تحلیل معماری مسجد شیخ لطف الله اصفهان
تاریخچه مسجد شیخ لطف الله
درسال 1011 هجری قمری (982 خورشیدی) زمانی که اصفهان به عنوان پایتخت صفویان در اوج ساخت و ساز بناهای ماندگاری مانند میدان نقش جهان، خیابان چهارباغ، مسجد امام و … قرار داشت شاه شاه عباس کبیر دستور ساخت مسجد شیخ لطف الله را صادر کرد و بنای این مسجد روی خرابه مسجدی که از گذشته در این محل قرار داشت، گذاشته شد. این بنا در طول 18 سال ساخت شد. مسجدی خصوصی که تنها در اختیار شاه عباس و خانواده سلطنتی بود و به مردم عادی اجازه ورود به آن داده نمی شد. گفته می شود شاه عباس از زمان بهره برداری از مسجد شیخ لطف الله در سال 1028 ه.ق (998 خورشیدی) تا آخر عمر خود هر روز در این مسجد نماز می خواند و به عبادت می پرداخت.
سرنوشت دقیق و جزء به جزء مسجد شیخ لطف الله در گذر زمان اطلاعات خاصی وجود ندارد؛ اما در منابع مختلف تاریخی گفته می شود این مسجد بعد از مدتی در دوره صفویه، به نام ملا فتح الله و صدر نیز خوانده شد اما در نهایت به نام اولیه خود بازگشت. همچنین آرتور پوپ -ایران شناس شهیر آمریکایی- در نوشته های خود آورده است که در زمان پادشاهی رضاشاه از او خواسته تا دستور بازسازی و مرمت کلی مسجد شیخ لطف الله را بدهد و رضاشاه با این خواسته موافقت کرده است. به دنبال این دستور، مرمت ها و بازسازی هایی در طرح های اصلی و کاشی های موجود در سردر و گنبد انجام گرفت و مسجد به طرح اولیه ساخت خود نزدیک تر شد.
سال ساخت
بنا : مسجد شیخ لطف الله
مکان : اصفهان
آدرس : میدان نقش جهان
کتیبه های تاریخی بنا مسجد شیخ لطف الله :
قدیمی ترین تاریخ موجود در مسجد مربوط به یک قطعه کاشیکاری قدیمی است که امروزه در شبستان زیرزمین نصب شده و در آن تاریخ ۱۰۱۱ ذکر گردیده است. کتیبه سردر مورخ به سال ۱۰۱۲ و کتیبه حاشیه گنبد در داخل گنبد خانه دارای تاریخ ۱۰۲۵ می باشد. در داخل محراب تاریخ ۱۰۲۸ خوانده می شود و در نمای خارجی گنبد کتیبه هائی مربوط به تعمیرات سالهای ۱۳۰۷ و ۱۳۱۵ ه.ش وجود دارند
موقعیت جغرافیایی
مسجدشیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان و روبه روی کاخ عالی قاپو و در همسایگی مسجد امام واقع شده است و در این تصویر در سمت چپ قرار دارد.
مسجد شیخ لطف الله اصفهان مسجدی تاریخی و معروف در این شهر است که قدمت آن به قرن یازدهم برمی گردد. این مسجد در میدان نقش جهان که در فهرست میراث جهانی یونسکو هم ثبت شده است، قرار دارد. این مسجد را می توان یک نمونه ی عالی از معماری و کاشی کاری تمام دوران دانست.
وجه تسمیه
شیخ لطف الله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از قراء جبل عامل؛ لبنان امروزی بوده است که به دعوت شاه عباس اول، اصفهان را محل اقامت خود قرار داد به منظور تجلیل ازاو مسجد شیخ لطف الله برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و وجه تسمیهُ مسجد مزبور به نام شیخ لطف الله از همین جهت است. شیخ لطف الله 6 سال قبل از در گذشت شاه عباس اول وفات یافت.
در جلوی مسجد حوض 8 ضلعی زیبایی قرار داشته که در سال های 1316 تا 1318 برداشته شده است . در این زمان پوشش کف گنبد خانه از جنس گچ بوده و پنجره های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین را تامین می کرده است .
محراب مسجد شیخ لطف الله با کاشی کارى معرق و مقرنس هاى بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد. در اطراف محراب کتیبههایى به خط علیرضا عباسى و خطاط دیگرى که باقر نام داشته است، دیده مىشود.
سردر معرق این مسجد تا پایان سال ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته و پرداخته شد و احداث ساختمان و تزیینات کاشی کاری آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری به پایان رسید. از آنجایی که این مسجد نه دارای مناره و نه شبستان ورودی (حیاط) است و همچنین ورودی آن که با پله شروع می شود، کمی غیرطبیعی است.
