مساجد ایران
با ورود مسلمین به ایران ، اولین بناهایی که توسط آنها در شهرهای فتح شده بنا گردید،مساجد بودند .
این ابنیه معمولا در نقاط مرکزی و مهم شهر و برخی بر روی پرستشگاههای زرتشتی بنا می شدند .
اعراب از خود سبک بخصوصی نداشتند و مساجد اولیه را با مصالح ساده از قبیل خشت و تنه درخت ساختند، چنانچه سنت حضرت رسول اکرم چنین بود
تمام مردها از جمله خود پیغمبر با دستان مبارکشان خاک و سنگ می آوردند و گل تهیه می کردند و مسجد را می ساختند . طرح این مسجد اسلوبی گردید که در صدر اسلام سایر مساجد را از روی آن بنا می کردند،بدین طریق که سه ذراع سنگ در پی مسجد کارگذاشته و دیوارهای آن را با آجر بالامی بردند و سقف مسجد را با تنه های درخت خرما و برگ موسوم به جرید می پوشاندند . ولی با استقرار اسلام وروی کار آمدن سلسله اموی در دمشق شکل و کالبد مساجد از حالت ساده خود بیرون آمد و اسلوب معماری پیشرفته ممالک مغلوب مانند روم شرقی و ایران ساسانی در طرح های مساجد به کار گرفته شد ..
گذری در معماری مساجد
تیپ بندی مساجد:
به طور کلی مساجد از نظر تیپ بندی به دسته های زیر تقسیم می شوند.
1-شبستانی
2 – یک ایوانه
3 – با ایوان و چهار طاقی
4- دو ایوانه
5- چهار ایوانه
6- – برگرفته از چهار طاقی
7- باتالار مستطیل گنبد دار
1. مساجد شبستانی :
میانسر و پیشگاه سرگشاده بزرگی در میان دارد و پیرامون آن را شبستان های چهل ستون و ستاوند گرفته و در بیشتر آنها دهانه میانی رو به قبله و دهانه روبروی آن پهن تر و گشاده تر از دهانه دیگر است .
از مساجد شبستانی می توان مسجد ابومسلم ، مسجد جامع ساوه ، مسجد جامع ابرقو ، مسجد جامع یزد ، مسجد جامع نائین ، مسجد جامع میبد و مسجد جامع اصفهان را نام برد .
2. مساجد یک ایوانه:
منشا ایوان را مسکن قبایلی می دانند که بین دریاچه های آرال و خزر زندگی می کردند. این مساکن با سقف های نیم گهواره ای از نی و شاخه درختان ساخته شده بود.
برای حفاظت از برف و باران روی این سقف ها را با پوست حیوانات و در برخی موارد ازنی و … می پوشانند. دو سردسته های بهم بسته شده نی بر زمین قرار می گرفت که به نحوی منحنی سهمی را به یاد می آورد.
مسجد بامیان و مسجد جامع نی ریز از نمونه های مساجد یک ایوانی است. مسجد بامیان دارای یک ایوانی در جهت قبله و دارای ابعاد 3 متر عرض و 6 متر عمق می باشد.
مسجد نی ریز که در جنوب شرقی شیراز قراردارد مربوط به قرن 4 است که بعدها در جریان توسعه الحاقات یک ایوان دیگر به آن اضافه شد.
3. مساجد با ایوان و چهار طاقی:
در این مساجد چهار طاقی و ایوان باهم تلفیق شده و مسجدی بوجود آورده اند. البته قبل از اسلام ترکیب این دو معمارانه انجام گرفته بود. ترکیب این دو فضا بر معماری مساجد بناهای جدیدی را به ارمغان می آورد. این نوع مساجد به نمازگزاران اجازه داد که در تابستان از سایه ایوان و هوای آزاد استفاده کنند و در زمستان در تالار مربع از سرمای طاقت فرسا در امان باشند. نمونه این مسجد، مسجد جمعه اردبیل می باشد که بر روی منطقه مرتفع قرار گرفته است. این مسجد از قرن 7 با حمله مغول ویران شد در هنگام تعمیر مسجد در قرن 9 هـ. ق سقف گنبد خانه تالار مربع تغییر کرد. قسمت اعظم مسجد در زمان سلجوقیان نیز موجود بوده است که در حال حاضر مخروبه ای از آن باقی مانده است
.
4. مسجد دو ایوانه:
در این مسجد عنصر اصلی ایوان است یعنی فضایی با نقشه مستطیل و طاق گهواره ای برخی معتقدند استفاده
از سایه و هوای آزاد در تابستان علت وجود ایوان جنوبی و استفاده از آفتاب و هوای آزاد در زمستان علت وجود ایوان شمالی بوده است استفاده از دو ایوان فضاهای مسکونی را نیز تحت تاثیر قرارداده است.
مسجد جامع فریومد، زوزن و گناباد نمونه های 2 ایوانی می باشند.
مسجد جامع فریومد سبزوار باقی ماند از قرن (7) هـ. ق است. 2 ایوان شمالی و جنوبی وصحن مرکزی مسجد در یک محور قرار دارند. معمار با عمیق کردن و مرتفع کردن ایوان جنوبی نمازخانه اصلی بنا را مشخص کرده است.
مسجد جامع زوزن در 60 کیلومتری مشهد که به علت هجوم مغولان ویران گشت. ایوان جنوبی مسجد بزرگتر و دهانه ای بعرض 4/13 متر و بمعق 9/27 متر دارد در طرفین این ایوان غرفه های متقارن وجود دارد. ا یوان شمالی عمق کمتری دارد که از سه جهت 3 درگاهی دارد. از صحن هیچ باقی مانده لیکن گمان می رود مربع بوده است. قابل ذکر است که قبله مسجد با قبله و افق تفاوت دارد.
