کودکان و نوجوانان از طریق مشاهده رفتار دیگران و پیامدهای آن بدست می آید و در واقع مبتنی بر نظریه یادگیری اجتماعی (Social Learning Theory) (بندورا Bendora 1977) می باشد. در نظریه یادگیری بندورا، یادگیری فرایند فعال و مبتنی بر تجربه است و به همین جهت کودکان در جریان یادگیری و آموزش، فعالانه به امر یادگیری مهارت زندگی می پردازند. بنابراین در این آموزش از روش های زیر که شرکت فعال دانش آموزان در امر آموزش را تسهیل می کند، استفاده می شود:
ـ تشکیل گروه های کوچک یا گروه های زوجی
ـ بارش افکار ـ ایفای نقش ـ مباحثه
بنابراین آموزش مهارت های زندگی، آموزشی فعال و مبتنی بر تجربه است. در یادگیری غیر فعال، معلم فقط انتقال دهنده اطلاعات به دانش آموز است و دانش آموز فقط گیرنده اطلاعات می باشد در حالی که در آموزش مهارت های زندگی، معلم و شاگرد در یک فرایند پویایی یادگیری شرکت می کنند.
در یک پژوهش کشوری برای تدوین برنامه جامع بهداشتی برای دانش آموزان کشور انجام شد (رمضانخانی، 1378)، تعداد 122 عنوان مهارت های بهداشتی برای زندگی (مولفه های برنامه درسی از دوره پیش دبستانی تاپایان متوسطه) تعیین و چگونگی آموزش این مهارت ها در پایه های مختلف تحصیلی سراسر کشور به تفکیک مناطق روستایی و شهری، استان های کشور بررسی شد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که:
ـ در کل کشور از 29000 نفر جامعه آماری نمونه (دانش آموزان مراکز پیش دانشگاهی) در باره مناسب بودن مطالب مرتبط با مهارت های زندگی موجود در کتب درسی دبیرستان اظهار نمودند 03/6 درصد مطالب را کامل 20/23 درصد در حد متوسط 85/36 درصد خیلی کم و 92/23 درصد کاملا نامناسب اعلام نمودند دوره راهنمایی و ابتدایی نیز وضعیت مشابه داشته است (12).
اهداف برنامه آموزش مهارت های زندگی، براساس ارزیابی ها و بررسی نیازها تعیین می شود برای آموزش مهارت های زندگی از آمارهای موجود در زمینه شیوع و بروز مشکلات بهداشتی ـ اجتماعی مربوط به رفتار سالم و سلامت روانی استفاده می شود. بنظر می رسد کسب اطلاعات در زمینه موارد زیر گام اساسی در آموزش مهارت زندگی برای نوجوانان دانش آموز باشد.
? نوع و میزان مصرف مواد مخدر و سوء مصرف داروها در بین نوجوانان
? شیوع HIV/AIDS
? رفتارهای جنسی و بهداشت باروری
? میزان خودکشی نوجوانان و علل آن ها
? میزان بروز اختلالات روان پزشکی و مشکلات روانی اجتماعی دوران کودکی
? میزان خشونت در مدارس
6 ـ ارتقاء بهداشت مدارس
ما انتظار داریم مدارس مکان یادگیری باشد. ما انتظار داریم سرمایه گذاری ها برای آموزش افراد، جوامع و ملت ها ثمربخش باشد برای مشارکت در توسعه اجتماعی و اقتصادی افزایش سودمندی و کیفیت بهتر زندگی برای همه مدارس جایگاه ویژه ای هستند. در حال حاضر در بسیاری از نقاط جهان برخی مدارس موجب پیشرفت های عمده ای هستند، اما اگر همه مدارس بتوانند برای ارتقاء سلامتی جوانان همانند ارتقاء آموزش آن ها تلاش کنند موفق تر خواهند بود (13). ارتقاء بهداشت هر آموزش و کار بهداشتی که در مدرسه رخ می دهد را در بر می گیرد.
مدارس مروج بهداشت (Health Promoting School) باید تمام موارد زیر را به یکدیگر مرتبط کند
? خدمات بهداشتی در یک مدرسه
? سیاست و مدیریت مدرسه در ارتباط با بهداشت
? نظافت و تمیزی مدرسه
? آموزش و فراگیری مدرسه
? فعالیت هایی که برای گسترش بهداشت از مدرسه به جامعه انجام می گیرد.
تعریف ارتقاء بهداشت مدرسه
ارتقاء بهداشت مدرسه شامل تمام ابزاری است که یک مدرسه بکار می گیرد تا بهداشتی شود بهداشت را به آنهایی که در آن جا حضور دارند و کار می کنند و به خانواده ها و جوامع خود گسترش دهد (14).
ارتقاء موثر بهداشت مدارس غالبا در پنج جزء به شرح زیر بیان می شود
1) محیط ایمن و بهداشتی در مدرسه
2) عادات صحیح تغذیه
3) خدمات مطلوب بهداشتی در داخل و برای مدرسه
4) آموزش موثر بهداشت برای کودکان و معلمان
5) عملکرد مشترک بهداشتی بین مدرسه و جامعه
راههای ارتقاء بهداشت از طریق مدارس
1) توسط فراهم آوردن آموزش موثر بهداشت، آموزش بهداشت سنگ بنای ارتقاء بهداشت است.
2) توسط تامین محیطی بهداشتی برای جامعه مدرسه خود.
3) توسط فراهم آوردن موثرترین خدمات بهداشتی ممکن برای جامعه مدرسه.
ایجاد و گسترش مدارس مروج بهداشت
برای تبدیل همه مدارس به مدارس مروج بهداشت، انواع فعالیت های حمایت کننده بوسیله سازمان ها در سطوح مختلف ضرورت دارد. هیچ سازمان یا بخشی به تنهایی نمی تواند این نیازها را تامین کند (15) و برای این منظور باید گام های زیر را برداریم:
1) سرمایه گذاری تحصیلات آموزشگاهی باید گسترش یابد. آموزش یک حق اساسی انسان است بنابراین هر کشور داوطلب این برنامه باید آموزش همه گروه های سنی در مدارس را فراهم کند. و نیازهای توسعه ای را تامین نماید و کودکان معلول جسمی و ذهنی نیز از یک زندگی مطلوب باید برخوردار شوند و شرایطی باید فراهم شود که منزلت و اعتماد به نفس آن ها تقویت شود و مشارکت فعال آن ها در جامعه تسهیل گردد.