بررسی ورودی
در ورودی مسجد به صورت دو لنگه است و از چوب چنار یک پارچه ساخته شده که پس از ۴۰۰ سال هنوز پابرجا است. یکی از ویژگی های این مسجد چرخش ۴۵ درجه ای است که نسبت با محور شمال- جنوب و نسبت به قبله دارد که در اصطلاح معماری به آن پاشنه می گویند، اما این بنا چنان استادانه ساخته شده است که از بیرون هیچ اثری از کجی را مشاهده نخواهید کرد. برای فائق آمدن بر این زاویه، یک راهرو طراحی شده که تماما با کاشی کاری های هفت رنگ با رنگ غالب سبز وآبی پوشیده شده است. این راهرو از ابتدای ورودی در سمت چپ است و سپس به سمت راست می چرخد.
گنبد
پس از طی کردن این راهرو به محوطه ی اصلی و زیر گنبد کم ارتفاع (از زمین ۳۲ متر) مسجد می رسید. این گنبد به واسطه ی عظمت، ویژگی های فرمی و تزییناتی به رنگ آبی تیره بر روی زمینه ی سفید، به یکی از زیباترین گنبدهای اصفهان و ایران تبدیل شده است. همچنین در مرکز داخلی گنبد طاووسی طراحی شده است که پرهای آن به وسیله ی نور وارد شده از طاق بالای در ورودی مسجد تکمیل می شود. نمایش خیره کننده ی نور را به صورت چرخشی زیبا در فضای درونی زیر گنبد نظاره گر خواهید بود.
بنای این مسجد بر یک چهار ضلعی استوار است و در قسمت های بالاتر به هشت ضلعی تبدیل می شود و در نهایت دایره وار به ساقه ی گنبد می پیوندد. دیوارهای این بنا برای تحمل سنگینی آن بسیار قطور ساخته شده است به طوری که قطرشان در قسمت پنجره ها به ۱ متر و هفتاد سانتی متر و در قسمت های اصلی حتی به بیش از ۲ متر هم می رسد.
روشنایی
در بالای در ورودی از راهرو به شبستان یک گشودگی وجود دارد که برای روشنایی عمومی و به ویژه روشنایی محراب ایجاد شده است. اما برای روشنایی این مسجد ۱۶ پنجره در ساقه ی گنبد وجود دارد و به دلیل این که این پنجره های مشبک در گرداگرد این بنا وجود دارند، در تمام طول روز قسمتی از تابش خورشید را وارد فضای داخلی شبستان خواهند کرد. استاد محمدرضا بنا اصفهانی، می توانست با گذاشتن گشودگی های بیشتر نور بیشتری را وارد این بنا کند، اما با وارد کردن همین میزان نور مهار شده بر روی کاشی ها توجه ما را به تک تک آن ها جلب می کند.
گنبدی مدور که از معماری ایرانی بهره برده است و با نقش های اسلیمی باشکوه تزیین شده است. علاوه بر این، کاشی های معرق بی نهایت زیبایی در داخل و بیرون گنبد استفاده شده است که همه ی این ها شگفتی این گنبد را چندین برابر کرده است. از شگفتی های دیگر معماری این گنبد، تغییر رنگ آن در زمان های مختلف روز است، طوریکه که صبح ها خاکی رنگ، در ظهر صورتی و در غروب خاکستری رنگ می شود. ارتفاع این گنبد از سطح زمین ۳۲ متر است.
بانی و سازندگان بنا:
این مسجد به فرمان شاه عباس اول صفوی ساخته شده و آن را به نام شیخ لطف الله میسی عاملی (متوفی به سال ۱۰۳۲) که در این مسجد امامت داشته خوانده اند. براساس کتیبه محراب، معمار بنا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی بوده است. خطاطان کتیبه های بنا علیرضا عباسی و باقر بنا بوده اند و اشعار مختلفی سروده شیخ بهائی و شیخ لطف الله در کتیبه ها دیده میشوند
اطلاعات منابع مدون:
در کتاب «عالم آرای عباسی» طی شرح فی عالم اقای عباس طی شد وقایع سال ۱۰۲۰ به وجود مسجد شیخ لطف الله در جمله عمارات اطراف میدان نقش جهان اشاره شده است. در «تاریخ اصفهان و ری» آمده که پیش از بنای مسجد در همین مکان، مسجد کوچه جلوخان قرار داشته است. پس از ساخت مسجد به دستور شاه عباس، ابتدا ملاعبدالله شوشتری در آن نماز می گزارد و سپس جماعت به شیخ لطف الله واگذار می شود. شکوه و ظرافت کاشیکاری های این مسجد و سبک بنا و تناسب هندسی آن مورد اعجاب باستان شناسان و مستشرقان خارجی واقع شده و از جمله پرفسور پوپ در کتاب «بررسی هنرهای ایران» و همچنین در کتاب معماری ایران» خود شرحی راجع به این مسجد نگاشته است.