5. مساجد به فرم چهار طاقی:
چهار طاقی ها بناهایی هستند با پلان مربع و با سقفی از خشت . فشار اصلی توسط طاق ضربی یا هلالی بر روی جرز ها مرتفع میگردد .خاستگاه این بنا آتشکده های ساسانی بوده است .
نمونه هایی از چهارطاقی های باقی مانده چهارطاقی نیاسر در نزدیک کاشان و منسوب به دوره ساسانی است.
6. مسجد با تالار مستطیل گنبد دار
قبل از این سقف مساجدی که پلان مستطیل داشتند به شکل مسطح و یا گهواره ای بود ، لیکن مساجد مورد بحث دارای پوشش گنبدی هستند. پس برای تعبیه گنبد عناصر قبلی مثل چهار ستون یا جزر بسیار قوی لازم است و بعد از آن با گوشه سازی چهارگوشه ایجاد شده پلان مربع را به دایره تبدیل می کند. مسجد محمدیه نائین و مسجد جامع قروه از این دسته اند.
1. مسجد محمدیه نائین:
این مسجد به قرن 4 و 5 تعلق دارد. قسمت شرقی آن تالار مستطیل با سقف گهواره ای است قسمت مرکزی تالار مربع گنبد دار که با چهار پیش آمدگی جزرهای خود را مشخص می کند ورودی شمالی مسجد در جلوی این قسمت قرار دارد.
قسمت غربی قرینه قسمت شرقی است با همان مساحت و همان سقف گهواره ای.
2. مسجد جامع قروه:
قروه بین تاکستان و زنجان قرار دارد. مسجد جامع آن به قرن 5 هـ .ق تعلق دارد آغاز بنای مسجد در سال 413 ه . ق و پایان در 575 ه . ق است.
این مسجد دارای اتاق مربع شکل گنبد آجری است . گنبد سازی آن به روش سنتی یعنی تبدیل 4 ضلعی به 8 ضلعی و16 ضلعی و بعد دایره است .
فضا ها و اجزای مسجد
مناره وپیدایش آن :
به طور کلی از آغاز اسلام مساجد موذنه (گلدسته )جهت اذان گفتن داشته اند. همان گونه که بلال در زمان حضرت محمد بر بلند ترین بام می رفتند واذان می گفتند.
موذنه ها در ابتدا ساده ودیواری بلند وبرج مانند بود وکم کم در اطراف آن برجدیوار یا نرده ای کشیدند و بر روی آن سایبانی قرار دادند.
مناره یعنی جای نور وروشنایی . و درحقیقت برجی است که قبل از اسلام در کنار راهها می ساختند تا راهنمای مسافران گردد . نام های دیگر آن مناره ، منار ، عساس ،گلدسته ، موذنه و… می باشد . اولین مناره ای که بعنوان موذنه ساخته شده در زمان اموی ودر مسجد جامع بصره است که سازنده آن زیاد بن ابید در 44 یا 45 هجری بوده است .
از دیگر موذنه های اولیه به مناره جامع عمرو در سال 53 ه ومناره ی مسجد جامع دمشق در 86 ه ، مناره مسجد جامع قصبه در رمله در سال 100 ه . می باشد به طور کلی
قسمت های مختلف مناره به شرح زیر می باشد:
پایه
ساقه که پلکان در آن قرار دارد
راس
سرپوش یا تاج مناره
یکی از قدیمی ترین مناره های موجود ایرانی مناره مسجد میدان ساوه است که ساخت آنرا به سال 453 هـ. نسبت می دهند قبل از آن مناره مسجد شوش و مناره سلطان محمود غزنوی در غزنه ساخته شده بود.
منار مسجد جورجیر اصفهان بین سالهای 366 و 385 هـ. ساخته شده که اکنون وجود ندارد مناره های ایرانی اغلب مدور و شبیه به منشور بوده است. پلکان اکثر آنها در داخل مناره است.
هم چنین مناره های ایرانی از قرن اول تا پنجم هجری ساده، منفرد و گاه متصل و گاه با فاصله ساخته می شده لیکن در اوایل قرن هفتم مناره ها به صورت جفت در مدخل مسجد ساخته می شدند.
اغلب مناره های ایرانی بیشتر کاربرد تزئینی داشتند تا اذان گفتن.
پوشش:
پوشش های مسجد را می توان به 2 دسته تیر پوش و یا گنبدی تقسیم کرد که البته پوشش های گنبددار خود می توانند 1 لایه، 2 لایه و برخی اوقات 3 لایه نیز باشند. بحث پوشش ها و گنبد سازی به اندازه ای گسترده است که در اینجا از نقل آن پرهیز می گردد. لیکن کتاب پوشش ها و طاق ها نوشته آقای حسین زمرشیدی منبع خوبی در این زمینه است.
محراب در مساجد:
محراب سازی از قدیم الایام در تمامی مساجد وجود داشته است. در باره ریشه محراب نظریات گوناگونی وجود دارد. برخی معتقدند ریشه محراب از کلیساها آمده و برخی نیز معتقدند که ریشه آن از محرابه های زرتشتی آمده است. محراب ها علاوه بر جایگاه پیشوا جهت اقامه نماز مکانی خوب جهت به کارگیری انواع هنرها مانند کاشیکاری، گچ بری و … بوده است. در صورت علاقه برای مطالعه بیشتر در این زمینه به کتاب سیر تحول محراب در معماری اسلامی ایران نوشته علی سجادی اطلاعات کاملی در این زمینه در اختیار قرار می دهد.