2) مشارکت کامل دختران در آموزش باید توسعه یابد.
3) هر مدرسه باید محیط آموزشی سالم برای دانش آموزان و محیط کاری سالم برای کارکنان فراهم نماید. محیط مدرسه باید: آب سالم و امکانات بهداشتی را فراهم کند و در برابر بیماری های عفونی محافظت نماید، در مقابل تبعیض، آزار و اذیت و خشونت حفاظت کند واز مصرف توتون و مواد مخدر امتناع نماید.
4) هر مدرسه باید کودکان و نوجوانان همه سطوح تحصیلی را در فرا گرفتن مهارت های زندگی قادر سازد.
5) هر مدرسه باید عنوان دروازه ورودی برای ارتقاء بهداشت و پایگاهی برای مداخله بهداشت بطور موثر فعالیت نماید. مدارس باید در زمانی که امکان پذیر است پیشگیری کنند وقتی موثرند درمان کنند ودر مواقع لازم مشکلات شایع بهداشتی کودکان و کارکنان را ارجاع دهند. مدارس باید غذای سالم و مغذی تهیه کنند و با کمبود ریزمغذی ها مبارزه کنند از بیماری ها پیشگیری نموده و رشد و تکامل دانش آموزان را بهبود دهند. برای کاهش مصرف دخانیات، مواد مخدر، داروهای غیر مجاز و رفتارهای مخاطره آمیز برنامه پیشگیری تدوین نمایند. همچنین تا حد امکان بیماری های انگلی، پوست، دستگاه تنفسی، بیماری های عفونی، مشکلات بینایی، شنوایی، دهان و دندان وروانی را تشخیص داده و برای درمان مناسب ارجاع دهند.
6) جهت افزایش توانمندی معلمین و کارکنان مدارس اقدام شود: تامین منابع برای آموزش، توانا کردن معلمین، کارکنان مدرسه و مدیران برای اداره کردن نیازهای بهداشتی و آموزشی دانش آموزان لازم است. همچنین فراهم ساختن فرصت ها و امکانات جهت آن ها برای بهبود سلامت خودشان ضروری است.
7) شناسایی، تخصیص و هماهنگی و همکاری بخش های مختلف: تقویت همکاری فعال بین وزارتخانه های آموزش و پرورش و بهداشت و سایر وزارتخانه ها و سازمان ها و تعیین کردن خطوط شفاف مسئولیت و پاسخگویی برای برنامه های جامع مدارس باید صورت گیرد.
8) برای تقویت بهداشت و آموزش باید جامعه و مدرسه همکاری کنند: حمایت و تقویت توسط جامعه برای توسعه مدرسه و همکاری سه جانبه بین خانواده و مدرسه و جامعه برای بهبود سلامت کودکان و خانواده ها همچنین مشارکت فعال مدرسه و دانش آموزان در برنامه ها برای ترویج بهداشت و توسعه کل جامعه نقش مهمی را ایفا می کند.
9) برای انجام مطمئن و نتیجه مطلوب، برنامه های بهداشت مدارس باید خوب طراحی، پایش و ارزشیابی شود.
7 ـ تغذیه در مدارس
تغذیه مناسب یکی از اساسی ترین پایه های سلامتی می باشد تغذیه مناسب به عنوان یکی از محورهای مهم بهداشتی مدرسه مورد توجه بوده است. ارائه رژیم غذایی مناسب به کودکان، نگهداری و توزیع مطلوب همچنین کنترل محل نگهداری و توزیع مواد غذایی در مدرسه بسیار مهم است در برخی مدارس محل هایی برای فروش و عرضه مواد غذایی به دانش آموزان ایجاد شده است که برای کنترل نوع مواد غذایی عرضه شده و بهداشتی بودن آن فرصت بسیار مناسبی است. هر چند فروشندگان دوره گرد در اطراف مدرسه نیز از نکات اساسی در بهداشت تغذیه دانش آموزان می باشد در راستای بهبود تغذیه دانش آموزان مدرسه می تواند اقدامات زیر را انجام دهد:
1) آموزش بهداشت تغذیه: مدرسه بر حسب سن و جنس دانش آموزان می تواند در باره تقسیم بندی مواد غذایی، نقش مواد مغذی در بدن، نقش تغذیه و رشد و یادگیری، نحوه تهیه، نگهداری، طبخ و مصرف مواد غذایی، مشکلات تغذیه ای دانش آموزان و بهداشت مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی آگاهی های ارزنده ای ارائه کند.
2) تشویق دانش آموزان به خوردن غذا در زمان های مناسب (وعده و میان وعده ها)
3) کنترل مواد غذایی که دانش آموزان با خود به مدرسه می آورند ومداخله و مذاکره با والدین برای بهبود آن ها.
4) نظارت بر مواد غذایی که در مدرسه توزیع می شود، همچنین همکاری با مراکز بهداشتی درمانی منطقه برای کنترل عرضه مواد غذایی اطراف مدرسه
5) نظارت و هدایت افرادیکه با مواد غذایی سروکار دارند برای معاینات پزشکی ـ بهداشتی.
6) تشویق و ترغیب دانش آموزان برای خرید از محل های مجاز و بهداشتی عرضه کننده مواد غذایی.
7) آموزش و نظارت بر رعایت بهداشت فردی کودکان به ویژه قبل و بعد از صرف غذا.
8) معاینات و آزمون ها برای تشخیص برخی اختلالات تغذیه ای دانش آموزان و ارجاع آن ها برای درمان.
9) همکاری و ترغیب دانش آموزان و خانواده آن ها به کاشت و مصرف میوه و سبزی های دارای برگ سبز تیره در باغچه های خانه و مزارع.
10) مشارکت در اجرای برنامه های کشوری یا منطقه ای تغذیه دانش آموزان مثل آهن یاری دختران دانش آموز.
11) انتقال پیام های مربوط به تغذیه صحیح و غذای سالم به خانواده ها و جامعه از طریق دانش آموزان و کارکنان مدرسه.
12) آموزش و سازماندهی دانش آموزان برای انجام کارهای سازمان یافته جهت بهبود تغذیه دانش آموزان و خانواده ها.
بدیهی است باید زمان احداث ساختمان مدرسه محل مناسبی برای بوفه یا ناهار خوری در نظر بگیرند و تمام اقدامات لازم برای بهداشتی کردن آن از کارگر و مصالح، ساخت و ساز و تجهیز وسایل مورد نیاز صورت بگیرد. همچنین لازم است در زمان های مقتضی نسبت به تعمیر و بهبود شرایط بوفه و ناهارخوری اقدام شود.
