بسم الله الرحمن الرحیم
مرمت سرای دادرس ( اهواز)
فصل اول : شناخت
استان خوزستان در قسمت جنوب غربی ایران قرار دارد .طبق آمار نامه سال 1385 این استان دارای وسعتی معادل 663/633 کیلومتر مربع مساحت می باشد . این استان از سمت شمال به استان لرستان ، از سمت شمال غربی به استان ایلام ، از غرب به کشور عراق ، از طرف جنوب به خلیج فارس و استان بوشهر ، از طرف شرق و جنوب شرق به استان های چهار محال بختیاری و کهگلویه و بویر احمد ختم می شود .
تاریخ شهر اهواز
در ایلام باستان
در طول تاریخ و در گذر زمان در سرزمین پهناور ایران شهرهایی وجود داشته اند که بارها توسط عوامل گوناگون چون سیل و زلزله، جنگ ها و خون ریزی ها و … ویران و نابوده شده، و به کلی ازبین رفته اند و پس از چند سده ناگهان به دلیلی جان دوباره گرفته و زندگی نوینی را آغاز کرده اند. یکی از این شهرها، شهر باستانی اهواز است.
ساخت اهواز را به ایلامیان نسبت داده اند؛ ایلامیان آن را «تاریانا» می نامیدند. این شهر در این دوره بسیار آباد و پر جمعیت و یکی از مراکز مهم تجاری و پر رفت وآمد بوده که احتمالاً با یورش آشوریان و یا در پایان شاهنشاهی هخامنشی با یورش اسکندر منفور تخریب شده است.
در دوران اشکانیان
از دوره اشکانیان دانسته چندانی در دست نیست، تنها چیزی که از این دوره از کتب تاریخی به دست ما رسیده حاکی از آن است که ظاهراً شخصی به نام نیلوفر حاکم این شهر بوده است. در مرآت البلدان ناصری آمده است: « اهواز پایتخت اردوان چهارم پادشاه اشکانی بوده». با توجه به بررسی های اخیر باستان شناسی پیرامون اهواز، این شهر در دوره اشکانی یک شهر آباد و پر جمعیت بوده است.
در دوره ساسانی، بر پایه آنچه که از کتب تاریخی دریافت می شود پس از دوره اشکانیان شهر دوباره ویران، و یا از رونق می افتد، و دلیل آن درگیری اردشیر پاپگان با اردوان پنجم اشکانی بوده که در نزدیکی اهواز کنونی رخ داده است. اردوان از اردشیر شکست می خورد و اردشیر پاپگان به دلیل خرابی های جنگ و به دلیل پیروزی و قدرت گرفتن، شهر را بازسازی و آن را به دوران اوج خود می رساند. در آن زمان نام های هرمزاردشیر، و یا هورمشیر، برای این شهر به کار می رفته است .
در دوران ساسانیان
اهواز در قدیم در محله عامری که محله شیخ عامر بوده، شکل گرفته است.
محله ی عامری
این منطقه در ابتدا کاملا مسکونی بوده که با شکل گیری بازار باعث پیشرفت آن شده . رونق گرفتن این قسمت از اهواز، کم کم آن را به حا لت تجاری تبدیل کرد.
مهم ترین آثار تاریخی شهر اهواز:
سرای معین التجار
سرای معین التجار درخیابان 24 متری قراردارد ویکی دیگرازکاروانسراهای شیخ خزعل بوده است . این بنا ازلحاظ معماری ومصالح به کار رفته وهمچنین قوس ها ، ستون ها وترئینات آجری به کار رفته در بنا شباهت زیادی به بنای دادرس دارد .
سیلو در نزدیکی کارون
پل سفید اهواز
هتل پارس
بانک شاهی
اولین کارخانه یخسازی
بیمارستان امام
باغ بردران لینچی:
هم اکنون مهمانسرای دانشگاه چمران است.