درب اصلی مسجد:
درب ورودی مساجد اغلب در بلندای کامل و مزین شده با انواع هنرهای گوناگون است. اغلب ورودی ها از معبر و یا فضای عمومی توسط چند پلکان و یا یک فضای جداکننده (دعوت کننده) مجزا شده است.
هشتی :
از پیشخوان که وارد مسجد شویم وارد هشتی می شویم. هشتی ها با ایجاد نماسازی های متنوع در پوشش سقف آویزها و طاسه سازی های بسیار بدیع طراحی می شدند. در قسمت پایین هشتی ازاره سازه با مصالح مختلف ولی با دوام انجام می شده است هشتی ها اغلب با اصل مورب سازی ارتباط میان گذر و صحن مسجد را اجرا می کنند. اغلب در هشتی ها اتاق هایی طراحی می گردد که کاربرد آنها انباری و یا اتاق مستخدم می باشد.
صحن مسجد:
پس از عبور از هشتی به یک فضای وسیع می رسیم که در برخی مساجد مسقف و در اکثر موارد به صورت آزاد و باز است در میان این صحن اغلب حوضچه ها و آب نماهایی وجود دارد
شبستان:
شبستان قلب مسجد است. اغلب در مساجد شبستانها در قلب مسجد طراحی می گردد و
nدر اغلب شبستانها محل بر آن می شود که با طراحی ستونهای کمتر فضای بیشتری جهت نمازگزاران ایجاد کرد.
nدر برخی مساجد شبستان زنانه و مردانه در 2 فضای مجزا طراحی می گردد و در برخی نیز شبستان زنانه به صورت بالکن و دو طبقه طراحی می گردد. در ورودی شبستانها اغلب کمال انجام می شود تا مسئله محرمیت رعایت گردد
سرسرا و نورگیر:
تهویه و نور از مسائل بسیار مهم در مساجد است. به ابعاد کامل در و پنجره ها و روزنه ها و ارتباط فضاها و محاسبات در طراحی توجه فراوانی می شده است. پنجره سازی، گنبدسازی، پاسیوسازی و … از دیگر شیوه های نورگیری در مساجد است.
سبک های معماری پس از اسلام در ایران
1.سبک خراسانی:
ویژگی های سبک خراسانی :
1. پلان مستطیل شکل
2. فضای شبستانی یا چهل ستونی
3. ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات)
4. مصالح اولیه خشت خام و آجر
5. فاقد پوشش و تزئینات یا گاها پوشش کاهگل
6. استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره ای در شمال بنا
7. قوس های بیضی، تخم مرغی، ناریس
vدر سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.
مساجد سبک خراسانی
2. سبک رازی:
ویژگی های سبک رازی
1. پلان مستطیل شکل
2. فضای ایوانی
3. مصالح اولیه آجر
4. ساخت ایوان ( پلان ایوان مربع شکل می باشد)
5. استفاده از طاق های جناقی (تیزه دار)
6. ساخت گنبد و متعلقات آن (گوشواره و فیلپوش)، گنبدها بر پشت ایوان جنوبی ساخته می شده است.
7. ساخت زوج مناره بر ایوان جنوبی
8. استفاده از تزئینات (گچ بری، آجرکاری، گره سازی، کاشی خشتی)
3.سبک آذری :
nبا ورود مغولان )ایلخانی) این شیوه معماری آغاز گردید و تا زمان صفویه ادامه داشته است. چون اولین بناها درتبریز احداث گردید به سبک آذری معروف است. دوره ی حکومت غازان خان را آغاز سبک آذری می دانند
سبک آذری خود به دو شیوه قابل تفکیک می باشد :
الف: شیوه ی اول سبک آذری مربوط به دوره ی ایلخانی به مرکزیت تبریز با ویژگی های زیر:
1. ساخت بناهای عظیم
2. توجه به تناسبات عمودی بنا
3. ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل
4. تنوع در ایوان سازی
5. استفاده از تزئیناتی چون گچ بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته.
ب: شیوه ی دوم سبک آذری مربوط به دوره ی تیموری به مرکزیت سمرقند با ویژگی های زیر:
1. ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبد خانه.
2. ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا.
3. استفاده از تزئینات کاشی معرق (موزاییک کاری)
مساجد سبک آذری
4. سبک اصفهانی
ویژگی های سبک اصفهانی (تزئینی ترین سبک معماری ایرانی)
1. پلان مستطیل شکل و چند ضلعی ساده
2. پلان ایوانی
3. مصالح مرغوب و بادوام
4. در تزئینات بناها از کاشی خشتی، هفت رنگ، مقرنس کاری، یزدی بندی، کاربندی یا رسمی بندی استفاده شده است.
دوره ایلخانی.
