پروژه درس مرمت ابنیه موضوع:خانه شیخ الاسلام اصفهان
به نام اهورای پاک
خانه شیخ الاسلام مربوط به دوره قاجار بوده و در شهر اصفهان، چهارراه تختی، خیابان جمال الدین عبدالرزاق، کوچه شیخ الاسلام قرار گرفته. خانه شیخ الاسلام دارای حیاط بسیار بزرگی است که فضاهای اصلی در شمال و جنوب آن ساخته شده اند. این حیاط غالبا محل برگزاری مراسم مذهبی بوده و محوطه سازی آن با سایر خانه های اصفهان متفاوت می باشد. به این ترتیب که یک حوض نسبتا کوچک مقابل ایوان شمالی و دو باغچه به شکل هشت ضلعی در دو سوی آن قرار دارد.
مهم ترین فضای خانه، ایوان وسیع ستون داری است که در میانه ضلع جنوبی حیاط قرار گرفته است. این ایوان و دو گوشوار آن مرتفع ترین بخش خانه می باشند و وجود سقف شیبداری بر فراز ایوان، این ارتفاع را افزایش می دهد. سبک خاص معماری این بخش باعث تمایز این خانه از سایر خانه های هم دوره خود شده. دهانه وسیع ایوان، فضای آن را به ادامه فضای باز حیاط مبدل ساخته و وجود حوض و فواره در فضای ایوان بر این استمرار تاکید می کند. در انتهای ایوان، شاه نشین بزرگی قرار دارد که از پشت به فضای دیگری مرتبط است. همچنین دو اتاق در طرفین شاه نشین واقعند که از یک سو به ایوان و از سوی دیگر به شاه نشین مرتبط می باشند. این اتاق ها دارای شکل، اندازه و پوشش های متفاوتی هستند. تزئینات متنوع گچبری، آینه کاری و مقرنس در فضای ایوان و شاه نشین آن بر اهمیت این بخش خانه تاکید می کند.
ایوان ستون دار جبهه جنوبی خانه شیخ الاسلام اصفهان جبهه شمالی خانه، ارتفاعی معادل یک طبقه دارد. تالار میانه این جبهه با یک ارسی پنج دهنه به حیاط مشرف می شود و در طرفین آن دو اتاق سه دری واقع شده اند. در جبهه غربی حیاط یک ایوان کم عمق ستون دار در میانه و دو غرفه در دو سوی آن قرار دارد که برای نشستن و تماشای مراسم تعزیه و عزاداری مورد استفاده قرار می گرفته اند. ضلع شرقی حیاط از یک سکوی سراسری و یک اتاق سه دری تشکیل شده و دیوار آن مشابه با تقسیمات جبهه غربی نماسازی شده است.
در گوشه جنوب غربی بنا، حیاط کوچکی واقع شده که توسط یک راهرو باریک به حیاط اصلی مرتبط می شود. در جبهه های شمالی و شرقی این حیاط به ترتیب یک تالار و یک اتاق سه دری قرار گرفته اند. ورودی خانه دارای هشتی بزرگ مشترکی با خانه های همسایه است و از گوشه شمال غربی به حیاط راه می یابد. این خانه در تاریخ 29 شهریور 1353 با شماره ثبت 997 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
معرفی خانه شیخ الاسلام آدرس :چهار راه تختی ،کوچه هتل پرشیا خانه شیخ الاسلام که عنوان تکیه شیخ الاسلام بر آن مناسب تر است در خیابان چهار باغ پایین ،چهار راه تختی واقع شده است .این اثر که با معماری خاص دوره قاجاریه ساخته شده است جزئی از مجموع خانه های شیخ الاسلام می باشد که از نظر معماری دارای دو جبهه ساختمان در شمال و جنوب است. این خانه از قدیم الایام برای برگزاری مراسم عزاداری حضرت سیدالشهداء و تعزیه مورد استفاده قرار می گرفت.