تزیینات
در دوره قاجار قسمت اعظم کاشیکاری های سردر و گنبد و مبله طلائین آن فرو می ریزد و بقیه کاشیها برداشته شده در زیرزمین بنا نصب می شوند، مولف نصف جهان فی تعریف الاصفهان» وضعیت بنا را در این زمان چنین توصیف کرده است. مسجد تاکنون بی نقص و خلل مانده الاکتیبه سردرب که خرابی زیادی به آن راه یافته و چون صنایع آن معلوم نبود تا مرمت شود لذا محل آن را سفید نموده اند و تنها قسمتی از هلال بالای سردرب و در گوشه آن کاشی هستند که می رساند در قدیم تمامی سردرب از کاشی بوده است…».
بررسی سقف
در سال ۱۳۰۷ ه.ش با توجه به طرح های اصلی و کاشیهای موجود نسبت به مرمت سردر و گنبد اقدام شده است. کتیبه نمای خارجی گنبد نیز نشان دهنده تعمیراتی است که توسط اداره باستان شناسی در سال ۱۳۱۵ ه .ش انجام شده است. همچنین در جلوی مسجد حوض هشت ضلعی زیبائی قرار داشته که در سالهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ ه.ش برداشته شده است. در این زمان پوشش کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره های چوبی منصوب در آن روشنائی زیرزمین را تامین می کرده است. امروزه این فضاسنگ فرش و پنجره های کف آن فلزی می باشند.
نکاتی جذاب در مورد مسجد شیخ لطف الله
– عدم وجود مناره در مسجد شیخ لطف الله
مناره ها پیش از اسلام به عنوان سازه ای برای جهت یابی و مسیریابی روی ساختمان ها مورد استفاده قرار می گرفتند و نشانه ای از وجود یک شهر بودند؛ اما پس از اسلام به نشانه ای از مسجد و مکانی برای خواندن اذان و دعوت مردم به نماز تبدیل شدند. اما از آنجایی که مسجد شیخ لطف الله تنها برای عبادت درباریان و خانواده شاه مورد استفاده بود و مردم عادی اجازه ورود به آن را نداشتند، پس اساسا نیازی به مناره در ساخت آن احساس نمی شد. موضوعی که باعث شد مسجد شیخ لطف الله با وجود تمام زیبایی ها و شکوهش برای دهه ها و سده ها، در میان دیگر آثار شاخص اصفهان ناشناخته بماند و نام آن در میان نوشته های سیاحان کمتر آورده شود.
البته در روایت دیگری گفته شده است مسجد شیخ لطف الله تنها مورد استفاده زنان دربار بوده و به همین دلیل ساخت مناره ای برای آن توجیهی نداشته است.
نبود شبستان و وجود پله
وجه تمایز دیگر مسجد شیخ لطف الله با دیگر مساجد مشهور ایران و جهان، عدم طراحی شبستان ورودی (حیاط) در معماری آن است. شما برای ورود به مسجد باید از پله ها استفاده کنید و سپس وارد رواقی پوشیده از کاشی کاری های زیبا و پر کار شوید تا به گنبد برسید. گفته می شود دلیل نبود شبستان یا صحن ورودی در مسجد، برای رعایت تقارن در طراحی میدان نقش جهان است. مسجد شیخ لطف الله درست روبروی عمارت عالی قاپو قرار گرفته و این موضوع باعث شده است تا نتوان صحن یا حیاطی رو به قبله، که برای نمازگزاری قابل استفاده باشد، برای آن طراحی کرد.
وجود تونل مخفی
یکی از نکات جالب در مورد مسجد شیخ لطف الله، وجود راهرویی مخفی در زیرزمین میدان نقش جهان، از کاخ عالی قاپو تا مسجد است که در دوره صفویه مورد استفاده زنان و خانواده دربار قرار داشت. زنان دربار برای اقامه نماز و گرفتن پاسخ مسائل شرعی شان از شیخ لطف الله و برای اینکه مجبور نشوند هر بار از وسط میدان عبور کرده تا به مسجد برسند، از این راهروی مخفی استفاده می کردند. البته برخی باستان شناسان و تاریخ دانان در وجود این تونل شک دارند ولی بر اساس شواهد و منابع معتبر، به نظر می رسد این راهرو وجود داشته باشد هر چند تا به امروز تصویری از این راهرو منتشر نشده است. همچنین گفته می شود به دلیل ساخت حوض در میدان نقش جهان، سقف این تونل فروریخته و مسدود است.