معماری ایلخانی را می توان ادامه معماری عهد سلجوقیان دانست. در این دوره سبک معماری و ساختمانی سلجوقی ادامه یافت ولی در شکل و مقیاس ساختمان ها تفاوت هایی به وجود آمد که به تدریج به ایجاد سبک معماری ایلخانی منجر گشت. در دوره ایلخانان مغول در نحوه ساخت مساجد و مدارس تغییراتی به وجود آمد و استادکاران و معماران ایلخانی نقشه چهار ایوانی را برای احداث بناهایی همچون مدرسه، مسجد و کاروانسرا را به کار بردند با این حال گنبد مساجد این عهد کماکان متاثر از شیوه سلجوقی بود. در ابنیه دوره ایلخانی ظرافت اشکال مورد توجه قرار گرفت و اتاق ها در مقایسه با قبل مرتفع تر احداث گشتند. وجه تمایز عمده معماری ایلخانی با ادوار قبل در وضعیت داخلی ابنیه این دوره مشخص می گردد، در ساختمان های این عهد ایوان ها باریک تر و مرتفع تر شدند و ستونچه های گوشه به تعداد بیشتر و نزدیک تر به هم قرار گرفتند و خطوط باریک تری یافتند. دیوار های ضخیم ایوان های دوره سلجوقی در این بناها جای خود را به دیوار هایی پنجره دار دادند. حد فاصل داخلی و خارجی دیوار ها و جرز های ساختمان های این دوره نیز در عمق کار شد و به همین سبب دیوار های ضلعی نازک و جرز های سنگین گوشه ای به وجود آمدند. در داخل شبستان مساجد دوره ایلخانی نیز دیوار ها معمولاً نازک ساخته می شدند و فقط دیوار نقاطی که تمام سنگینی گنبد بر آن قرار داشت ضخیم بود.
در دوره ایلخانان معماری ایران به تدریج دچار تحولات و پیشرفت هایی شد و تزیینات گچ بری، کاشی کاری و آجر کاری با مهارت خاص در ابنیه این دوره جلوه های زیبایی از هنر معماری ایران را به وجود آوردند. در عهد ایلخانی گچبری یشرفت فراوانی یافت و نمونه های گچبری های این دوره در محراب مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع ارومیه و مسجد اشترجان برتری آن را بر دوره های متقدم و حتی متاخر به نمایش می گذارد. از مشخصه های معماری این دوره تاکید فراوان بر ایجاد تزئینات زیبا و هنرنمایی در داخل بناها است و به نمای خارجی ساختمان ها توجه زیادی نمی شده است. مسجد اشترجان و مسجر فرومد نمونه هایی از این ابنیه می باشند که جدای از تزئین سردر مدخل اصلی به نمای خارجی توجهی نگردیده است. در این شیوه احداث سردری های بلند و مرتفع و دو مناره در دو طرف آن مورد توجه قرار گرفت و این سبک از معماری از زمان ایلخانان توسعه یافت. یکی از مهمترین ابنیه این دوره ساختمان های موجود در سلطانیه زنجان است که قبر سلطان محمد خدابنده در آن قرار دارد. آرامگاه سلطانیه از زیباترین بناهای این دوره و از شاهکارهای معماری عهد ایلخانی به شمار می رود. این مقبره زیبا به شکل بنایی هشت ضلعی ایجاد شده که هر ضلع آن 17 متر طول دارد و ارتفاع گنبد آن از سطح زمین 51 متر و قطر دهانه آن 25/5 متر است. در طرح و ساختمان این گنبد ابداعاتی به کار رفته که در تاریخ معماری ایران بعد از اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است از جمله این که بار وارده از سقف و گنبد به روی تکیه گاه های منفردی وارد می شود و علاوه بر آن گنبد مقبره بدون پشت بند و یاشانه و وسیله تقویت کناری دیگری ساخته شده است. مقبره سلطانیه دارای هشت ایوان است و نور خورشید از طریق پنجره های موجود در ایوان ها به داخل نفوذ می کند. طبقه دوم ساختمان نیز دارای ایوان های خارجی است. این مقبره از آجر و گچ و آهک ساخته شده و در داخل آن تزئینات آجرکاری، گچبری و گچ کاری بسیار زیبایی صورت گرفته است. هشت مناره نیز در هشت گوشه مقبره سلطان محمد خدابنده قرار گرفته و بر زیبایی گنبد سلطانیه افزوده اندمعماری و هنرهای وابسته نظیر کاشیکاری و گچبری نیز در این دوره رشد قابل توجهی داشت. در معماری دوره ایلخانان به سبک مساجد و کاروانسراهای پیش از خود ساخته می شد با این اختلاف که مدرسه ها به جای شبستان در یک یا دو طبقه هجره هایی جهت سکونت طلاب داشتند. بیشتر مقابره های دوره ایلخانی نیز به سبک دوره سلجوقی بنا شده اند که در مجموع در پلانهای مربع، مدور، چند ضلعی و هشت ضلعی ساخته می شدند و معمولاً گنبدی در بالا دارند.
مسجد جامع ورامین از دیگر ابنیه زیبای این دوره است که به طرزی هنرمندانه ساخته شده و اوج هنر معماری آن روزگار را به نمایش می گذارد. سردر ورودی بلند مسجد با طاق نماهای دو طرف آن و گنبد مسجد که در قسمت پایین به هشت قسمت و در بالا به شانزده قسمت تقسیم شده اند از ویژگی های مسجد می باشند.