8 ـ ایمنی و بهداشت محیط مدارس
کنترل محیط، بهسازی آن و ایجاد شرایط مناسب در محیط مهمترین عاملی است که سلامت دانش آموزان را تضمین می کند. ایجاد محیط بهداشتی مناسب و آموزش استفاده صحیح و نگهداری از فضاها و تسهیلات در اختیار دو اصل اساسی در حفظ و بهبود محیط بهداشتی مدارس هستند. تعیین معیارهای ساخت و ساز و مدیریت بهره برداری و بهسازی می تواند مشکلات موجود را مرتفع سازد. براساس گزارش منتشره از سوی دفتر بهداشت مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در سال تحصیلی 78ـ1377 از کل 05/107 مدرسه موجود در کشور که تحت پوشش خدمات بهداشت مدارس قرار گرفته اند نشان می دهد که:
? 81/77 درصد از مدارس بازدید شده از آب آشامیدنی سالم برخوردار بوده اند که شهرستان سبزوار با 6/45 درصد کمترین و گناباد 8/97 درصد بیشترین درصد مدارس دارای آب آشامیدنی سالم را داشتند.
? 6/66 درصد از مدارس بازدید شده کشور دارای سیستم دفع بهداشتی فاضلاب بودند که کمترین میزان مربوط به سبزوار (1/22 درصد) و سمنان با 3/99 درصد بهترین وضعیت را دارد.
? از کل 252140 مستراح بازدید شده، 2/27 درصد نیازمند بهسازی بودند.
? 5/4 درصد از کل مدارس بازدید شده دارای بوفه بهداشتی بودند.
چنانکه ملاحظه می شود بسیاری از مدارس به علت قدیمی بودن و یا استیجاری بودن اغلب با ساختمان های غیربهداشتی مشکلات فراوانی را بوجود می آورند که نداشتن معیارهای مشخص برای امکانات و تسهیلات بهداشتی و فضاها و تجهیزات بر این مشکلات می افزود. از سال 1377 با تشکیل کمیته های هماهنگی بهداشت محیط و مواد غذایی مدرسه که با مشارکت ادارات و بخش های ذیربط از وزارت بهداشت و آموزش و پرورش که در دفتر بهداشت مدارس شکل گرفت تحولی، در روند رویکرد بهداشت محیط رخ داد.
آیین نامه بهداشت محیط مدرسه مشتمل بر 33 ماده و 11 تبصره پس از تدوین مورد بازبینی قرار گرفت و پس از بررسی نهایی توسط کارشناسان بهداشت محیط و بهداشت مدارس کشور برای امضاء وزرای وقت دو وزارتخانه ارائه گردید که به علت تعهدات مالی برای اجرا، آیین نامه مسکوت ماند هرچند این آیین نامه برای اجرا ابلاغ نشده است ولی به لحاظ پشتوانه علمی و تجربی آیین نامه و تلاش گروه های مختلف تخصصی به عنوان معیارهای بهداشت محیط به برخی از مواد آن اشاره می کنیم:
برخی معیارهای بهداشت محیط مدارس
ماده 1
محلی که برای احداث مدرسه در نظر گرفته می شود: باید ضمن نزدیک بودن به مسیر وسایط نقلیه عمومی (از کارخانه ها، خطوط راه آهن، بزرگراه ها، بیمارستان ها، خطوط برق فشار قوی، فرودگاه، گورستان، کشتارگاه، دامداری، مرغداری، باغ خانه، محل انباشتن زباله و کود، مراکز پر سر و صدا و پر رفت و آمد و مراکزی که به نحوی ممکن است ایجاد مزاحمت، دود، گرد و غبار و سر و صدا نماید) دور باشد. مدرسه باید حداقل 500 متر با مراکز و محل های مذکور و مزاحم فاصله داشته باشد.
ماده 3
لازم است نقشه ساختمانی مدارس از نظر معیارهای بهداشتی براساس استانداردهای موجود در آیین نامه طراحی فضاها مربوط به سازمان نوسازی مدارس و واحد بهداشت محیط و حرفه ای در مقاطع مختلف در نظر گرفته شود.
مواد 4 تا 7
معیارهای دیوار کلاس ها، کف کلاس ها، سقف کلاس ها ومحل نصب تابلو را مشخص می کند.
ماده 8
برای هر دانش آموز در کلاس حداقل باید 3/1 متر مربع سطح در نظر گرفته شود. بطور کلی فضای لازم برای هر دانش آموز باید حداقل 90/3 متر مکعب باشد و حداقل ارتفاع اطاق ها از سه متر کمتر نباشد. حداکثر ابعاد قابل قبول برای هر کلاس درس 8 متر طول و 7 متر عرض می باشد.
مواد 9 تا 15
حاوی معیارهای مربوط به ضوابط ارگونومی، پله ها، پنجره ها و بالکن می باشد.
ماده 16
در مدارس شبانه روزی، مساحت اطاق خواب باید مطابق استانداردهای طراحی فضاها و بهداشت محیط و حرفه ای برای هر اطاق خواب حدود 30 متر مربع با 4 تخت دو طبقه به ظرفیت 8 نفر باشد و به ازاء هر نفر اضافی 75/3 متر مربع در نظر گرفته شود.
ماده 19
نحوه دفع فاضلاب ها بایستی براساس استانداردهای موجود از نظر بهداشتی طراحی و اجرا شود:
تبصره 1
تعداد توالت ها در هر مدرسه به ازاء هر 45 نفر حداقل یک چشمه توالت و به ازاء هر 60 نفر یک دستشویی منظور شود. بطور خلاصه با توجه به مشکلات، شرایط، وضعیت بهداشت محیط مدارس، مدرسه می تواند اقدامات زیر را جهت بهبود بهداشت محیط و ایمنی مدارس انجام دهد:
1) شیوه نگهداری از ساختمان و تاسیسات بهداشتی را به دانش آموزان بیاموزد.
2) دانش آموزان را به حفظ و نگهداری و استفاده بهینه از امکانات، ترغیب کند.
3) شیوه استفاده صحیح از امکانات را بطور عملی بیاموزد.
4) حتی الامکان برای بهسازی و تعمیرات از مشارکت دانش آموزان و والدین آنها بهره ببرد.
5) برنامه ریزی برای استفاده از امکانات با مشارکت دانش آموزان.