پلان بنا 1-ورودی 2-هشتی 3-میاندر 4-سرویس بهداشتی 5-سکو 6-اتاق 7-سه دری 8-تختگاه 9-تالار(زمستان نشین) 10-حیاط 11-باغچه 12-حوض 13-ایوان جنوبی 14-نارنجستان 15-فضای خدماتی 16-خلوت 17-برف انداز
قسمت جنوبی که مهمترین بخش خانه می باشد دارای یک ایوان با سقف مقرنس کاری و تزئیینات نقاشی گل و بوته و دو ستون و یک حوض سنگی در وسط ایوان می باشد.در این ایوان دو عدد پنجره مشبک چوبی با شیشه های رنگی و دیوارهائی با نقاشی و گچبری وجود دارد.که در عقب این ایوان اتاق کوچکی با مجموعه ای از هنر گچبری و مقرنس کاری قرار دارد.
نما-برش از قسمت جنوبی بنا
ایوان جنوبی بنا
نما-برش از قسمت شمالی بنا
نما-برش از قسمت غربی بنا
در سالهای قبل از انقلاب به علت عدم توانائی مالکین در حفظ و نگهداری آن و همچنین به دلیل زوال تدریجی تزئیینات قابل توجه و ارزش های معماری و به لحاظ جلوگیری از تخریب و انهدام بنا ،ساختمان خانه شیخ الاسلام در اختیار وزارت فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت .از همان زمان اقدامات مرمتی به خصوص در قسمت تزئیینات و ساخت دربهای مشبک به وسیله استاد کاران آغاز شد و همه ساله مراسم تعزیه و عزاداری زیر نظر هیاتهای محلی و زیر نظر ارشاد اسلامی در آن برگزار می شد.متاسفانه در سال 1365این خانه مورد بمباران قرار گرفت و قسمت جنوب شرقی بنا آسیبهای جدیدی دید که عملیات بازسازی و مرمت آن به سرعت انجام گرفت .در حال حاضر خانه شیخ الاسلام با مساحت 1455 متر مربع ،مکانی برای استقرار واحد صنایع دستی میراث فرهنگی می باشد.
هشتی ورودی به میان در بنا
سر در ورودی بنا
نمای جبهه شمالی بنا
نمای جبهه جنوبی بنا
تزیینات به کار رفته در بنا
گچبری
مقرنس کاری سقف ایوان جنوبی بنا
مقرنس کاری سقف ایوان جنوبی
نقاشی روی گچ
آینه کاری
نمونه ای از آینه کاری ایوان جنوبی
تزیینات چوبی : استفاده از پنجره های مشبک و قواره بری شده
نمونه قواره بری شده
اجرای قابی از نقوش هندسی با تکنیک خاتم کاری روی چوب و آینه کاری
استفاده از ستونهای چوبی در ایوان جنوبی همراه با آینه کاری
استفاده از شیر سر چوبی در رخبام بنا ،همراه با تکنیک منبت روی چوب
خانه شیخ الاسلام به عنوان یادگاری به جا مانده از دوره صفوی وقاجاریه است که به یکی از زیباترین بناهای تاریخی اصفهان بدل شده این خانه شامل دو بخش اندرونی وبیرونی است.بنای بخش جنوبی این خانه که مهمترین بخش آن به شمار می اید دارای یک ایوان بزرگ با تزیینات مقرنس کاری و نقاشی گل و بوته در سقف و دو ستون بزرگ و یک حوض زیبا در مرکز ایوان است.ایوان این بخش از تزیینات مقرنس کاری منحصربه فردی برخوردار است.سایر بخش های اینئ خانه نیز دارای پنجره های مشبک و گره چینی است.در این مکان که متعلق به شیخ الاسلام اصفهان بوده عموما مراسم مذهبی نظیر سوگواری مراسم شهادت امام حسین در آن برگذار می شده.هم اینک این خانه توسط سازمان میراث فرهنگی اصفهان مرمت و به کارگاه های هنرهای سنتی نظیر سفال گری زربافی و گره چینی اختصاص یافته.