معماری دوره ایلخانان به سبک مساجد و کاروانسراهای آن زمان ساخته شده با این اختلاف که مدرسه ها به جای شبستان در یک یا دو طبقه هجره هایی جهت سکونت طلاب ساخته شده است .مدارس ایلخانی عبارتند از: ?) مدرسه امامی در اصفهان ?) مدرسه ضیائمه در یزد ?) مدرسه شمسپه در یزد ?) مدرسه .مسجد جامع اصفهان
**مقابر دوره ایلخانی: بیشتر مقابر دوره ایلخانی نیز به سبک رشید دوره سلجوقی بنا شده اند که در مجموع در پلانهای زیر مانند مربع ?مدور ?چند ضلعیو هشت ضلعی ساخته شده اند و معمولا گنبدی در بالا دارند ?) مقابر با پلان مربع : گنبد غفاریه در مراغه ? گنبد علویان در همدان و مقبره حسن بن کی خسرو ?) مقابر با پلان مدور : مقبره علا الدین در ورامین ?) مقابر با پلان هشت ضلعی و چند ضلعی : مانند گنبد یا آرامگاه سلطانیه ? مقبره چلپی اغلو در نزدیکی سلطانیه ? امام زاده جعفر در اصفهان و…
گرچه بسیاری از بناهای دوره تیموری از بین رفته اند ولی بر اساس آثار باقی مانده برخی ویژگی های آن را می توان به شرح زیر بررسی کرد :
?) در دوره تیموری سبک جدید مساجد گنبد دار بدون صحن بیش از پیش رایج شد مانند : مسجد کالیان در بخارا و مسجد کبود تبریز که فاقد حیاط باز هستند .
?) ساختن بناهای عمومی در دوره تیموری تحرک و جنبش بیشتری یافت مانند مدارس و کاروانسراها
?) در این دوره در انواع کارهای کاشی کاری بویژه تکنیک کاشی معرق به بالاترین درجه کمال خود رسید که بهترین نمونه های آن را می توان در گور امیر در سمرقند و مسجد کبود تبریز مشاهده کرد .
گنبد جبلیه (کرمان)
در سه کیلومتری شرق کرمان گنبدی سنگی بنا گردیده است که به گنبد (گبری) شهرت دارد. پلان گنبد هشت ضلعی و روی اضلاع آن تاق نماهای متعددی به چشم می خورد. تاریخ دقیق بنا مشخص نیست؛ آن چه از سبک معماری بنا استنباط می شود بنای مزبور یا مربوط به اواخر ساسانی می باشد، یا در دوره سلجوقی با الهام از معماری ساسانی بنیاد گردیده . ویژگی های بنا به خصوص تکنیکی که از هشت ضلعی به قبّه به کار رفته نشانگر آن است که گنبد بعد از دوره ساسانی ساخته شده است؛ زیرا در هیچ یک از ابنیه زمان ساسانی انتقال به قبّه با چنین مهارتی انجام نگرفته است. در این گنبد منطقه انتقال حتّی از گنبدهای عالی و شیخ جنید نیز ماهرانه تر تنظیم و اجرا گردیده است.
برج قدیمی خرقان
برج بر روی پلان هشت ضلعی بنا گردیده و در هشت ضلع آن هشت ستون مدور که در فاصله هر یک تاق نمایی وجود دارد مشاهده می گردد. گنبد برج دو پوششه بوده و پوشش خارجی هر دو برج از بین رفته است. تمامی نمای برج دارای یک روکار آجری تزیینی است. تزیینات آجری را می توان به دو قسمت تقسیم کرد اول آن چه که تزیینات اضلاع هشت گانه برج را تشکیل می دهد و دیگر آجرکاری گنبد و قسمت زیرین آن.
قسمت تزیینی گنبد و قسمت زیرین آن شامل طرح های مختلف هندسی است که در بالای هر یک از اضلاع قرار گرفته و نیز یک رشته کتیبه کوفی که عباراتی از آیه قرآن دارد. تزیینات داخل تاق نما ها هر یک دارای طرح و نقشه خاصی بوده و هیچ کدام با هم یکسان نیستند. داخل برج نیز به صورت هشت ضلعی بوده و با نقّاشی روی گچ تزیین شده است. تزیینات نقّاشی برج تقریباً تمام داخل بنا را که شامل اضلاع هشت گانه زیر گنبد و حد فاصل تاق نماها می شود، در بر می گیرد. طرح هایی که در نقّاشی برج به کار رفته شامل نقش قندیل، طاووس ها، ستاره شش پر، ستاره هشت پر، درخت انار، گل و بوته، پرندگان و بالاخره نوشته کوفی است. داخل بنا دو پلکان مارپیچ وجود دارد که به گنبد منتهی می شود. طبق کتیبه برج، این بنا در سال 460 هجری احداث گردیده است.
موقعیت روستای دشتی :
روستای دشتی روستایی است که امروز ، از توابع برا آن جنوبی محسوب می شود. مسجد دشتی ، در روستای دشتی قرار دارد . این مسجد که امروزه در کنار جاده آسفالت واقع شده ، در ۱۹ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ، در ساحل جنوبی زاینده رود ، استقرار یافته است . مثل بسیاری از بناهای شرق حوزه زاینده رود ، این بنا نیز فاقد کتیبه است . لیکن بر اساس قراین باستان شناسی و معماری ، ویلبر تاریخ ساخت این بنا را در حدود سال ۱۳۲۵ م/ ۷۲۵ ه.ق تخمین زده ؛ که همزمان با ساخته شدن بنای مسجد کاج و مسجد ازیران است.