خانه های بانک ملی
سرای دادرس ( اهواز)
موقعیت :
استان خوزستان
شهرستان اهواز
خانه دادرس بنایی بازمانده از دوره قاجاری است که در سال ۱۳۸۲ به شماره ۹۷۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این خانه را شیخ خزعل ( حاکم وقت) پشت قصر خود در خیابان عبدالحمید ( نام یکی از پسرانش) بنا نهاد. ولی در گذر زمان کاربری آن تغییر کرد.
خیابان عبدالحمید شهر اهواز بنا های تاریخی بسیاری را از دوره ی قاجاریه و پهلوی در خود جای داده است.
که بخش ناچیزی از آن ها به ثبت رسیده است و سرای دادرس یکی از این بناهای تاریخی شهر اهواز است که تاکنون فقط به ثبت رسیده و در نگهداری و مرمت آن کوتاهی شده است.
قصر شیخ خزعل اکنون تبدیل به پارکینگ ترمینال اتوبوس رانی آزادگان شده است .
تاریخچه سرای دادرس :
موقعیت بنا در خیابان نظامی (بازارعبدالحمید)
خانه دادرس
بازارعبدالحمید
سرای دادرس از گذشته تا به حال:
این بنا ساختمانی دو طبقه است که مساحت آن 521 متربع میباشد و120 متراز آن را حیاط تشکیل میدهد . در طبقه همکف آن پنج اتاق و در طبقه دوم ، سه اتاق وجود دارد سرداب موجود در بنا ( زیرزمین ) نیز مساحت حدود ۴*۵ متر مربع دارد.
کاربری :
خانه دادرس ابتدا از خانه های شیخ خزعل ، بعد میدان تره بار و سپس به بازار خواروبارفروشان مبدل شد. خانه دادرس اکنون با قدمت تاریخی آن تبدیل به انبار کفش و دمپایی شده است.
این بنا دارای سرداب، آثاری از حجاری، آجرچینی، ستون و در و پنجره چوبی بوده و از ویژگی های منحصر به فرد آن سنگ چینی های بسیار زیبای آن است.
جدول تحلیل ازرشیابی بنای دادرس:
مصالح به کار رفته در سرای دادرس :
آجر، کاهگل ، سنگ ، سیمان
کلیه پلان ها :
ورودی زیرزمین
پلان زیرزمین
SC :1/100
پلان همکف
SC :1/100
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
ایوان
ایوان
سرویس بهداشتی
حیاط
دالان ورودی
تصاویری از همکف
نمای هایی از همکف
پلان طبقه اول
SC :1/100
ایوان
ایوان
ایوان
ایوان
اتاق
اتاق
آشپزخانه
سرویس
حمام
حیاط مرکزی
پایین
اتاق
نمایی از ایوان به سمت بیرون
نمایی از اتاق سه دری (پذیرایی)
نما ضلع شمالی
برش ضلع شمالی
جزئیات و تزینات خانه دادرس :
شامل :
انواع قوس ها
تزئینات آجری
تزئینات سنگی
نقشهای ترسیم شده روی دیوارها
شیشه های رنگی بالای درب و پنجره
تعریف قوس :
قوس عبارتست از قسمتی از یک یا چند کمان که کنار همدیگر قرار گرفته و دهانه را می پوشانند و به عبارت دیگر پوششهایی که برای نعل درگاهها طاق نماها ـ گنبدهای تک ـ بکار می روند و بطور کلی می توان گفت که تمامی پوششهای ساختمانهای باستانی و سنتی در حالت کمانی و قوس انجام می گیرد. کاربرد قوسها : معمولا" از قوس برای محل دربندها و نعل درگاه در فضاهای داخلی در ابعاد متغّیر بنا به اصول اجرایی مختلف استفاده می شود . همچنین از قوس در پوشش نعل درگاههای در و پنجره به شکل باربر و باربر تزیینی ، یا تزیینی بدون باربری نیز در نماهای خارجی بناها بسیار استفاده می گردد.
