تحلیل مسجد سید اصفهان
موقعیت
بنا : مسجد سید
مکان : اصفهان
آدرس : خیابان مسجد سید
کتیبه های تاریخی بنا:
کتیبه ها و تاریخ های متعددی در قسمت های مختلف بنا دیده می شوند. کتیبه های ایوان جنوبی مورخ به سالهای ۱۲۵۵، ۱۲۵۶ و ۱۲۹۹ و گنبدخانه دارای تاریخ های ۱۲۵۹، ۱۲۸۸ و ۱۲۹۸ بوده و محرابها تاریخ های ۱۲۵۹، ۱۲۹۴ و ۱۲۹۷ برخود دارند. در ایوان شمالی تاریخ های ۱۲۵۷، ۱۲۵۹، ۱۲۹۹ و ۱۳۰۹ دیده می شود. دو کتیبه دیگر در ایوان شمالی تاریخ های ۱۲۷۷ یا ۱۳۰۷و ۱۳۰۵ یا ۱۳۰۸ را نشان می دهند که مورد اختلاف است.
تازیخچه
مسجد سید اصفهان یکی از پرطرفدارترین و زیباترین مساجد این شهر به حساب می آید که یادگاری از قرن سیزدهم هجری و دوران حکومت قاجاریان است. این مسجد زیبا به دستور حجت الاسلام حاج سید باقر شفتی از علمای بزرگ امامیه و در زمان محمدشاه قاجار ساخته شده است. در روایتی تاریخی اینگونه آمده است که حاج سید باقر شفتی، در ازای کار خیری که در زمان قحطی بزرگ انجام داده و زندگی ای که به یک سگ و توله هایش بخشیده، مورد رحمت خداوند قرار می گیرد و پس از آن با تاجری آشنا می شود که از هندوستان بار پارچه وارد می کرد است.
این تاجر نذر کرده بود تا اگر خودش و کشتی باری اش سالم به ایران رسیدند، پولی را به سید باقر شفتی ببخشد و او را در معامله های پارچه با خود شریک کند. اینگونه بود که با پول هنگفتی که در هر بار تجارت پارچه به این سید بزرگوار می رسید، او توانست این مسجد زیبا و مشهور را بنا کند.
مسجد سید اصفهان از قسمت های مختلفی تشکیل شده است که هر کدام با زیبایی و ظرافت هنرمندانه ای تزیین شده و چشم را خیره می کند. از قسمت های اصلی این مسجد می توان به چهار در اصلی، دو شبستان بزرگ، دو گنبد کوچک و بزرگ، دو چهلستون، سه ایوان و یک گلدسته بزرگ اشاره کرد. در این مسجد بیشتر از ۴۵ حجره و دهلیز نیز وجود دارد که ترکیبی زیبا به محیط مسجد بخشیده است.
این بنای تاریخی مشهور و ارزشمند در ضلع جنوبی خیابان سید در شهر اصفهان قرار دارد. مطالعه درباره معماری بنا، هنر کاشیکاری مخصوصاً گره کشی، خط بنائی و کاشی ۷ رنگ، مشخی می کند که این مسجد در زمره بهترین شاهکارهای قرن سیزدهم هجری است.
سردر شمالی مسجد سید اصفهان، در واقع ورودی اصلی این مسجد به حساب می آید که با دری بزرگ و بلند مشخص می شود.
در دو طرف در اصلی سکوهایی با سنگ پارسی قرار دارند که با تزیینات و کاشیکاری های ۷ رنگ، گل و بته و کتیبه هایی با خط ثلث خودنمایی می کنند. بر روی کتیبه ها آیاتی از قرآن کریم نوشته شده که جلوه بی مثالی در طرح و خط دارد.
کوهایی با سنگ پارسی
سردر جنوب غربی این مسجد نیز در نوع خود زیبا و قابل توجه است. کاشی کاری های ۷ رنگ، کتیبه ها و اسپرهای مکتوب که با خط محمد باقر شیرازی خوشنویس بزرگ عصر قاجار نوشته شده، از جمله زیبایی های این سردر است.
سردر جنوب شرقی با زیبایی منحصر به فرد خود همچون نگینی از بیرون می درخشد. زیبایی سردرهای مسجد سید اصفهان، در نوع خودشان بی مثال و خیره کننده اند و نمونه های آن را در کمتر جایی می توان یافت.
ایوان های کوچک طرفین ایوان شمالی مورخ به تاریخ ۱۳۱۸ می باشند و سردر جنوب شرقی دارای تاریخ های ۱۲۵۹، ۱۳۱۰، ۱۳۱۱ و ۱۳۱۲ است. سردر شمالی تاریخهای ۱۲۲۷ و ۱۳۳۷ ه.ش، سردر جنوب غربی تاریخ ۱۳۱۱ و سردر ورودی رواق شرقی تاریخ ۱۳۱۵ را دارد.
سردر مقبره مورخ به سالهای ۱۳۶۰، ۱۳۶۸ و ۱۳۷۰ است و پنجره بالای ورودی آرامگاه تاریخ ۱۲۷۲، درب ورودی آرامگاه تاریخ های ۱۲۶۰ و ۱۳۲۲، گنبد بقعه سال ۱۲۷۶ و ضریح فولادی سال ۱۳۲۲ برخود دارند. سنگاب مسجد دارای تاریخ ۱۲۴۹ است. بنابر آنچه آمد کتیبه های موجود در بنا از سال ۱۲۴۹ تا ۱۳۷۰ را دربر می گیرند.
بانی و سازندگان بنا:
بانی مسجد حاج سید محمد باقر شفتی رشتی بیدآبادی (متوفی به سال ۱۲۶۰) است. پس از وفات وی قسمتی از تزئینات به وسیله فرزندش حاج اسدالله (سیدثانی) و قسمتی دیگر نیز توسط نواده اش حاج سید محمدباقر ثانی انجام شده است.
ضریح فولادی نیز توسط محمدباقر ثانی برای جدش تهیه گردیده است خطاطان کتیبه ها محمدباقر شریف شیرازی، اسدالله رجالی و عبدالجواد و کاشیکاران استاد حسن بن استاد علی، آقاجان کاشی پز و استاد معصوم بوده اند..
در معرفی حجاران بنا از استاد حسن ابن حسینعلی حجار و حاجی اسمعیل حجار نام برده شده است. هنرمندان دست اندرکار ساخت و پرداخت ضریح استاد رمضان طلاکوب اصفهانی، حاجی غلامعلی استاد یدالله، کاظم شریف، استاد فتح الله و مباشر عبدالباقی بوده اند
اطلاعات منابع مدون:
در کتاب «تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان» می خوانیم: … زمین مسجد را در زمان سلطان حسین، فتحعلی خان اعتمادالدوله وزیر شاه مزبور خریده بود که در آن مسجدی بنا کند ولی در اثر هجوم افغانها مقدر نگردید، تا آنکه در زمان فتحلیشاه قاجار حجه الاسم شفتی مبادرت به این کار بزرگ نمود.». در کتاب «تاریخ اصفهان و ری» تاریخ شروع بنا در سال ۱۲۴۰ و سال ساخت ضریع مقبره ۱۳۲۰ ذکر شده است.
سیر تحول بنا:
باتوجه به کتیبه های موجود در بنا، احداث ساختمان و تزئینات آن در حدود ۱۳۰ سال به طول انجامیده است بدین صورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم ه.ق شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنای جنوبی انجام شده بوده و کاشیکاری کل بنا تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشته است.