مشخصات وتاریخچه بنا:
بنای تاریخی این روستا مسجد جامع معروف به مسجد بز رگ است که در مرکز این وستا واقع شده است .بنا از هر جهت شبیه مسجد کاج در شمال بستر زاینده رود و مسجد ازیران میباشد این مسجد تاریخی حدود هفت قرن قدمت دارد . فرم اصلی بنا به شکل اتاقی مربع شکل با راهروهای دو طرف و سردری بزرگ میباشد که در قرن هشتم بخش هایی به مسجد الحاق شده است . در بنا مناره هایی نیز بوده که برای استفاده ا زمصالح انها خراب شده اند . در بنای مسجد هیچ گونه کتیبه و خطی دیده نمیشود ولی احتمالا بنا متعلق به دوره ی ال مظفر میباشد . گنبد دشتی به شماره 347 در تاریخ 20/3/1321در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
در حال حاضر ، اطراف این بنا را تا یک متر ـ از سطح زمین به بالا ـ دیوار آجری و ۵/۱ متر دیگر روی آن را نرده آهنی قرار داده اند . مسجد دشتی گنبد و فضایی در زیر آن دارد که در قیاس با مسجد کاج ، جمع تر و بسته تر است . قطر گنبد ۸/۹ متر ، وایوان جلویی آن ۶/۹ متر عرض دارد . محراب این مسجد ، گچبریهایی داشته است ، ولی تا امروز بقدری آسیب دیده که به سختی باز شناخته می شود. این مسجد به شماره ۳۴۷ ، جزء آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.سازمان میراث فرهنگی ایران ، تاریخ ساخت مسجد دشتی را قرن هفتم هجری ثببت کرده است ، لیکن دکتر هنرفر آن را متعلق به قرن هشتم هجری می داند:
ویلبر درباره نحوه ساخته شدن این بنا ، سخن جالبی دارد : “ از خود بنا می توان به جریان وقایع خاص پی برد . در اوج قدرت ایلخانی . تصمیم گرفته شده که در حوالی اصفهان و در کنار زاینده رود ،چندید قریه و قصبه مسکونی احداث گردد . ولا اقل ، رد سه محل عملیات ساختمانی آغاز گردید. و اول، به ساختن مسجد که هسته مرکزی ده را تشکیل می دهد ، اقدام گردید و پس از چندین ماه کار ساختمانی ، یک حادثه سطحی سبب قطع عملیات شد . و سپس کار ساختمان ادامه یافت و تکمیل گردید. بجز آن که همه کتیبه های تزیینی ساخته نشده . عدم موفقیت در تکمیل ساختمانها ، ممکن است در نتیجه حوادث محلی یا وضع اقتصادی محلی و یا عدم علاقه اولیای امور محلی یا ملی بوده باشد…
سیرو نظر دیگری درباره ساخته شدن مسجد دشتی دارد . “ نزدیک یک مسجد سلجوقی که مسلما چیزی از ان باقی نمانده بود ، ـ غیر از مناره که ام . اسمیت از بین رفتن آن را در سال ۱۹۱۵ م {۱۳۳۳ق} اشاره کرد ـ تصمیم گرفته اند ، مسجدی از همان نوع مسجد کاج بسازند که همان طور ، بر روی یک خاکریز مسطح قرار گرفت و حدود ۵/۱ متر از زمین بالا آمده باشد. این کار انجام گرفت ، ولی هیچگاه از ارتفاع ۴ تا ۵ متری بالاتر نرفت . این طور پیش بینی کرده اند که از هر طرف مقصوره و رواق بسازند ، ولی آن هم هرگز ساخته نشد ، بجز یک قطعه از شبستان که در روی بنای غربی مشاهده می شود . بقیه کار همه جا متوقف و بعدها دوباره از سرگرفته شده است . خیلی بعدها ، نمازخانه محقری به نمای شرقیی مقصوره تکیه زده ، آثار طاقهایی که تکیه داده بودند ، دیده می شود . تمام انها ، صفوی {۹۰۷ـ۱۱۴۸ ه.ق} هستند . هنگامی که این الحاق انجام می گرفته ، جای دو پا طاق خارجی که در دو طرف طاق محوری دوره مغول {۶۵۶ـ۷۴۴ ه.ق} بودند ، به گونه زمختی گرفته شده اند… در اینکه می خواسته اند قسمتهای اصلی بنای در حال ساختمان را محکم بسازند (قصوره ، ایوانها ، رواقهای طرفین) حرفی نیست ، ولی ما همواره نسبت به آنچه در قسمت شمالی پیش بینی کرده بودند بی اطلاع مانده و نمی دانیم آیا حیاط را مربع یا مستطیل شکل مثل آنچه در کاج است می خواسته اند بسازند. زمانهای توقف کار که از بناییها فهمیده می شود ، ناتمام ماندن تزیین و رها کردن کارها ، همه نشانه هایی از یک دوره آشفته اند
… خیلی ممکن است که طول مدت کار این بناها که به طور اتفاق و در مراحل مختلف انجام یافته ، به دوازده تا پانزده سال هم کشیده باشد ؛ یعنی تا وقتی که ناحیه اصفهان درگیر مخاصمتهای سلاطین اینجوی شیراز {۷۰۳ـ۷۵۸ ه.ق} و آل مظفر {۵۹۵ـ۷۱۳ ه.ق} بوده است .
مسجد روستای کاج
مسجد روستای دشتی
الحاقات بنا
نقشه اصلی مسجد دشتی ، عبارت است از : شبستان گنبددار ، راهروهای دو طرف ، سر در بزرگ و صحن مقابل آن {ویلبر ، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان}
در اطراف این مسجد تاریخی قرن هشتم ، بعدا نیز ساختمانهای دیگر ی اضافه شده است که فعلا اثری از انها بر جای نیست ، و مناره هایی هم داشته که طی نیم قرن اخیر به منظور استفاده از مصالح بنایی عمدا آنها را خراب کرده اند . در این مسجد در حال حاضر ، هیچگونه کتیبه و خط دیده نمی شود“
لیکن ، رفیعی مهر آبادی اظهار می دارد که زیر سقف گنبد ، واژه های :“ الله ” ، “ محمد ” و “ علی” ، به خط کوفی نقش بسته بود و سال ۱۳۳۵ که تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان تالیف شد، آن کلمات وجود نداشتند.