این بنا در منطقه چهارباغ و چهار راه تختی و در کوچه ای به همین عنوان واقع شده است.ساخت اولیه بنا در زمان صفویه انجام شده و هدیه شاه عباس به دختر و دامادش میباشددر سالهای قبل انقلاب به دلیل جلوگیری از تخریب بنا این ساختمان در اختیار وزارت فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت. از همان زمان اقدامات مرمتی در آن آغاز شد و همه ساله مراسم تعزیه و عزاداری توسط هییت های محلی در آن برگذار میشد.شیخ الاسلام از بزرگان دینی زمان قاجار بوده.این خانه در زمان قاجار به عنوان مرکزی جهت انجام کارهای مدعی العموم و مرکزی شبیه دادگستری و در زمان رضاخان توسط شیخ الاسلام تبدیل به شهرداری شد ولی از دوره صفویه تبدیل به هییت شد.در سال 1365 بمباران به قسمت جنوب شرقی بنا آسیب زد که پس ازآن بازسازی شد.
معرفی خانه شیخ الاسلام(اصفهان)
موقعیت بنا:
خانه:خانه یکی از مباحث مهم در معماری ما میباشد.نیاز به خانه در این زمان خیلی احساس می شود و میبایست با شناخت معماری گذشته و تطبیق آن با معماری معاصر این نیاز را برطرف کرد.
واژه خانه که امروز مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق می شده است.واز واژه سرا به جای کلمه خانه استفاده میکردند.
به گفته دانشمندان کهن ترین خانه سازی ها به هنگام فرود آمدن آدمیان از غارها به کوهپایه و دشت انجام شد که پس از آن آدمی ناگذیر به ساخت سرپناه گردید.نشانه های به دست آـمده از کهن ترین خانه سازی ها در جهان تا به امروز در گنج دره کرمانشاه یافت شده است که پیشینه آن به ده هزارو پانصد سال پیش میرسد.
آشپزخانه:درباره جای آشپزخانه گفته شده که در گذشته در تابستانها از آشپزخانه کمتر بهره گیری میشده است و در سراسر روز کمتر خوراک پختنی می خوردند و بیشتر خوراکهایی مانند کشک و خیار و امثال آن میخوردند ولی در زمستان از آشپزخانه بیشتر بهره گیری می شده و چون اتاقهای زمستانی در بخش شمالی و غربی میانسرای خانه جای می گرفتند پس همان جا هم بهترین جا برای آشپزخانه بوده معمولا آشپزخانه ها از سقف نور می گرفتند و پنجره به بیرون نداشتند
آشپزخانه همواره جایی از خانه ساخته می شد که بانوی خانه بتواند در آن به آسودگی به کار خود بپردازد و کمتر در برابر چشم باشد.
معرفی فضاها در یک خانه ایرانی:
ارسی:از زیباترین در و پنجره ها بودند که از چوب ساخته میشدند و در آنها قابهای کوچکی با گره سازی چوبی میساختند و شیشه کار می گذاشتند.
هشتی:فضای میانجی درون و برون ساختمان است چرا که درون خانه دارای حریم شمرده می شد و هرگز از بیرون به یکباره نمیشد به اندرون خانه پا گذاشت. هشتی گاه هشت پهلو بوده ولی به شکلهاه هشت و نیم هشت نگینی و کشکولی هم ساخته می شده است دیوارهای هشتی دارای تاقنما و سکو و چراغدان بوده و از برخی درگاههای آن به بخشهای دیگر خانه راه می یافتند.
حیاط:بخش روباز و بی آسمانه(سقف) خانه را میگویند که در میان سرا جای داشته و اتاقهای گوناگون در گرداگرد آن ساخته شده و روبه آن باز میشده.
اتاق: نام اتاق از شمار درگاههایی که از آنها به میانسرا بازمیشده به دست می آمده است مانند سه دری پنج دری هفت دری.
اتاق سه دری: بیشتر اتاق خصوصی یا اتاق خواب را می گغتند.
شاه نشین:فضایی در بالای اتاق همچون یک تورفتگی که نشیمنگاه مهمان بوده است.
تالار:به اتاق کشیده و بزرگ تالار میگفتند که در ریشه این واژه تلوار است
یعنی ساختمان بزرگ.
اندرونی:ویژه زندگی خصوصی خانوار بوده . میانسرای بزرگی داشته که در گرداگرد آن اتاق های فراوا نی ساخته می شده.