قدیمی ترین ماده تاریخ موجود در بنا تاریخ ساخت آن را سال ۱۲۵۵ بیان میکند. در بالای اسپرهای دو طرف ایوان جنوبی در شعری از هلال شاعر قرن سیزده و چهارده می خوانیم:
چو شد معمور این معبد هلال از بهر تاریخش
بگفتا شد بنای کعبه ثانی با صفاهان»
کتیبه سردر جنوب شرقی نشان می دهد که کتابت آن در سال ۱۲۵۹ انجام و در سال ۱۳۱۱ گرده برداری شده است . تزئینات نمای خارجی سردر اصلی و مدخل و راهروهای طرفین آن همچنان تا سال ۱۳۳۷ ه ، ش ناتمام مانده بود تا اینکه در این سال به همت حاج محمدرضا گازر کاشیکاری این فضاها به انجام رسید. خطاطان این تزئینات فضائلی، کهرنگی و جوادعلی کربلائی و کاشی پز آن حاج سید حسین موسوی زاده بوده اند.
کف حیاط مسجد تا حدود چهل سال پیش خاکی بوده که بعد به صورت سنگ فرش درآمده است. اضافه شدن حوض و دو سکو در حیاط نیز مربوط به همان سال ها می باشد.
در جریان جنگ تحمیلی (۱۳۶۷-۱۳۵۹ ه.ش) قسمتی از کاشیکاری های مسجد در اثر موج انفجار فرو ریخت که در حال حاضر بازسازی شده است.
این مسجد سه ایوان زیبا دارد که ایوان جنوبی آن، جلوی شبستان و زیر گنبد قرار گرفته است. ایوان های شرقی و غربی نیز در جلوی شبستان زمستانی قرار دارند.
هر کدام از ایوان های مسجد سید اصفهان با هنرهای خاص دوره قاجار و ظرافت هنرمندانه استادکاران قاجاری تزیین شده است. در ایوان های مسجد سید اصفهان، حجره هایی برای طلاب علوم دینی ساخته شده که زیبایی و جلوه خاصی به ایوان های این مسجد بخشیده است.
مقبره حجت الاسلام حاج سید باقر شفتی در قسمت شمال شرقی مسجد قرار دارد که رواقی در مقابل آن است. این رواق با تزیینات چشم نواز کاشیکاری و گچبری تزیین شده و در بالای سردر ورودی بقعه، تاریخ درگذشت مرحوم حجت الله سید را با خط ثلث نگاشته اند. مسجد سید اصفهان هم از نظر تاریخی و هم از منظر هنر و معماری، جایگاه ویژه ای در میان مساجد اصفهان دارد که همچنان مورد استفاده مردم شهر، طلاب دینی و مریدان حاج سید باقر شفتی است.
تریینات
مسجد سید در شهر زیبای اصفهان، تزیینات چشم نواز و بی نظیری دارد که هر یک حاصل کار استادکاری ماهر است.
از جمله این تزیینات می توان به کاشی کاری و گچبری های ظریف اشاره کرد که بر روی برخی از کاشی ها با خط ثلث آیاتی از قرآن کریم و اشعاری قدیمی نگاشته شده. تزیینات بسیار جالب از گل و بوته اسلیمی، خط بنایی و کاشی های هفت رنگ از دیگر زیبایی های این بنای شکوهمند به شمار می روند که نمونه آن را در جای دیگری نمی بینید.
هر یک از شبستان های مسجد، دهلیزها، سردرها، بقعه حجت الاسلام و دیگر بخش های مسجد با هنرهای زیبایی مزین شده اند. این هنرها در کاشیکاری، گره کشی، کاشی های هفت رنگ، خطوط بنایی و ثلث خلاصه می شوند که زیبایی و جلوه خاصی را به بخش های مختلف ارزانی داشته. از این روست که این مسجد را به عنوان یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجار معرفی می کنند.
https://pickcad.com/%D9%BE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%BE%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AA-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B3%DB%8C/
https://safarzon.com/mag/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/
https://www.kojaro.com/attraction/27261-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/
https://www.isfahanvisit.com/fa/tourist-attractions/113-esfahan-seyed-mosque