هنر آجرکاری دوره ایلخانی
در دوره ایلخانی پوششهای طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشمگیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود 40/25سانتیمتر و ارتفاعی 50متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقه ای می باشیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا، به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صد سال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است، اثر مستقیم گذارده است.
همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله ای بسیار جالب از گوشه سازیهای گنبدخانه ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده، آن هم با نقش انواع گلچین های خفته و راسته و جناقی آجری و یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش اینگونه اجراهای شگرف می گردد.
از میان آثار فراوان آجری این دوره می توان به پتکانه سازیهای گلچین دار مسجد ورامین و مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچه های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازه کلوک و دوقدی، یعنی حدود 5*5 و 10*5سانتیمتر با حک نام «جلاله الله» و نقوش گره می باشیم که در بین رجهای آجر سبب شکل دهی و تزیین استثنایی در آجرکاریهایی چون ازاره های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچینهای خاص آجری با کلوک و دو قدیهای مهری در غلام گردشیهای طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه می باشیم. یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری در دوره ایلخانی بنای بی همتای حیرت انگیز و اعجاب انگیز و بسیار خیره کننده منار جنبان می باشد که چون یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت در آوریم، منار دیگر به جنبش در می آید. چنانچه دقت شود خواهیم دید که کل بنا مرحله به مرحله از ناحیه پشت بام بیشتر تا سطح زمین دچار تحرک خواهد شد.
آجر کاری تزئینی : در این روشهنرمند، تزئینات و نقوش را با استفاده از شیوه چیدن آجرها در کنار هم و نیز رنگ آنها اجرا می کند. رگ چین آجر ها به صورت افقی و عمودی روی هم قرار می گیرند اگر به صورت عمودی کنار هم قرار گیرند هره چین که در خراسان به آن خرند گوینداگر آجر ها به صورت خوابیده در یک رج قرار گیرند دوال بندی است معمولاًبرای لبه باغچه ها. آجر چینی در نما به نام های کله راسته <در هم <پله ای <باد بزنی <وپالوده ای و…..یک نوع آجر چینی آبشاری است. در نما چینی به صورت باد بزنی نما را به مربعاتی تقسیم کرده هر مربع یکی به صورت افقی و یکی عمودی است. گاه نیز آجر چینی به صورت فخرومدین یعنی به صورت مشبک است به نوع چیدن آجر که در نما سازی فرو رفتگی و برجستگی ایجاد می کند هشت و گیر گویند که معروفترین آن هشت و گیر شیرازی می باشد که فرو رفتگی و بر جستگی در هر شش بند و پنج رنگ تکمیل و مجدداًتکرار می شود این آجر چینی به شش بند شیرازی نیز معروف است.در آجر چینی گل انداز طوری آجر ها ترکیب می شوندکه هر آجر نسبت به رج قبل یک کلوک عقب می رود نمونه خوب آن در مسجد جامع یزد و گنبد ارسلان جاذب در خراسان است گاهی اوقات گره سازی گل انداز با هم ترکیب می شوند مانند امیر اسماعیل سامانی در بخارا که ادامه معماری پیش از اسلام است. گاهی آجر و کاشی پیش بر را هم مخلوط شده و گل انداز در متن آجر کاری مانند نگینی می درخشد. بهترین نمونه گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان قابل ذکر است. نوع دیگر آجر کاری که مادر معقلی است مربوط بهمین مقبره خواجه اتابک کرمان به چشم می خورد در اینجا در مرکز گل انداز کاشی ها به صورت ساده به کار رفته است. زیباترین و شاخص ترین معقلی مربوط به سنگان خراسان می باشد (در راه جام به زوزن)است(گویاپای مغولان به آن جا نرسیده است )در اینجا آجر ها به صورت مشبک گلها است و زیر این شبکه تور کاشی خود نمایی می کند. (akhen jan( در مقرنس های موجود در ایوانهای شرقی و غربی طبقه اول بنا، نقوش زیبایی را می توان مشاهده کرد که از ترکیت آجرها در فرمها و رنگ های مختلف و تلفیق آنها بوجود آمده است . همین سبک تزئینی در طبقه اول ایوان شمال غربی در سطح صافی اجرا شده است. از دیگر نمونه های آجر کاری تزئینی می توان به سبک رایج خفته راسته اشاره کرد که در بعضی از بخش های سقف راهرو طبقه اول و نیز سقف ایوانها قابل مشاهده است.
اجرکاری
در آجرکاری نمای بناها به جز مواردی معدود، در عمده
بناها در جهت طولی و عرضی فاصله ای بین دو آجر یا دو
بند آجر وجود دارد که گاهی این فاصله خالی می ماند و
گاهی آن را با ملاطی از گچ، همرنگ با آجر یا متفاوت با
آن در مایه نخودی یا سفید پر می کنند که ع بارتست از بند
.( کشی ساده، ( طرح
در اوایل دوره ایلخانی تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده ای به کار برده می شد ولیکن در ربع پایانی قرن 13م /7 ق به میزان اندکی رنگهای لاجوردی و فیروزه ای مورد استفاده قرار گرفتند .با نزدیک شدن به قرن 14م/ 8 ق آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری برخوردار شد و سرانجام تکنیک رنگ آمیزی زیر لعاب با استفاده از رنگ های قرمز ، سیاه و سایر رنگها جایگزین نقاشی زرین فام شد که کاشی های تولید شده با چنین تکنیکی معمولا با نام کاشی های سلطان آباد شناخته می شوند .تکنیک لاجوردینه نیز به سرنوشت تکنیک مینایی دچار شد وتنها زمان کوتاهی رواج داشت .این تکنیک در ربع سوم قرن 13م /7ق به ظهور رسید و لیکن تا اواسط قرن 14م /8ق به تکنیکی منسوخ و مهجور تبدیل گشت .
در این دوره در یک بنا ممکن بود دو یا سه روش و تکنیک بر حسب نواحی مختلف مورد استفاده قرار گیرد . سطوح دیوارهای بزرگ اغلب با آجر های لعابدار تزیین می شد در حالیکه به عنوان نمونه نواحی قاب مانند اطراف مدخل ها با کاشی معرق . هیچ یک از بناهای مهم این دو ره فاقد تزیینات نیستند . معماری این دوره از قرون پیش بهره گر فت اما آنها راالگویی برای تقلید جز به جز تلقی نکرد .با مفاهیم سنتی طبق مفاهیم جدید زیبایی شناختی برخورد می شد بنابراین در معماری تیموری به کپی و نسخه بدل برنمی خوریم .در این دوره برخی از انواع تزیینات کنار گذاشته شدند (مثل آجر لعابدار برجسته کاری شده )و برخی دیگر به طور قطعی رواج یافتند .
این کاشی ها دارای نقشمایه های گیاهی و اسلیمی اغلب در ترنج هایی که گاهی حاشیه های زرد رنگ داشته بوده است . شکل کاشی هایی که به صورت هفت رنگ تزیین شده اند بسیار متنوع بوده است از آن جمله ستاره های منفرد یا پنج گوش هایی که در درون نمای آجری قرار گرفته یا کاشی های معرق چهار ضلعی که در ستون ها کاربرد داشته و یا کاشی های مربعی و شش ضلعی که دیوارهای بزرگ را تشکیل می داده در بنا مورد استفاده قرار گرفته اند .
تزیینات هندسی موسوم به گره در عصر تیموری نقش زیبایی شناختی جدیدی را در معماری ایفا کرد .هنرمندان در این عصر نمی خواستند مانند هنرمندان پیشامغولی به سرحد پیچیدگی برسند بلکه به عکس در پی سادگی بدون در افتادن به یکنواختی یا صرفا برجسته کردن اشکال معماری یا برخی سطوح و جزییات بودند .گره های عظیم متشکل از آجرهای لعابدار و روی زمینه ای از آجر صیقلی بر پهنه هایی وسیع از دیواره ها ،سطوح خمیده مناره ها و برج ها ،رواق ها نقش بسته است
در بسیاری از بناها به خصوص مساجد به کار رفته اند؛
مضاف بر اینکه کنارهم قرار گرفتن منظم و هدفدار سایر انواع
توپی های گچی ته آجری در مقیاس وسیع سطح اغلب دیوارها
عبارتهای "یا الله "، "یا محمد "، و "یا علی " را ایج اد نموده
است. نمونه این نقش ها را می توان در مقبره پیر بکران مسجد
جامع اشترجان، مسجد جامع قزوین و امامزاده خواجه عماد
.( الدین قم مشاهده نمود 9 ( طرح
اسماء مقدس _ شامل الله، محمد و علی در مایه
: خط کوفی بنایی ساده نوع اول 8
کلمات الله، محمد و علی تنها کلمات مقدسی هستند که در
زمینه توپی های گچی ته آجری به کار رفته اند . بر خلاف تنوع
کم این کلمات مقدس، کثرت به کار گیری آنها فراوان بوده و
قوس ها و طاق ها
قوس پا تو پا
گنبدخانه نیز تا چند سال پیش متروک بوده است اما اینک احیا شده و به عنوان مسجد استفاده میشود.
عارضه
اسیب های منظر
راه حل پیشنهادی: جلو گیری از وجود رطوبت درپای ستون (شالوده) و جلوگیری از وجود رطوبت از طریق بدنه به وسیله استفاده از مواد پلیمری که در واقع عایق بحساب می آید.
رطوبت: رطوبت در اجرها نفوذ کرده و باعث یخ زدگی و رطوبت بالا رونده به دیوار ساختمان بر اساس قانون مویینگی و نفوذ پی خواهد شد. و باعث فرسایش تدریجی دیوار میشود.
رطوبت باعث پوسیدن درب چوبی میشود.
لرزش و طنین : لرزش های ایجاد شده در مصالح باعث تخریب بنا خواهد شد .چون تعادل نیروهای داخلی و خارجی خواهد شد .
راه حل پیشنهادی : مهار کردن بنا با استفاده از تدابیر استحکامی جهت کم کردن لرزش .
مرمت حفاظتی: بنای حسینیه مشیر در این وضع فیزیکی باید تثبیت شود
مرمت تکمیلی: باز سازی بخشهای فرو ریخته ایوان شمالی و اطاق های فوقانی ضلع شرقی بر اساس شکل اولیه
مرمت استحکامی: استفاده از میلگرد فولادی به منظور تقویت ستونهای چوبی ایوان سمت چپ درب ورودی. استفاده از مصالح پلیمری در قسمت دیوارهای داخلی.
بر اساس هدف لودو از مرمت : احیای شکل و کالبد بنا بهبود عملکرد بنا از طریق احیای کالبد
نتیجه گیری کلی عامل رطوب تاثیر بسیار مخربی در حسینیه مشیر داشته .با کنترل این عامل از راههای گوناگون فرسایش آن تا حد زیادی می توانیم به تعویق بیندازیم.