انواع قوس ها موجود در دادرس :
قوس نیم دایره قوس بیضی خفته قوس کلیل پارتی
قوس نیم دایره :
درطبقه اول
قوس بیضی خفته :
درطبقه اول
قوس کلیل پارتی :
درطبقه اول
تزئینات آجری در مکان های مختلف بنا:
بر روی طاقهای موجود در حیاط بنا این تزئینات در چهار منطقه قرار دارد:
در ایوان همکف در ضلع شمالی حیاط بنا
در ایوان و تالار در طبقه اول در ضلع شمالی
در قسمت تابستان نشین در ضلع جنوبی حیاط بنا
بر سردر دربهای ضلع غربی در طبقه همکف
در همکف
در طبقه اول
تزئینات آجری واقع در بالای ستونها در طبقه اول
در طبقه اول
تزئینات سنگی در مکان های مختلف بنا:
تزئینات موجود بر سرستونها و بین ستون و پای ستون.
در همکف
تزئینات ستون در ضلع شمالی طبقه همکف
تزئینات ستون در ضلع شمالی طبقه اول
در طبقه اول
تزئینات ستون در ضلع جنوبی همکف
تزیینات نقاشی در مکان های مختلف بنا:
تزئین به صورت نقاشی دیواری بر روی اتاق 3دری در طبقه اول قرار دارد که دورتادور اتاق در قسمت تاقچه ها و در قسمت گلویی سقف و در بالای شومینه وجود دارد.
در بالای شومینه
در قسمت گلویی سقف
تزئینات شیشه های رنگی در بنا:
نمونه تزئینات شیشه در بالای بعضی از درب ها و پنجره ها برجا مانده است.
تقسیم بندی انواع پوشش ها
در این سرا از دو پوشش ، طاق و تخت استفاده شده است.
1) پوشش طاقی
پوشش طاقی شکل در قسمت ورودی خانه.
در اتاقهای ضلع شرقی بنا که هم اکنون به مغازه تبدیل شده اند.
2) سقفهای تخت
این سقفها در اکثر قسمتهای بنا موجود است که با تیرهای چوبی و حصیر ساخته شده اند .
کاربری های اطراف بنا :
خیابان سلمان فارسی
بانک ملت
خیابان آزادگان
بانک تجارت
ترمینال آزادگان
خیابان نظامی (بازارعبدالحمید)
خانه دادرس
فصل دوم: آسیب شناسی
مقدمه :
دادرس ، خانه ایست تاریخی مربوط به دوران قاجاریه که درمرکز شهراهواز در (دربازارعبدالحمید) قراردارد. دارای پلانی نیمه درونی ( حیاط مرکزی ) است.
بر روی این خانه تا کنون هیچ اقدام مرمتی صورت نگرفته است.
به طوری که بخشی از آن تخریب شده و قسمتی از سقف ریزش کرده است.
جداول آسیب
تعریف ازاره ی دیوار: به روکش حفاظتی دیوار از کف اتاق تا ارتفاع یک متری گفته می شود . عنصری تزئینی و ساختمانی است. که در اکثر بناهای تاریخی ایران دیده می شود.
دخل و تصرف ها :
دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر :
چندین مغازه از ضلع خارجی بنا که قبلا بخشی از بنا ( اتاق ) بوده است. با مسدود کردن در ها و قطع ارتباط این مکان ها با بخش های داخلی خانه به مغازه های مجزا تبدیل شده اند.
مغازه
مغازه
مغازه
الحاقات بنا :
این قسمت در گذشته به عنوان ایوانی تابستان نشین برای دوری از گرما و آفتاب استفاده میشد. و معماری آن به صورت طاق میان دو ستون بود ، اما امروز با زدن دیوار میان ستون ها ، این ایوان تبدیل به اتاق شده است.
نقشه های آسیب نگاری
نفوذ رطوبت در پلان همکف
نفوذ رطوبت در پلان طبقه اول
رطوبت در برش
ترک خوردگی و فرسایش ها در پلان همکف
ترک خوردگی و فرسایش ها در پلان طبقه اول
ترک خوردگی در برش
فروریختگی در پلان همکف
فروریختگی در پلان طبقه اول
فصل سوم : طرح مرمت
– مبانی نظری مرمت
– استراتژی مرمت
– جزئیات مرمت و درمان
مبانی نظری مرمت :
دادرس ، خانه ایست تاریخی مربوط به دوران قاجاریه که توسط شیخ خزعل درمرکز شهراهواز در بازارعبدالحمید ساخته شد . دارای پلانی نیمه درونی ( حیاط مرکزی ) است.