6) سازماندهی و استفاده از توان دانش آموزان در کنترل بهداشت محیط مدرسه.
7) اقدام به موقع برای تعمیر و مرمت امکانات نیازمند.
8) زیباسازی دیوارها و ساختمان مدرسه از جمله رنگ آمیزی یا کاشتن درخت و گل در حیاط مدرسه.
9) باز دید و ثبت وضعیت قسمت های مختلف ساختمان.
10) بالا بردن سطح آگاهی های دانش آموزان در زمینه بهداشت محیط مدرسه.
9 ـ پیشگیری از حوادث دانش آموزان
حادثه، واقعه ای است برنامه ریزی نشده که در اثر خطای انسان یا وجود شرایط غیرایمن در محیط بوجود می آید.
اهمیت حوادث در دانش آموزان
حوادث از سه بعد انسانی، اجتماعی و اقتصادی دارای اهمیت است بروز حادثه از جنبه انسانی بدلیل ایجاد درد و رنج و فرد بوجود آورنده حادثه به لحاظ احساس گناه و تقصیر آرامش روحی و آسایش جسمی خود را از دست می دهند و از لحاظ اقتصادی ضرر و زیان مالی برای درمان و جبران توان از دست داده متحمل می شود. و در صورت شدت حادثه و مرگ یا معلولیت خانواده فرد و جامعه آزردگی های روحی و زیان های اقتصادی قابل ملاحظه را باید تحمل کند. همچنین تحقیقات نشان می دهد که در سنین 5 تا 14 سالگی بعد از عفونت های تنفسی بیشترین علت بستری شدن در بیمارستان ها را حوادث دارد.
حوادث شایع در دانش آموزان از نظر محل وقوع می توان به سه دسته تقسیم کرد (16)
1) حوادث محیط مدرسه
طبق آمارهای منتشره بیشترین حوادث اتفاق افتاده نزد کودکان دانش آموز آمریکایی در ارتباط با محیط مدرسه بوده است که معمولا زمین بازی، صحنه بیشترین حوادث آموزشگاهی است (17).
میزان بروز حوادث در محیط مدرسه به عواملی از جمله وجود ایمنی در مدارس و چگونگی نظارت مسئولین مدرسه به بازی دانش آموزان و آموزش محافظت از سلامت خود و اجتناب از کارهای خطرآفرین و ورزیدگی و آمادگی بدن بستگی دارد.
2) حوادث بین راه مدرسه
یکی از علل شایع حوادث برای دانش آموزان مربوط به وسایل نقلیه موتوری و ناشی از رفت و آمد در جاده و خیابان به ویژه راه مدرسه است. این حوادث گاهی به علت بی توجهی رانندگان و در برخی موارد نیز به علت بی توجهی دانش آموزان است و در بعضی مواقع نیز دانش آموز نوجوان سلامت سایرین را به خطر می اندازند. بنحوی که مخاطرات و حوادث ناشی از موتورسیکلت و دوچرخه در میان دانش آموزان نسبتا زیاد است.
آشنا ساختن کودکان و نوجوانان با نحوه صحیح عبور از خیابان، علائم و رعایت مقررات از اینگونه حوادث پیشگیری می کند. آموزش مهارت جلوگیری از حوادث خیابان و جاده ای و پیشگیری از حوادث ناشی از رانندگی و وسایط نقلیه و استفاده از کمربند ایمنی و کلاه ایمنی از وظایف مدرسه می باشد والدین و مدرسه باید ایمن ترین مسیر رفت و آمد دانش آموز به مدرسه را بیاموزد و خطرات احتمالی در این مسیر را آموزش دهد. لازم به ذکر است که این خطرها دانش آموزان روستایی را نیز تهدید می نماید آگاهی دادن و نظارت بر انتخاب و تردد اتومبیل های ویژه مدارس و اردوهای دانش آموزی بروز حوادث را کاهش می دهد.
3) حوادث در محیط خانه
طبق گزارش آماری دانشگاه های علوم پزشکی سراسر کشور و براساس تجزیه و تحلیل این اطلاعات در سال 1380، تعداد مصدومین حوادث خانگی 169139 نفر و میزان مصدومین 4 در هزار نفر است که از این رقم تعداد1065 مورد فوت ناشی از حوادث خانگی وجود داشته است و می توان گفت میزان مرگ و میر حوادث خانگی 2 در یک صد هزار نفر و میزان کشندگی آن 6/0 درصد است.
سه علت عمده حوادث خانگی به ترتیب اولویت عبارتند از
سوختگی به علت تماس با مایعات داغ (5/41 درصد)، بریدگی بر اثر تماس با اجسام تیز (5/30 درصد) و شکستگی به علت زمین خوردن 2/7 درصد بوده است.
وقوع مرگ و میر ناشی از حوادث خانگی در سنین کودکی و جوانی موجب می شود که شاخص سال های از دست رفته زندگی رقم بالایی را به خود اختصاص دهد.
با آموزش دانش آموزان توسط والدین و برنامه های مدرسه جهت پیشگیری از بروز حوادث و سوانح سوختگی تعداد موارد این قبیل از حوادث را به نحو بارز می توان کاهش داد.
نقش و وظایف مدرسه در پیشگیری از حوادث
بطور کلی برای حفاظت از کودکان و نوجوانان در برابر حوادث مختلف، عوامل زیر باید مورد توجه و عمل قرار گیرد:
1) آموزش برای پیشگیری و حفاظت کودکان و نوجوانان
مدارس با بهره گیری از مشارکت سازمان ها، نهادها و مردم در زمینه تامین سلامت کودکان، پیشگیری و کنترل حوادث یکی از نهادهای موثر به شمار می آیند. مدارس با آموزش و پرورش با توجه به راههای پیشگیری از حوادث برای ارتقاء بر بهداشت و سلامت مدارس و دانش آموزان باید وارد عمل شوند. آموزش اصول ایمنی و ارائه کمک های اولیه هنگام وقوع حادثه به دانش آموزان و والدین با روش های مناسب و با استفاده از ابزار گوناگون از وظایف اساسی مدرسه می باشد.
2) ایجاد فرهنگ ایمنی
آموزش برای ایجاد نگرش مطلوب و باور به انجام رفتارهای مناسب برای پیشگیری از حوادث و انجام رفتارها از امور مهم در مدارس تلقی می شود. ایجاد فرهنگ ایمنی در خانه، مدرسه و جامعه باید بوسیله آموزش های لازم پشتیبانی شود.
3) رعایت قوانین و مقررات ایمنی
رعایت مقررات بهداشتی و ایمنی در طراحی و احداث ساختمان ها، تهیه وسایل و تجهیزات ایمن و ایجاد محیط سالم همچنین گزینش افراد شایسته برای احراز تصدی مشاغلی (مثل رانندگی) که با سلامت کودکان و نوجوانان مربوط است. رعایت استانداردها و نظارت بر استفاده و نگهداری تاسیسات و تجهیزات و فراهم آوردن کمک های اولیه امدادی در هنگام بروز حادثه از اصول اساسی پیشگیری حوادث و کاهش زیان های احتمالی است.
10 ـ خدمات بهداشتی درمانی لازم در مدارس
یکی از وظایف اساسی مدارس، برنامه ریزی و انجام فعالیت هایی برای مراقبت بهداشتی دانش آموزان است. در این راستا به منظور تعیین وضعیت سلامت دانش آموز اقداماتی صورت گرفته و از سلامت آنها محافظت می گردد.
اهم فعالیت ها
1) ارزیابی سلامت دانش آموزان و تشکیل پرونده بهداشتی برای دانش آموز : سنجش سلامت کودکان پیش از آغاز تحصیل با انجام معاینه صورت می گیرد. اخیرا شناسنامه سلامت دانش آموز به عنوان سند ملی به تایید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت آموزش و پرورش رسیده است. براساس مفاد شناسنامه مذکور کلیه دانش آموزان پنج پایه ابتدایی، دانش آموزان پایه اول راهنمایی و دانش آموزان پایه های اول و سوم متوسطه در هر سال تحصیلی نیاز به انجام غربالگری و مراقبت های مقدماتی خواهند داشت که برای کشف تعدادی از اختلالات عمده و مهم سلامت که آموزش و تحرک بدنی ایشان نیز تاثیر می گذارند انجام می گیرد شناسنامه سلامت دانش آموز برای گروه سنی 6 تا 18 سال در مقاطع تحصیلی ابتدایی، راهنمایی و متوسط تهیه و تنظیم شده است. شامل موارد زیر می باشد:
? مشخصات عمومی و سوابق پزشکی
? ارزیابی مقدماتی دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه
? وضعیت ایمن سازی
? نمودارهای تغییرات قد به سن و وزن به قد دختران و پسران
? آزمون های ورزشی مرتبط با سلامتی و سوالات مربوط به آزمون های مذکور
? معاینات عمومی پزشکی
? نتایج معاینات پزشک عمومی و متخصص برای پایه های تحصیلی (اول و سوم ابتدایی)
? نتایج معاینات پزشک عمومی و متخصص برای پایه های تحصیلی اول راهنمایی و اول متوسطه
? اختلالات / بیماری های تشخیص داده شده در طول سال های تحصیلی
? پیگیری ارجاعات و توصیه ها
2) پیشگیری و کنترل بیماری ها، انجام واکسیناسیون : شناخت موارد بیماری و اجازه بازگشت و حضور مجدد در کلاس درس در زمان مناسب برای دانش آموزانی که به بیماری های واگیردار مبتلا می شوند. یکی از اقدامات اساسی برای پیشگیری از ابتلاء نوجوانان به دو بیماری دیفتری و کزاز انجام واکسیناسیون توام برای دانش آموزان اول دبیرستان (16ـ14 سال) می باشد.
3) انجام معاینات بهداشتی متناوب : با هدف بیماریابی نسبت به تشخیص دانش آموزانی که مبتلا به عوارض پنهان و یا بیماری های مزمن هستند.
4) مراقبت از کودکان نیازمند مراقبت های ویژه.
5) ارائه کمک های اولیه به دانش آموزان آسیب دیده : و اقدامات فوری برای رساندن کمک های اولیه به مصدوم یا مصدوم به پزشک.
11 ـ نقش و اهمیت مشارکت دانش آموزان، اولیاء آن ها و کارکنان مدارس در خدمات بهداشت مدارس
سیاست های بهداشتی در مدرسه باید علاوه بر پیشگیری از بیماری، بهداشت محیط و ایمنی، بهداشت روانی و عاطفی را نیز منعکس کند.
? اولین هدف ارائه خدمات بهداشتی پیشگیری از بیماری و رنج ناشی از آن ها است.
? دومین هدف، کشف هرچه سریعتر مشکلات و اقدام در بر طرف کردن آنها است.
? سومین هدف رسیدگی به مشکلات طولانی مدت است که باید طوری کنترل و مهار شوند که وخیم تر نشوند. کارکنان بهداشتی به تنهایی نمی توانند این اهداف را تامین نمایند. و دستیابی به این اهداف فقط با همکاری مدرسه و جامعه برآورده می شود.
خدمات بهداشتی نوعی مشارکت است که کارکنان بهداشتی، اعضای مدرسه و جامعه را درگیر می کند و بر پایه پیشگیری از بیماری ها در سه سطح زیر عمل می کند :
1) مانع از وقوع بیماری ها می شود (محیط، تغذیه، ایمن سازی، ایمنی، توسعه مهارت های زندگی)
2) مشکلات را شناسایی کرده و سریعا وارد عمل می شود (کنترل سلامتی و اقدامات مورد نیاز آن، شناسایی کودکان با مشکلات احساسی و ذهنی وکمک به آن ها، اقدام عملی سریع در موارد بیماری، کمک های اولیه)
3) مدیریت مسایل بهداشتی که با سادگی رفع نمی شوند : کارکنان بهداشتی باید فعالیت های خود را با دقت برنامه ریزی کنند زیرا مهارت های آن ها مهم و وقت کمی دارند آن ها می توانند دانش و مهارت های خود را به معلمان و والدین بچه ها در مدرسه منتقل سازند و ایشان پس از آن قادر خواهند بود در ارائه خدمات آن ها را یاری دهند.کارشناس بهداشت محل فردی مطلع و کلیدی برای مدرسه و خانواده دانش آموزان است تمام افراد مدرسه خصوصا کودکان سهم بزرگی در تامین خدمات بهداشتی دارند و بچه ها اغلب بهترین افراد قابل دسترس برای کمک به دیگران هستند. بنابراین سازماندهی و ایجاد تشکل های ارتقاء دهنده بهداشت مدارس و سلامت دانش آموزان و جامعه با مشارکت دانش آموزان، کارکنان مدارس و خانواده ها تلاشی سنجیده در راستای ارتقاء توسعه جامعه خواهد بود.