بیرونی:چون ایرانیان مهمان دوست بوده و از طرفی نمی خواستند مهمان وارد زندگی خصوصی آنها شود از این رو بخشی از فضای خانه را به مهمان تعلق می دادند که به آن بیرونی می گفتند. بیرونی یک میان سرا یک اتاق پذیرایی بزرگ یک سفره خانه و یکی دو اتاق برای آسایش مهمانها داشت.
ایوان:فضای نیمه باز مسقفی است که از سه طرف محدود و از یک طرف باز است. در خانه های دوره قاجار ایوانهای جنوبی نمای خانه را در پس پرده خود آشکار می سازد نمایی که در بطن آن معمولا طنبی ها (اتاق بزرگ و اصلی خانه که دراغلب در دل خانه واقع شده اند و دارای پنجره ارسی است)
کله ای ها (اتاق واقع در دو طرف طنبی در طبق فوقانی که در نتیجه ارتفاع بلند طنبی به وجود می اید و اغلب به آن دید دارد )حوضخانه ها (فضای سرپوشیده و مرتفعی که حو ضی در میان دارد و معمولا با فضاهای دیگر مرتبط است.)و دیگر عناصر خانه وجود دارد.
انواع تزیینات گچ بری تنگ بری آیینه کاری مقرنس کاری و تزیینات چوبی در این خانه زیبا دیده می شود.
ایجاد گچ بری های برجسته و آویخته بر سقف خانه را مقرنس کاری گویند.
تزیینات
فضاهای داخل خانه:
هشتی
ورودی
ایوان جنوبی
ایوان شمالی
ایوان غربی
برش عمودی الف-الف:
برش عمودی ب-ب:
برش عمودی ج-ج:
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:ترک
عامل:نشست ساختمان
درمان:بازگرداندن به شکل اولیه با مصالح مناسب
آسیب:رطوبت صعودی
عامل:بالا بودن آبهای سطحی و وجود
رطوبت در خاک
درمان:احداث کانال هواکش
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:فرسودگی مصالح
عامل: گذشت زمان
درمان :بندکشی مجدد و تعویض آجرهای فرسوده
آسیب:رطوبت صعودی
عامل:عدم ایزولاسیون کف و بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی
درمان:ایزولاسیون کف-کانال کشی بازگرداندن به حالت اولیه
آسیب:فرسودگی مصالح
عامل:گذشت زمان
درمان:بازگرداندن به شکل اولیه
آسیب ها و مرمت بنا:
آسیب:ترک
عامل:فرسودگی مصالح
درمان:ترمیم وبرگرداندن به شکل اولیه با استفاده از مصالح مناسب
آسیب ها و مرمت بنا:
آسیب:ترک
عامل:فرسودگی مصالح
درمان:ترمیم وبرگرداندن به شکل اولیه با استفاده از مصالح مناسب
آسیب:عامل بیولوژیکی
عامل:تار عنکبوت
درمان:از بین بردن عنکبوت
آسیب:ترک
عامل:فرسودگی مصالح
درمان:ترمیم و بازگرداندن به شکل اولی با استفاده از مصالح مناسب
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب: عامل بیولوژیکی
عامل:موریانه
درمان:از بین بردن موریانه توسط اسید بنزوییک
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:انسانی
عامل: بی نظمی انسانها و عدم مدیریت صحیح
درمان:مدیریت مناسب و بازگرداندن به حالت اولیه
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:رطوبت نزولی
عامل:عدم ایزولاسیون
درمان:ایزولاسیون و بازگرداندن به شکل اولیه
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:انسانی
عامل: بی نظمی انسانها و عدم مدیریت صحیح
درمان:مدیریت مناسب و بازگرداندن به حالت اولیه
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:انسانی
عامل: دخالت در طراحی معماری
درمان:برداشتن و بازگرداندن به حالت اولیه
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:انسانی
عامل: بی نظمی انسانها و عدم مدیریت صحیح
درمان:مدیریت مناسب و بازگرداندن به حالت اولیه
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:فرسودگی مصالح
عامل: گذشت زمان
درمان:بازسازی و ترمیم و بازگرداندن به حالت اولیه بر طبق مستندات
آسیب:رطوبت صعودی
عامل:عدم ایزولاسیون کف و بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی
درمان:ایزولاسیون کف-کانال کشی بازگرداندن به حالت اولیه
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:عامل بیولوژیکی
عامل:موریانه
درمان:از بین بردن موریانه با اسید
آسیب:ترک
عامل:رطوبت نزولی
درمان:ایزولاسیون سقف و بام و بازگرداندن به شکل اولیه
آسیب:فرسودگی مصالح
عامل:مرور زمان
درمان:بازگرداندن به حالت اولیه با مصالح مناسب
آسیب ها و مرمت بنا
آسیب:فرسودگی مصالح
عامل:گذشت زمان
درمان:بازگرداندن به حالت اولیه با مصالح مناسب
آسیب:انسانی
عامل:دخالت در طراحی معماری
درمان:بازگرداندن به شکل اولیه
به جز آسیبهای یاد شده این بنای زیبا طی موشک باران سال1366 رژیم بعثی عراق مورد تخریب قرار گرفت که در همان سال بخشهایی از بنا که احتمال تخریب مجدد داشته را به طور موقت عملیات مرمتی اورژانس صورت گرفت و سپس همه ساله اقدامات مرمتی اساسی در خانه مذکور ادامه پیدا نموده است که در بخش بعدی به آن می پردازیم.