جهت بنا نسبت به قبله
اگر در زمان بازدید از مسجد شیخ لطف الله تیزبین باشید و به جزئیات معماری آن توجه کنید، احتمالا پس از ورود به صحن داخلی مسجد، متوجه چرخش 45 درجه ای بنا با محور شمال-جنوب می شوید. مساله ای که در نمای بیرونی مسجد، اصلا به چشم نمی آید و از آن در معماری به عنوان "پاشنه" یاد می شود.
در معماری ایرانی- اسلامی، مساجد به گونه ای هستند که مردم به هنگام ورود به شبستان در جهت قبله قرار می گیرند.
اگر بخواهیم به زبان ساده این مساله را برای تان شرح دهیم باید چنین بگوییم:
درِ ورودی مسجد شیخ لطف الله رو به سمت شرق میدان نقش جهان باز می شود و دیواری که درِ مسجد، داخل آن قرار گرفته است جهتی شمالی-جنوبی دارد. اگر معماران می خواستند، مسجد و محراب را در راستا با میدان نقش جهان، در جهت شمالی-جنوبی، بسازند برای جهت یابی قبله و ساخت محراب رو به قبله (در جهت جنوب شرقی) به مشکل بر می خوردند. اما آنها با ایجاد یک راهرو از ابتدای ورودی مسجد تا فضای زیر گنبد این مشکل را حل کردند. این راهرو که زاویه ای 45 درجه ای دارد، ابتدا شما را به سمت چپ و سپس به سمت راست هدایت می کند و در نهایت به فضای زیر گنبد می رساند. برای این که به عظمت کار معماران بنا پی ببرید باید بدانید که محراب بنا درست در میانه دیواری ساخته شده است که درِ مسجد داخل آن قرار گرفته و جهتی شمالی-جنوبی دارد.
معماران به اندازه ای کار خود را هنرمندانه انجام داده اند که شما از نمای خارجی مسجد متوجه چرخش آن نمی شوید و فکر می کنید مسجد در همان جهت شمالی-جنوبی قرار دارد؛ در حالی که بنا در اصل در جهت جنوب شرقی-شمال غربی ساخته شده است. از دیگر مواردی که باعث می شود شما در نمای بیرونی مسجد متوجه هیچ زاویه و چرخشی نشوید، کوتاه و مدور بودن گنبد آن است که این جهت را نشان نمی دهد.
– نقش طاووس گنبد مسجد شیخ لطف الله
یکی از موارد فوق العاده جالبی که در زمان بازدید از مسجد شیخ لطف الله امکان تجربه آن را از نزدیک خواهید داشت، تماشای نقش طاووس روی گنبد مسجد است. نقش طاووسی که در مرکز داخلی گنبد خودنمایی می کند و با عبور نور از طاق بالای درِ ورودی مسجد، شکل پرهای آن به طرز زیبایی تکمیل می شود. نکته جالب در مورد این طاووس آن است که کشیدن اشکال حیوانات در مساجد به هیچ عنوان مرسوم نیست و امری غیر مجاز به شمار می آید اما این کار به شکلی ظریف و با کمک نور در مسجد شیخ لطف الله انجام شده است.
طرح میدان آزادی الهام گرفته از طرح گنبد مسجد شیخ لطف الله
یکی از نکات جالب در مورد مسجد شیخ لطف الله، تاثیرگذاری آن در طراحی میدان آزادی تهران است. حسین امانت، معمار برجسته و شهیر ایران، برای طراحی مکان قرارگیری باغچه ها و گل کاری های میدان آزادی، به سراغ طرح داخلی گنبد شیخ لطف الله رفته و با اثرپذیری از آن، مکان قرارگیری این باغچه ها را مشخص کرده است. البته آقای امانت بر خلاف طرح دایره ای گنبد مسجد شیخ لطف الله، نقشی بیضی شکل به میدان آزادی داده است.
https://pickcad.com/%d9%be%d8%a7%d9%88%d8%b1%d9%be%d9%88%db%8c%d9%86%d8%aa-%d8%a8%d8%b1%d8%b1%d8%b3%db%8c-%d9%88-%d8%aa%d8%ad%d9%84%db%8c%d9%84-%d9%85%d8%b9%d9%85%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d9%85%d8%b3%d8%ac%d8%af-%d8%b4%db%8c/
https://www.beytoote.com/iran/bastani/mosque-sheikh-lotf.html
https://www.kojaro.com/2015/11/10/33980/sheikh-lotfollah-mosque-isfahan/
https://isfahan.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=1&sub=10&PageId=26&codeV=1&tempname=AsarTarikhy
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D9%87%D9%85%D9%87-%DA%86%DB%8C%D8%B2-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D9%84%D8%B7%D9%81-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/
https://www.karnaval.ir/things-to-do/sheikh-lotfollah-mosque-isfahan