12 ـ شاخص های بهداشت مدارس
مهمترین ابزار پایش و نظارت بر پیشرفت و نتایج برنامه ها و از طرف دیگر یکی از اصلی ترین ابزار برنامه ریزی علمی اطلاعات و شاخص های آن برنامه است. قبل از پرداختن به شاخص های بهداشت مدارس توجه به نکات زیر ضروری است:
1) مدارس تحت پوشش دارای پرونده بهداشتی هستند و در طول سال توسط کارمند بهداشت بررسی می شوند.
2) دانش آموز تحت پوشش خدمات بهداشت مدارس به مجموع دانش آموزانی گفته می شود که در مدارس تحت پوشش تحصیل می کنند.
شاخص های عمده بهداشت مدارس کشور عبارتند از
1) میزان مدارس در پوشش بهداشت مدارس
2) میزان دانش آموزان در پوشش خدمات بهداشت مدارس
3) میزان دانش آموزانی که معاینه شده اند.
4) میزان بروز حادثه در دانش آموزان
5) میزان دانش آموزان حادثه دیده بر حسب شدت حادثه.
6) تعداد دانش آموزان برخوردار از تسهیلات بهداشتی کافی در مدارس
13 ـ کلیات ارزشیابی و پژوهش در بهداشت مدارس
چندین تعریف برای ارزشیابی وجود دارد. این تعاریف از نظر میزان انتزاع با هم تفاوت دارند و غالبا منعکس کننده گرایش های اشخاص هستند که آن ها را تدوین کرده اند.
در کلی ترین سطح ارزشیابی "سنجش شایستگــــی" تعریف شده است (پابهام 1975) تعریف گویاتـر از "بیبای 1967 " است. به نظر او ارزشیابی فرایند جمع آوری و تفسیر نظامدار شواهدی است که در نهایت به قضاوت ارزشی با چشمداشت به اقدامی معین بیانجامد.
تعریف ارزشیابی برنامه
ارزشیابی برنامه، به معنی تحقیق پویا در مورد ویژگی ها و مزیت های برنامه است. هدف از ارزشیابی برنامه فراهم آوردن اطلاعات مربوط به اثر بخشی (Effectiveness) پروژه ها، کارآیی (Efficiency) و کیفیت مراقبت های بهداشتی است به کمک ارزشیابی می توان ساختار، فعالیت ها و سازماندهی برنامه را تجزیه و تحلیل کرد و محیط سیاسی و اجتماعی حاکم بر آن را مورد بررسی قرار داد. همچنین با بهره گیری از ارزشیابی می توان امکان دستیابی به اهداف و مقاصد و میزان اهمیت و هزینه بری آن ها را بررسی کرد (19).
تعریف پژوهش
پژوهش عبارتست از جمع آوری منظم داده ها، تجزیه و تحلیل آن ها وتفسیر نتایج به منظور دست یافتن به پاسخ یک سوال یا حل یک مشکل (20).
اگرچه ارزشیابی با پژوهش وجوه مشترک دارد اما با آن تفاوت دارد. در پژوهش محقق بدنبال کشف موضوع و مسئله یا مشکل و یا کشف قاعده و فرمول و یا اصولا معرفتی نو می باشد. در صورتی که ارزشیابی آگاهانه به منظور ارائه رهنمودهایی است که منجربه تصمیم و عمل و چشمداشت به اقدامی معین گردد.
پژوهش در حوزه های مختلف، اهداف متفاوتی دارد. منظور از تحقیق در بهداشت مدارس، تحقیق مراحل عملی و کاربردی در فرایندی است که به خلق برنامه های موثر بهداشت مدارس منجر می شود و در پژوهش مدارس بر پرسش هایی تاکید دارد که پاسخ آن ها می تواند به عنوان راهنما برای افراد، گروه ها و مسئولین و نهادهای درگیر برنامه های بهداشت مدارس محسوب گردند. چنانچه قرار باشد پژوهش در بهداشت مدارس بتواند در هدایت اقدامات اجرایی و ایجاد برنامه های موثر بهداشت مدارس موفق باشد، باید پرسش های مرتبط با هم به شرح زیر هدف قرار گیرد :
1) کدام شاخص ها را می توان در طراحی و اجرا و پایش برنامه های بهداشت مدارس بکار گرفت ؟
2) وضعیت سلامت کودکان در سن مدرسه و ماهیت مخاطرات سلامت پیش روی آنان چیست ؟
3) چگونه می توان زیر ساخت موجود را برای ایجاد و تداوم برنامه های بهداشت مدارس ارزیابی کرد؟
وضعیت سلامت و برنامه های بهداشت نوجوانان.
4) کدام تحقیقات می توانند اقدامات اجرایی را در زمینه بهداشت محیط مدارس، آموزش بهداشت، خدمات بهداشتی و نیز چگونگی ادغام این اجزاء را بررسی نمایند؟
5) در باره هزینه اثربخشی برنامه های بهداشت مدارس و چگونگی مداخله های ویژه بهداشتی از طریق مدرسه برای ارتقاء سلامت و توسعه کودکان سنین مدرسه ؟
6) تحقیق در خصوص بسط ابتکارها و نوآوری ها، که برای تدوین و اجرای برنامه های بهداشت مدارس و هدایت فعالیت های اجرایی بهداشت مدارس.
تحقیقات توصیفی، تحقیقات ارزشیابی و تحقیقات اجرایی مهمترین انواع تحقیقات هستند که برای توسعه و پیشرفت مستمر برنامه های بهداشت مدارس بکار می روند.
ابن سینا: من در میان موجودات از گاو خیلی می ترسم. زیرا عقل ندارد و شاخ هم دارد!
لشکر گوسفندان که توسط یک شیر اداره می شود، می تواند لشکر شیران را که توسط یک گوسفند اداره می شود، شکست دهد. ((نارسیس))
مدتها پیش آموختم که نباید با خوک کشتی گرفت، خیلی کثیف می شوی و مهم تر آنکه خوک از این کار لذت می برد. "جورج برنارد شاو"
آدمی اگر فقط بخواهد خوشبخت باشد به زودی موفق میگردد ولی او می خواهد خوشبخت تر از دیگران باشد و این مشکل است زیرا او دیگران را خوشبخت تر از انچه هستند تصور میکند.
(مونتسکیو)
دنیا جای خطرناکی برای زندگی است. نه به خاطر مردمان شرور، بلکه به خاطرکسانی که شرارتها را می بینند و کاری درمورد آن انجام نمی دهند.*
انیشتین
بگذار عشق خاصیت تو باشد نه رابطه خاص تو با کسی……
نلسون ماندلا
یادمان باشد بعضی هایمان شانس گفتن کلماتی را داریم که برخی دیگر حسرتش را
مثل : بابا، مامان، پدربزرگ….
مرد به این امید با زن ازدواج میکند که زن هیچگاه تغییر نکند ، زن به این امید با مرد ازدواج میکند که روزی مرد تغییر کند و همواره هر دو ناامید میشوند.
"آلبرت انیشتین"
روان نژندها توی آسمان، قصرها می سازند. روان پریش ها توی آن ها زندگی می کنند. روان پزشک ها می روند اجاره ها را می گیرند.
جمله "نگران نباش، درست اش می کنیم."، از مقدس ترین عباراتِ دنیاست. فکر می کنم کسانی که روزی این جمله را از کسی می شنوند، جزء آدم های خوش شانس دنیا به حساب می آیند. "نگران نباش، درست اش می کنیم."
خود فریبی به این صورت بیان شده است که انگار روی وزنه ای ایستاده اید تا
خود را وزن کنید، در حالی که شکم تان را تو داده اید.
چارلز استیون هامبی
بچه دار شدن تصمیم خطیری ست. با این تصمیم می گذارید که قلب تان تا ابد جایی در بیرون و دوروبر تن تان به سر برد. / الیزابت استون
می شود از امشب قانون تازه ای در زندگی بنا بگذاریم؟ همواره بکوشیم قدری بیش تر از نیاز، مهربان باشیم.جی. ام. بری
شاید چشم های ما نیاز داشته باشند که گاهی با اشک های مان شسته شوند، تا بار دیگر زندگی را با نگاه شفاف تری ببینیم. / الکس تان
دانشگاه تمام استعدادهای افراد از جمله بی استعدادی آنها را آشکار می کند
انتوان چخوف
بهتر است که در این دنیا فکر کنم خدا هست و وقتی به دنیای دیگر رفتم بدانم که نیست . و این بسیار بهتر از این است که در این دنیا فکر کنم خدا نیست و در آن دنیا بفهمم که هست .
آلبر کامو
جهان سوم جایی است که هر کسی بخواهد مملکتش را آباد کند، خانه اش خراب می شود و هر کسی بخواهد خانه اش آباد باشد باید در تخریب مملکتش بکوشد.
پروفسور حسابی
هر شکلی از حکومت محکوم به نابودی با افراط در همان اصولی است که بر آن بنا نهاده شده است
"ویل دورانت"
مردم دو دسته اند، یا گول می خورند یا گلوله…
از دفتر خاطرات یک دیکتاتور
هیچگاه امید کسی را ناامید نکن ، شاید امید تنها دارایی او باشد . ارد بزرگ
من هیچ راه مطمئنی به سوی خوشبختی نمی شناسم. اما راهی را می شناسم که به ناکامی منجر می شود. گرایش به خشنود ساختن همگان
افلاطون
وقتی داری بالا میری مهربان باش و فروتن، چون وقتی که داری سقوط میکنی از کنار همین آدمها رد میشی
۱۶دیدگاه
واژه سلامت هم مانند بسیاری از واژه های دیگر، به صورت گسترده در گفتگوهای روزمره ی ما و در نوشته ها و مقالات مورد استفاده قرار می گیرد، بی آنکه تعریف سلامت و مفهومی که دقیقاً از آن در ذهن داریم مشخص باشد.
با توجه به اینکه بسیاری از درس ها و مطالب متمم، به صورت مستقیم و غیرمستقیم به سلامت ارتباط دارند و یکی از هدفهای آنها بهبود شاخص های سلامت در محیط کار یا زندگی دوستان متممی است، تصمیم گرفتیم در قالب #واژه نامه متمم، مروری کوتاه و غیرتخصصی بر تعریف سلامت ومولفه های سلامت داشته باشیم.
دکتر ابوت و دکتر جونز از دانشگاه ویسکانسین، هفت مولفه سلامت را به همراه تعدادی سوال در مورد هر یک از آنها، در قالب یک فایل Word تنظیم و ارائه کرده اند که اتفاقاً سازمان بهداشت جهانی نیز به عنوان یک منبع خارجی ، آن را در سایت خود قرار داده است.
این هفت مولفه سلامت با تغییرات جزئی در منابع مختلف (مثلاً کتاب Stress Management نوشته گرین برگ) نیز ذکر شده اند و عملاً در بسیاری از مراجع رسمی به عنوان یک شیوه برای طبقه بندی مولفه های سلامت مورد استفاده قرار می گیرند.
تعریف سلامت فیزیکی یا سلامت جسمی
سلامت جسمی به معنای توانمند بودن بدن برای فعالیت روزانه و حفظ انرژی برای موارد اضطراری و دوری از بیماری ها و تناسب کلی جسمی است.
برخی از مصداق های توجه به سلامت جسمی به شرح زیر هستند:
* وجود تمرین و نرمش منظم در برنامه روزانه
* تنظیم حجم و نوع غذا متناسب با نوع فعالیت ها
* جذب بخش قابل توجه کالری مورد نیاز از طریق مواد غذایی غیر از چربی
* تسلط بر مهارت مدیریت استرس
* انجام فعالیت هایی که حداقل ۱۵ دقیقه به صورت روزانه بدن ما را در وضعیت ریلکس قرار دهند
* تلاش برای پیشگیری از بیماری ها به جای ذهنیت درمان محور
* اجتناب از اعتیاد به موادی مانند مخدرها، کافئین، نیکوتین و الکل
متمم هم در این زمینه درس ها و مطالب متعددی دارد که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
* مجموعه درس های مرتبط با مدیریت استرس
* تلاش برای جدی تر گرفتن عادتهایی مانند عادت به پیاده روی
* مطرح کردن اهمیت بحث خواب و خوابیدن و عادتهای مرتبط با خواب و نیز اثرات نامطلوب کم خوابی (درس یک، درس دو)
* تاکید بر عادتهای مراقبه و تکنیک های مرتبط با آن
* تلاش برای معرفی بهتر مفهوم اعتیاد به کار به عنوان تسهیل کننده ی بیماری و کاهش دهنده ی سلامت فیزیکی
* رفتارهایی که باعث می شوند همیشه احساس خستگی کنیم
تعریف سلامت ذهنی
در خلاصه ترین تعریف، سلامت ذهنی را به عنوان مهارت یادگیری و رشد فکری تعریف کرده اند.
در تعاریف دقیق تر، فرایند استفاده از ذهن برای درک بهتر و عمیق تر خود و جهان اطراف را به عنوان سلامت ذهنی تعریف می کنند.
در نظر گرفتن یادگیری به عنوان فرایندی که باید در تمام عمر حضور داشته باشد و آمادگی برای رها کردن دیدگاه های کهنه یا اصلاح آنها بر اساس آموخته ها و اطلاعات جدید و نیز ریسک کردن با هدف کسب تجربه های جدید و آموختن، از جمله مواردی هستند که به عنوان مصداق های سلامت ذهنی مورد اشاره قرار می گیرند.
توجه به هنر و لذت بردن از آن و تلاش برای تقویت مهارت تفکر نقادانه از جمله زیرمجموعه های دیگر سلامت ذهنی محسوب می شود.
تعریف سلامت عاطفی و هیجانی
توانایی کنترل هیجانات به شکلی که در بیان آنها راحت باشیم و بتوانیم شکل و شیوه ی مناسب اظهار و ابراز آنها را انتخاب کنیم، به عنوان سلامت عاطفی تعریف می شود.
دقت داشته باشید که کنترل هیجانات به معنای مخفی کردن آنها نیست. بلکه به معنای تصمیم گیری درست در مورد ابراز کردن یا نکردن آنها و شیوه و زمان ابراز آنهاست.
برخی از مطالبی که تا کنون در ارتباط با سلامت عاطفی و هیجانی در متمم مطرح شده اند:
* معرفی مفهوم مدیریت خشم
* آشنایی با روش های نادرست مدیریت خشم
* شناسایی و ابراز احساسات
* درس های مرتبط با هوش هیجانی
* فاصله گرفتن از الگوی والدانه و تلاش برای به کارگیری الگوی بالغانه در رفتار
تعریف سلامت محیط زندگی
تعریف سلامت محیط زندگی اگر چه به سادگی قابل درک است، اما بیان آن چندان ساده نیست.
تقریباً هر چیزی که در محیط ما وجود دارد و روی یکی از مولفه های سلامت تاثیر می گذارد را می توان به عنوان سلامت محیط زیست یا سلامت محیط زندگی معرفی کرد.
تمیزی هوایی که نفس می کشیم، آبی که می نوشیم، غذایی که می خوریم، پایین بودن نویز و صدای مزاحم که در محیط ما قرار دارد، فضای فیزیکی که برای کار و زندگی در اختیار داریم، نور محیط و خلاصه هر چیزی که در محیط است و به سلامت ربط دارد، در این جا قابل بررسی است.
برخی از درس هایی که در ارتباط با این مولفه از سلامت، در متمم منتشر شده اند:
* روانشناسی محیطی
* تاکید بر شرایط محیطی در تعریف کیفیت زندگی کاری
* طراحی دفتر کار و اتاق های بدون پنجره
تعریف سلامت اجتماعی
در تعریف سلامت اجتماعی می گویند:
سلامت اجتماعی به معنای توانایی تعامل با انسان ها و محیط با هدف ایجاد ارتباط رضایت بخش بین فردی است.
توانمندی ارتباط صادقانه با دیگران و مدیریت تعارض به شیوه ی سالم و اخلاقی طی زمان مناسب و قابل قبول، از جمله شاخص های سلامت اجتماعی است.
دقت داشته باشید که در زمان نامحدود، به هر حال یا تعارض از بین می رود یا طرفین تعارض می میرند! بنابراین در تعریف فوق، عبارت در زمان قابل قبول یک عبارت کلیدی است.
احترام گذاشتن به دیگران، مسئولیت در قبال جامعه و آمادگی برای هزینه کردن از منابع خود برای جامعه و تعامل سالم و دوسویه ی متعادل با دیگران (به شکلی که نه ما مورد سوء استفاده قرار بگیریم و نه دیگران را مورد سوء استفاده قرار دهیم) از جمله زیرمجموعه های سلامت اجتماعی محسوب می شوند.
برخی از درس هایی که تا کنون در متمم، به نوعی به این زمینه پرداخته اند به شرح زیر هستند:
* معرفی افرادی که با الگوی رفتاری خود، جسم و ذهن ما را مسموم می کنند
* مفهوم نوازش در تعامل با دیگران
* مذاکره کردن با کسانی که از نگاه ما دیوانه به نظر می رسند
* هنر نه گفتن در ارتباطات و مذاکره
* رفتار انفعالی – تهاجمی در مذاکره و تعامل با دیگران
تعریف سلامت معنوی
سلامت معنوی را به صورت باور به ارتباط و اتصال انسانها با یکدیگر و نیز داشتن معنا و هدف برای زندگی تعریف می کنند.
اگر چه به تعداد انسانها، ممکن است نگرش ها و باورهای متفاوتی در زمینه ی انسانها، تعامل آنها با یکدیگر و معنا و هدف زندگی وجود داشته باشد، اما مستقل از این تنوع، باور داشتن و یافتن معنایی برای زندگی، در مقایسه با کسانی که نتوانسته اند برای زندگی معنایی بیابند یا بسازند، سلامت معنوی را ایجاد و تقویت می نماید.
طبیعتاً این جنس از سلامت، چیزی نیست که در قالب درس قابل بیان و انتقال باشد. بلکه عمیق تر و فراگیر تر است و تمام لایه های زندگی فرد را در بر می گیرد و به نوعی هر انسانی در لحظه لحظه ی حیات خود، در جستجوی این معناست.
تعریف سلامت شغلی
داشتن شغلی که رضایت شغلی نسبتاً خوبی را ایجاد کند، انجام کاری که معنا داشته باشد، کارکردن با کسانی که سهم تو را در کار ببینند و بپذیرند و منافع مالی در حدی که بتوانی سبک زندگی مورد نظر خود را داشته باشی، از جمله مولفه های سلامت شغلی تعریف می شود.
اگر چه در متمم درس هایی در زمینه ی رضایت شغلی و مدیریت منابع انسانی و #مدیریت رفتار سازمانی وجود دارند، اما هنوز بین وضعیت فعلی و برنامه ای که برای معرفی و تشریح و ارائه ی راهکار برای بهبود سلامت شغلی در نظر داریم، راه درازی باقی مانده است.
30