مرمت تزیینات گچبری در اتاق(جبهه جنوب شرقی)شامل:تعمیر تنگ بریها و مرمت سطوح ترک خورده با مخلوطی از ملات گچ و چسب بونکس
کف فرش کردن ایوان جنوبی
مرمت تزیینات گچبری و مقرنس های سقف ایوان جنوبی به ترتیب:
لایه برداری بخشهای تخریبی مقرنس هایی که در اثر لرزشها و انفجار جدا و
بیرون آمدگی از سطح بدنه داشته اند.
تمیزکاری زمینه کار از لایه های فرسوده کاهگل و ملات فرسوده و نصب مقرنس های برداشته شده.
استحکام بخشی از تزیینات مقرنس ها بصورت تزریق مواد با ملات گچ و بوتکس.
مرمت تزیینات ریخته شده آیینه کاری سقف ایوان جنوبی.
تعمیر اساسی بدنه حیاط در جبهه شمالی با اندود کاهگل و سیم گل.
ساخت و نصب 8 لنگه در چوبی.
اقدامات مرمتی که تا کنون روی بنا انجام شده:
کف سازی اتاقهای ضلع جنوب شرقی به طریق ماکادم ریزی (لاشه سنگ
) و نصب سفالهای 20*20با ملات سیمان.
ایجاد کانالهای تاسیساتی و برق در قسمت جنوب شرقی با نصب کلید و پریز .
تخریب دیوارهای خشتی فرسوده و سست و پی بندی و در قسمت پایین با سنگ لاشه و بازسازی با آجر مربع و ملات ماسه سیمان .
بازسازی دیوار خارجی بنا با آجر مربع و ملات ماسه سیمان.
ساخت ارسی بالارو چوبی جهت نصب در شمالی.
تهیه و نصب راه پله چوبی.
رنگ آمیزی (رنگ پلاستیک سفید)بدنه اتاقهای ضلع جنوب غربی .
برداشتن رنگهای اضافی از سطح درهای چوبی اتاق ضلع شمال غربی با مواد رنگبر.
طراحی پارچه بریهای دوردار به تعداد 45 عدد.
بریدن پارچه بریهای و برش میانی آنها به تعداد 45 عدد.
شیشه آیینه کردن و چسباندن پارچه بریها 45 عدد.
میخ کردن و چسباندن بر سطح یکدیگر و نصب آنها در حاشیه پنجره ها به تعداد 45 عدد.
قالب گیری جهت گره چینی پنجره ها.
گرفتن چوب و آماده کردن آنها برای گره چینی.
واگرفتن قالبهای گره بر روی تیرهای آماده شده.
خط اره زدن وکوم کندن آلتی ها.
کنشکاف زدن و پخ زدن آنها.
نصب مقداری از شیشه های پنجره شمال.
فعالیت ها و خدمات فنی انجام شده در کارگاهها
کاربری امروزه بنا :
کارگاه هنرهای سنتی
(صنایع دستی)
طرح احیا: