پاورپوینت تحلیل معماری مسجد حکیم اصفهان

تحلیل مسجد حکیم اصفهان

موقعیت، مکان، سبک بنا
معمار : استاد محمدعلی اصفهانی سال ساخت : قرن ۴ هجری سبک (دوره): اصفهانی محل دقیق : اصفهان- خیابان حکیم
معرفی پروژه
مسجد حکیم یا مسجد جورجیز با قدمتی که به دوره صفوی بازمی گردد، در انتهای بازار رنگرزان جای دارد. این مسجد در دوره شاه عباس دوم و به دست پزشک او بنا شد. کتیبه های سردرها و ایوان های داخل مسجد به سال های ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ هجری قمری برمی گردد و محمدرضا امامی، خوش نویس معروف عصر صفویه، آن ها را نوشته است.

تاریخچه مسجد
مساجد بسیار زیبایی در دوران حکومت صفویه در اصفهان ساخته و یا تکمیل شدند که بدون اغراق هر کدام بـرای خود موزه ای از هنر کاشی کاری و گچ بری را به معرض نمایش می گذارند، مسجد حکیم از جمله این مسـاجد است که نگارستانی از هنر استادان معمار و کاشی کار را در خود جمع کرده است.
این مسجد در انتهای بازار رنگرزان و به سال ۱۰۶۷ ق در دوران سلطنت شاه عباس دوم صفوی در محلـه قدیمی شهر اصفهان معروف به باب الدشت بنا شده و ساخت آن تا سال ۱۰۷۳ ق طول کشیده است.

بانی مسجد، حکیم محمد داوود معروف به تقرب خان از پزشکان عهد شاه صفی و شاه عباس دوم صفوی است که چون مورد بـی مهری دربار صفوی قرار گرفت، راهی هندوستان شد و در آنجا موقعیت ممتازی یافت با کمک به اورنگ زیـب پادشاه وقت هندوستان در جنگ با برادرانش به عزت رسید و اموال بسیاری گرد آورد که بخشـی از اموالش را بـه اصفهان فرستاد و مسجد مذکور توسط همسرش زینب بیگم ساخته شد.

نام ها و دلایل نام گذاری
بانی آن حکیم محمد داود ملقب به تقرب خان، پزشک شاه عباس دوم و شاه صفی بوده و بدین سبب، مسجد به «حکیم» شهرت یافته[و چون در محله قدیمی جورجیر، در محل مسجدی از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر که صاحب بن عباد آن را بنا کرده بود، ساخته شد، مسجد جورجیر نیز نامیده شده است

مرمت
در ۱۳۱۸ش قسمتی از سردر شمال غربی، یا سردر مسجد دوره دیلمیان، از زیر خاک نمایان شد و در ۱۳۳۵ش کاهگل آن کاملاً زدوده گردید. این مسجد در دهه سی شمسی و نیز در دهه های اخیر، به همت سازمان میراث فرهنگی، مرمت شده است.

تزیینات بنا
مسجد حکیم به سبب کاشی کاری های بی بدیل و زیبا و نیز کتیبه های نفیس نوشته شده به خطوط ثلث و نستعلیق و معقلی از مساجد مهم و معتبر اصفهان است.
این مسجد در مکان مسـجد قـدیمی تـری از دوران دیلمیـان قـرن چهارم هجری به نام مسجد جوجی، مسجد جورجیر، مسجد جامع رنگرزان یـا مسجد صـاحب ابـن عباد ساخته شده است.

معمار، کاشی کار و کتیبه نگار
براساس کتیبه های مسجد، از معماران این بنا محمدعلی بن استاد علی بیک بنّا اصفهانی، از کارشی کاران آن میرزامحمد کاشی پز، و کتیبه نگار آن خوشنویس نام آور عهد صفوی، محمدرضا امامی، بوده اند. نام خوشنویس دیگری به نام محمدباقر شیرازی نیز در یکی از کتیبه ها دیده می شود
بزرگان مدفون در مسجد
در جنوب غربی مسجد، مقبره ای معروف به مقبره سادات و مقابلِ درِ شرقی، مقبره محمد ابراهیم کلباسی؛ فقیه معروف قرن سیزدهم، وجود دارد که با مقرنس های گچ بری آراسته شده است. در گذشته در شمال مسجد، مقبره حکیم داود بوده است که امروزه در محل آن مغازه ای قرار دارد.
این مسجد موقوفات بسیاری دارد که بخشی از آن ها از بین رفته و بخشی شامل تعدادی از دکان های اطراف مسجد و مغازه های بازارهای اصفهان است.

بانی مسجد
صاحب ابن عباد بانی مدرسه جورجیر وزیر دولت شیعی آل بویه وزیر سـلطان موید الدوله و فخرالدوله دیلمی بود و مسجد ساختِ وی به گفته مافروخی دارای تاسیساتی همچون شبستان ها، خانقاه، کتابخانه و مدرسه بوده است؛
ولی هم اکنون از این مسجد فقط سردری باقی مانده که در جبهه شمال غربـی مسـجد حکیـم قرار دارد. البته شاردن سیاح عصر صفویه در سفر نامه اش اشاره می کند که در این زمان مسـجد جورجیر کاملا از بین رفته بوده و مسجد حکیم بر روی زمینی خالی از ساختمان بنا شده است،

مسجد حکیم دارای 3 خروجی در طرفین است که هر کدام از سردر ها به خودی خود در نوع کاشی کاری بی نظیــر بوده و در نهایت زیبایی می باشند. در باﻻی سردر شمالی و شرقی نام شاه عباس دوم و تاریخ ساخت بنا بر کاشی الوان نوشته شده است.
بنابر این روایــت گروهی اظهار مـی دارند که مسجدی کوچک در غرب سردر مسجد جورجیر در دوره حکومت شاه عباس کبیر و بـه سـال ۱۰۱۸ ق ساخته شده بوده که به واسطه نزدیکی به آن مسجد جورجیر ، به نام های جوجی یا جوجه خوانده می شده، اما در زمان ساخت مسجد جدید یعنی مسجد حکیم ویران شده بوده و مسجد حکیم در محل این مسـجد کوچـک و نه به جای مسجد صاحب بن عباد ساخته شده است.

سردر شرقی این مسجد، سه ورودی اصلی دارد. سردر شرقی به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبه ای با اشعار فارسی، مقرنس کاری در قوسِ سردر، و دو پشت بغل مزین به خط بنّایی کاشی کاری شده است.

در سردر شمالی با قطاربندی کاشی و اتاق کوچکی بر روی آن، کتیبه ای به خط ثلث، نـام بانی و کتابت محمد رضا امامی به سال ۱۰۷۳ ق را بر خود دارد و با تزئیناتی از مقرنس های ساده با کاشی معقلـی، اشکال هندسی، شاپرک ها، شمسه ها، ستاره های چهار پر و اسامی چهارده معصـوم و کلمـه محمـد به صـورت دورانی در باﻻی ورودی، زیبایی خاصی به این سردر بخشیده است.
سردر شـرقی در مقابل مقـبره آیـت اﷲ حـاج محمد ابراهیم کلباسی قرار دارد و مزین به قطاربندی از آجر و بندکشی زیبا همراه با شمسه هـایی بـه رنـگ هـای متنوع و همچنین گره کشی چهار رنگ زرد، سفید، فیروزه ای و آبی ﻻجوردی است و سوسن هایی که اسامی اﷲ، محمد و… به خط زیبای بنایی بر آن نقش شده اند و اشعاری بر باﻻی قوس در، که تاریخ ۱۰۷۶ ق را بر خود دارند. میان مصراع پنجم و ششم اشعار به خط سفید بر زمینه سبز رنگ از تعمیر کتیبه در سال ۱۳۲۳ ش و جـای دیگر سال ۱۳۶۳ ش سخن رفته است.

در آخر اشعار هم در یک نیم لوح به خط نستعلیق ﻻجوردی بـر زمینـه سـبز رنگ نوشته شده: عمل میرزا محمد کاشی پز ۱۰۸۵ ق. نام سازنده و معمار مسجد محمد علی بن استاد علی بیک بنای اصفهانی نیز بر این سردر نقش شده است. سردر غربی که در انتهای بن بست قرار گرفتـه، ساده تر از دیگـر سردرهای مسجد حکیم بوده و آجر چینی به شکل رگ چینی و مقرنس های گچ بری و هشت شاپرکی باریـک دارد و طرفین آن دو سکوی دست تراش قرار دارند. در سردر شمال غربی دیواری سـاخت دوره ســلجوقی و در سـمت جنوب غربی قطاربندی گچ بری و چند قبر قدیمی دیده می شوند.

بررسی ایوان
مسجد حکیم نیز از مساجد چهار ایوانه است. ایوان ها هر کدام در نوع تزئینات و کاشی کاری مختلف خود یگانـه بوده و راهروهای هر یک از این ایوان ها نیز تزئیناتی خاص خود از خط بنایی و کاشی کاری را دارا می باشند کـه زیبایی هر یک از ایوان های این مسجد در وصف نمی گنجد.
تزئینات کلی ایوان ها را مـی تـوان در انواع رســمی بندی، گره معقلی ساده با کاشی فیروزه ای، گره هشت و زهره معقلی، سوسن ها، ترنج ها، شمسه ها و نیم شمسـه ها و ربع شمسه ها، کاشی هفت رنگ به نقش گل نو معقلی و غیره نام برد و کف آن ها نیز با آجرهای ختایی آجر چهار گوش ۲۵ در ۲۵ و گاه به صورت شطرنجی از کاشی فیروزه ای و سفید فرش شده اند و آنان را از کف تا بـه سقف تماشایی کرده است.

این مسجد، از نوع مساجد بدون مناره و گنبد برجسته و بزرگ است که مسجد سید از دوره قاجار مشابه آن محسوب می شود

ایوان جنوبی از زیبا ترین ایوان های مسجد حکیم است و مجموعی از ترئینات نامبرده را در جای جای آن می توان مشاهده کرد. کتیبه های ایوان های مسجد حکیم از سال ۱۰۶۷ ق تا ۱۰۷۳ ق و بـه خط محمد رضا امامی و شامل آیاتی از سوره های مبارکه دهر، اخـﻼص، تکویر و… و همچنیـن عبـاراتی چـون سبحان ﷲ، الحمدﷲ و اسماء الهی و… بوده و در ایوان غربی در طرفین تاریخ وﻻدت و وفات معصـومین علیه السﻼم به خط نستعلیق زیبا نقش شده اند. تعویض و ترمیم کاشی های ایوان ها نیز در سال های ۱۳۲۷ ش و ۱۳۷۸ ش صورت گرفته است.

ضلع شمالی
نمای شمالی مسجد حکیم
ایوان ضلع شمالی به طول ۱۱/۵ متر و عمق ۹ متر، در حدود ۱۵ سانتی متر بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. کتیبه ای کاشی کاری، شامل اشعاری در وصف مسجد، در وسط ایوان دیده می شود. ازاره این ایوان تا ارتفاع ۱/۲۰ متر با کاشی های معقلی پوشیده شده است. در وسط دیوار غربی، راهرویی به عرض ۳/۳ متر دیده می شود که راه دستیابی به مدخل شمالی مسجد است و اکنون با دیوار آجری مشبک پوشانده شده است. در بخش فوقانی راهروها، دو ایوان کوچک جلو حجره ها قرار دارد.
کتیبه ای به خط ثلث، از محمدرضا امامی، با زمینه لاجوردی در سه جانب ایوان کار شده است. این کتیبه به همراه پوشش سقف، که کلمه علی را با خط بنّایی از ترکیب آجر و کاشی فیروزه شکل داده، به این ایوان جلوه ای خاص بخشیده است. در دو طرف ایوان، ایوانی کوچک تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر کدام از این ایوان ها در دو طرف خود طاق نمایی به عرض سه متر دارند

ضلع شرقی و غربی
جانب شرقی و غربی صحن همانند است، مشتمل بر ایوانی به عرض حدود هشت متر و در هر طرف ایوان ابتدا یک طاق نما و سپس سه ایوان کوچک تر، با عرض نزدیک به پنج متر، قرار دارد. دو طاق نمای کوچک نیز در ابتدا و انتهای هر ضلع دیده می شود که از داخل آنها می توان به حجره های بالای آن ها دسترسی یافت.
در طبقه بالای دو ضلع شرقی و غربی، برای زیباسازی اطراف صحن، طاق نماهایی ساخته شده است که هیچ گونه بنایی در پشت آنها وجود ندارد، به طوری که هوا از میان آنها جریان می یابد. بدین ترتیب، در هر طرف ایوان های شرقی و غربی شش طاق نما قرار گرفته است.

شبستان مسقف مسجد حکیم از نمونه شبستان های بزرگ و جالب مساجد اصفهان بوده و به شکل مربـع و بـا ســه ورودی در جانبین شرق، جنوب و غرب است. این شبستان شامل کاشیکاری هایی زیبا از کاشی هفت رنگ با نقش گل و بوته، کاشی های فیروزه ای با نقش طبل، نقوش اسلیمی با کاشی معقلی و… می باشد که کتیبه ای نیز به خط ثلث سفید بر زمینه ﻻجوردی رنگ به تاریخ ۱۰۶۹ ق نوشته محمد رضا امامی دارد.
بررسی شبستان
تزئینات داخل گنبد مسـجد از نوع معقلی ساده ترکیب آجر و کاشی و کتیبه اطراف آن به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت ﻻجوردی رنــگ به خط محمد رضا امامی حاوی سوره مبارکه جمعه و مورخ ۱۰۶۹ ق است. در مسجد حکیم سه محراب وجود دارد.

محراب اصلی با مقرنس بندی زیبا و آیاتی از سوره مبارکه اسراء کتیبـه ای به سال ۱۰۷۱ ق را داراست و در زیر گنبد قرار گرفته است. این محراب زیبـا ترین محـراب مسـجد حکیم به حساب می آید.
محراب دوم که در شبستان شرقی مسجد است، صلوات بر چهارده معصوم علیه السﻼم بر آن نقـش شده است و به سال ۱۰۶۹ ق می باشد و نهایتا محراب سوم در شبستان غربی قرار گرفته و آیاتی از سوره مبارکـه مائده به سال ۱۲۵۴ ق و به خط محمد باقر شریف شیرازی را دارد.

اره دیوارها تا ارتفاع ۱/۳۰ متر از نقوش متنوع با آجر و کاشی مزین شده اند. همچنین طاق نماهایی با تزیینات مشابه با خط بنّایی کار شده است، شامل کلمات «علی»، «یاحنّان»، یا «یامنّان» و غیره. سقف گنبد نیز با نقش هشت و زُهره معقلی طراحی شده است و در زیر آن کتیبه دیگری از محمدرضا امامی دیده می شود.

بررسی منبر
منبر بزرگی در کنـار محراب شبسـتان زیـر گنبد، قرار دارد که بسیار قدیمی بوده در حدود ۲۰۰ سال قدمت و نقش هایی با رنگ روغنی قرمز و سفید بر بدنه مشکی آن نقش شده اند و منبر کناری آنکه کوچک تر می باشد، نیز خود شاهکاری دیگر است. سنگابی در شمال غرب مسجد حکیم وجود دارد که بر کتیبه آن با خط نستعلیق برجسته اشعاری نقش شده انـد کـه از وقف آن در سال ۱۰۷۵ ق یعنی در دوره سلطنت شاه صفی خبر می دهد .
ســنگاب دیگـری کنار آن بـا عنـوان وقف امام حسین علیه السﻼم آقا رحیم ولد نظام، سال ۱۱۱۴ ق می باشد و مقابل سردر جورجیر یعـنی در شـمال غرب مسجد حکیم نیز سقاخانه ای است که بر تخته سنگ عمودی آن به خط نستعلیق برجسـته اشـعاری حجاری شده و بیانگر این است که فردی به نام حاجی نصرت از خواجگان مهم شاه عباس دوم آن را وقف کرده است.

در قسمت مغرب مسجد حکیم نیز پنجره بزرگی از کاشی معرق وجود دارد و در وسط مسجد نـیز حـوض سـنگی مستطیلی قرار دارد. البته در سال ۱۳۰۸ دو سکوی بزرگ در صحن ساخته شده و حوض آن تغییر یافته است. این اثر به شماره ۲۲۳ به ثبت رسیده و در سالهای اخیر مرمت گردیده است.
از جمله مرمت هـایی کـه انجـام شده تعمیراتی است که در سال ۱۳۶۳ توسط حاج ابوالقاسم تبریزی صورت گرفته و یا ایجاد حلقـه بتنی دور گنبد که خود نشان از مرمت آن در سالهای گذشته نزدیک دارد.

حوض
در ضلع شمال شرقی مسجد، نزدیک درِ دیالمه، حوض خانه ای به ابعاد ۸/۸۰ متر × ۷/۷۰ متر قرار دارد. اطراف حوض خانه از طاق نماهایی تشکیل شده و طاق نمای جنوبی شاه نشین است. قسمتی از روشنایی این فضا از شبکه های شش ضلعی منظم بالای دیوارها تامین می شود.
کف طاق نماها درحدود پنجاه سانتی متر از کف حوض خانه بلندتر است تا در موقع وضوگرفتن بتوان روی آن نشست و هم محلی برای قرار دادن لباس های اضافی باشد. در وسط حوض خانه حوضی به طول چهار متر و عرض سه متر تعبیه شده است.

در وسط حوض، فواره ای است که آب را از منبع مادر چاه به اینجا منتقل می کند. هر چند که شیرهای آب لوله کشی نیز در اطراف حوض نصب شده اند. این حوض خانه از نظر ساخت رسمی بندی زیبایی که در زیر کاسه سقف و بر چهار ستون کلاف کشی شده اطراف حوض قرار گرفته، شیوه جالب ‏توجهی از سقف سازی است.

دو ساعت آفتابی این مسجد نیز جالب توجه است که یکی از آن ها در زاویه شمال غربی مسجد و دیگری در بالای ایوان شمال غربی قرار دارد. این دو جلوه در مسجد اصفهان مورد توجه بسیاری از گردشگران و مسافران قرار گرفته است.

http://isfahancity.com/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85/
https://gardeshgari724.com/attractions/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/2126
http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85_(%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86)
https://www.kojaro.com/attraction/42825-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85-%D8%AC%D9%88%D8%B1%D8%AC%DB%8C%D8%B1/
https://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85_(%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86)
https://safarzon.com/mag/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86/