بر روی این خانه تا کنون هیچ اقدام مرمتی صورت نگرفته است
به طوری که بخشی از آن تخریب شده و قسمتی از سقف ریزش کرده است.
تعریف مرمت :
کلیه اعمالی که برای اصلاح مواد موجود و ساختار یک اثر فرهنگی انجام می گردد تا به موقعیت اولیه آن که شناخته شده می باشد، بازگردد مرمت میگویند. هدف مرمت نگهداری و آشکار نمودن ارزشهای هنری و تاریخی اثر بوده و بر پایه توجه به قطعات اصلی باقی مانده و شواهد از وضع اولیه اثر استوار می باشد
1-مرمت اضطراری
2-مرمت استحکامی
3-مرمت تکمیلی
استراتژی مرمت:
استراتژی مرمت :
1 . شمع بندی و رفع خطر فروریختگی
2 . درمان نشست و تقویت پی به وسیله تزریق بتون در زیر پی
3 . رطوبت زدایی و استفاده از مصالح عایق از قیبل قیرگونی در مقطعی از دیوار ها
4 . کانال کشی در پای دیوار و خارج از بنا به منظور دفع رطوبت صعودی
5 . استفاده از عایق سنتی در بام ، برای دفع رطوبت نزولی
مرمت اضطراری :
مرمت استحکامی :
1 . استحکام بخشیدن تزئینات آجری موجود در جان پناه پشت بام و برداشتن لایه های معیوب و اجرای مجدد آجرچینی طبق الگوی تزئینات گذشته بنا
2 . خارج کردن آجرهای ریخته شده و دوباره سازی آن با مصالح همگن
3 . بندکشی نما و استفاده از سنگ ، آجر یا کاشی به عنوان ازاره ی دیوار ( دفع رطوبت )
4 . تزریق ملات در ترک های ایجاد شده
مرمت تکمیلی :
1 . تعویض مجدد در و پنجره ها مطابق شکل و فرم اولیه آن
2 . پاک سازی حیاط خانه و انتقال مواد زاید به خارج از محیط
3 . ترمیم کف پوش آجری بنا
4 . اجرای مجدد تزئینات آجری و گچی در اتاق های طبقه ی اول طبق طرح اولیه آن
جزئیات مرمت و درمان :
شمع بندی قسمت فروریخته:
کانال کشی در پای دیوار و خارج از بنا به منظور دفع رطوبت صعودی :
اجرای ناکش در پای دیوار :
در پای دیوار کانالی به عرض 60 سانتی متر وارتفاع لازم ( تا روی پی ) احداث می شود . دیوار11 سانتی متری در طرف اصلی دیوار ساختمان احداث می شود . این دیوار باید دارای خلل و فرجی باشد که تنفس دیوار اصلی را میسر سازد. بند های عمودی آن باید فاقد ملات باشد. به فاصله ی 60 سانتی متری از دیوار 11 سانتی متری دیوار دیگری به قطر 35 سانتی متر احداث می شود. در کف کانال ، زهکشی لازم به منظور هدایت آب جاری احتمالی به سمت چاه های فاظلاب پیشبینی شده و سقف کانال به وسیله ی پوشش های سیمانی با تاق ضربی اجرا میشود.
کانال ساخته شده
دیوار جدید کانال
کف خارج
سطحی که نباید اندود شود
نفوذ رطوبت
دیوار 11 سانتی متری دارای خلل و فرج برای تنفس دیوار اصلی
کف داخل
تقویت پی با تزریق بتون :
پی موجود
پی بنای مجاور
بتون
برای دیوارهای باربری، که رطوبت از پی به دیوار نفوذ کرده می توان از گربه رو استفاده کرد. به این صورت که دور تا دور فضا را به اندازه ی ارتفاع پی و به فاصله ی 20 سانتی متراز آن کنده و با توجه به دیتایل ارائه شده گربه رو را ایجاد می کنیم.در صورتی که رطوبت کف زیاد باشه می توان در زیر کف گربه رو را به طور کامل ایجاد کرد.
گربه روی سنتی :
استفاده از سنگ ، آجر یا کاشی به عنوان ازاره ی دیوار ( دفع رطوبت )
در گذشته برای دفع رطوبت کف اتاق سطح موجود 0.00 را تا 20 – 50 متر پایین می برند و ضمن احداث گربه رو سعی می شود محفظه های حاصل را به وسیله ی کانال به هم مربوط کنند.
به این ترتیب گربه رو ها رو به هوا وصل می کندد.
رطوبت زدایی در کف :
اجرای کف با آجر فرش
ملات زیر کف با وزن سبک (مانند پوکه یا بتون)
پوشش با قطعات یکپارچه ( مانند سفال یا بتون)
گربه رو
بتون مگر
مصالح به کار رفته در کف بنا
طرح کف پیشنهادی حیاط :
کاشی طرح دار
موزاییک
آجر
طرح کف پیشنهادی اتاق ها
طرح کف پیشنهادی ایوان و راهرو ها
موزاییک
دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر :
چندین مغازه از ضلع خارجی بنا که قبلا بخشی از بنا ( اتاق ) بوده است. با مسدود کردن در ها و قطع ارتباط این مکان ها با بخش های داخلی خانه به مغازه های مجزا تبدیل شده اند.
این قسمت در گذشته به عنوان ایوانی تابستان نشین برای دوری از گرما و آفتاب استفاده میشد. و معماری آن به صورت طاق میان دو ستون بود ، اما امروز با زدن دیوار میان ستون ها ، این ایوان تبدیل به اتاق شده است
الحاقات بنا :
برچیدن الحاقات و دخل و تصرفات:
اتاق
اتاق
اتاق
مغازه
اتاق
اتاق
ایوان
اتاق
حیاط
دالان ورودی
مغازه
تصاویر الحاقات و دخل و تصرفات:
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
ایوان
ایوان
سرویس بهداشتی
حیاط
دالان ورودی
پلان بدون الحاقات و تصرف ها :
فصل چهارم : طرح باززنده سازی
مبانی نظری باز زنده سازی :
در باززنده سازی، اصولا حفظ عملکرد اولیه بنا بهترین شکل استفاده از آن می باشد ، زیرا مستلزم حداقل تغییرات است. اما به دلیل اینکه احیای عملکرد گذشته اکثر آثار، امروزه قایل اجرا نمی باشد ، لذا متناسب کردن بناها با عملکرد های جدید و تطبیق آن با وضعیت کالبدی بنا امری ضروری است.
طرح باززنده سازی :
بهترین عملکردی که به دادرس می توان نسبت داد حفظ هویت بنا به عنوان خانه ای تاریخی از دوره ی قاجاریه است.
اما با توجه به واقع شدن بنا در بازاری در مرکز شهر که عموما شامل کاربری پوشاک و پارچه فروشی هستند ، تبدیل آن به خیاط خانه یا مسافر خانه نیز پیشنهاد می شود.
دیاگرام فضا ها:
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
اتاق
ایوان
ایوان
سرویس بهداشتی
حیاط
دالان ورودی
پلان همکف
ایوان
ایوان
ایوان
ایوان
اتاق
اتاق
آشپزخانه
سرویس
حمام
حیاط مرکزی
پایین
اتاق
راه پله
انبار
دیاگرام فضا ها:
پلان طبقه اول
سخن آ خر:
“ساختمان ها صرفاً کالا نیستند. آنها مانند پرده ای پشت صحنه زندگی ما را در شهر میسازند. معماری هنر شکل دادن به آن چیزی است که ما مرتباً در آن به نمایش میپردازیم، چرا که به خلق محیطی میپردازد که تمامی جزئیات روزانه زندگی ما در آن اتفاق می افتد.”
ریچارد راجرز