گزارشکار درس عملیات کشاورزی
مقدمه
گلرنگ(safflower) یا کافشه از گیاهان دنیای قدیم است که در منطقه وسیعی از ژاپن تا شرق آفریقا مورد کاشت بوده است. سابقه کشت گلرنگ در مصر به حدود 4000 سال پیش می رسد. ظاهراً گلرنگ در منطقه وسیعی از شمال هند تا خاورمیانه، اهلی گردیده است. سه گونهC. Lanatus, Carthamus oxyacantha وC. Plaestinus به عنوان والد احتمالی گلرنگ زراعی پیشنهاد گردیده اند. با اینکه کشور ایران نیز در محدوده اهلی شدن گلرنگ قرار دارد، ولی متاسفانه در ایران مورد توجه شایسته ای قرار نگرفته است. سازگاری وسیع گلرنگ به اقالیم مختلف و تحمل زیاد آن به شرایط نامساعد ایجاب می نماید که مطالعات به نژادی و به زراعی گسترده ای روی آن انجام گیرد و در جهت گسترش کشت آن تلاش زیادی به عمل آید.
گلرنگ از قدیم الایام در استانهای آذربایجان، خراسان و اصفهان به صورت زراعت فرعی و با هدف براشت گل کشت می شده است. گلربرگ گلرنگ دارای مواد رنگی کارتامین و کارتامیدین است که از آنها برای رنگ آمیزی پارچه، ابریشم و گلهای مصنوعی، در طباخی و شیرینی پزی استفاده می شود. امروزه با تولید آنیلین مصنوعی از اهمیت رنگهای گلرنگ در صنایع رنگرزی کاسته شده است و بر اهمیت گلرنگ بعنوان دانه روغنی بخصوص به علت دارا بودن اسید چرب غیر اشباع و ضروری لینولئیک، افزوده شده است و به تولید آن در جهان توجه خاص معطوف گردیده است. درصد روغن دانه گلرنگ در شرایط مساعد تا 45درصد می رسد. کشورهای هند،آمریکا و مکزیک مهمترین تولیدکنندگان گلرنگ در جهان بشمار می روند. مقدار تولید دانه گلرنگ در جهان طی سالهای اخیر حدود 1میلیون تن در سال برآورد شده است.
از سطح زیر کشت گلرنگ در ایران اطلاع دقیقی در دسترس نیست. ظاهراً سطح زیر کشت آن طی سالهای گذشته کمتر از 1000 هکتار با میانگین عملکرد دانه حداکثر 700 کیلوگرم در هکتار بوده است. پتانسیل عملکرد دانه گلرنگ بیش از 5 تن در هکتار می باشد. عملکردهایی بالاتر از 5/2 تن دانه در هکتار مزلوب بشمار می روند. در سالهای اخیر، کشاورزان اطراف شهر اصفهان به کشت گلرنگ بعنوان یک محصول چند منظوره (تولید روغن، گل و دانه پرندگان قفسی) توجه زیادی معطوف داشته اند. از هر هکتار گلرنگ در شرایط آزمایشی تا بیش از 400 کیلوگرم گل برداشت شده است که ارزش اقتصادی بسیار بالائی و مشابه با ارزش دانه دارد.
خصوصیات گیاهی
گلرنگ گیاهی است یک ساله با نام علمی کارتاموس تینکتوریوس (Carthamus tinctorius L.) از تیره مرکبه (Compositae یا Astraceae) که دارای 12 جفت کرموزوم (24=n2) می باشد. با اینکه گلرنگ ظاهری شبیه خارزرد دارد، اما به صورت علف هرز در نمی آید. گلرنگ همانند بسیاری از گیاهان تیره مرکبه و طبیعتاً پائیزه، ابتدا یک مرحله روزت را می گذراند. در دوره روزت، برگها در نزدیکی سطح خاک و به حالت خوابیده دیده می شود. مریستم انتهایی در مرکز بوته قرار داشته و توسط برگهای جوان احاطه شده است. با آغاز تحریکات گلدهی، رشد سریع و طولی میانگره ها آغاز می شود و گیاه به ساقه می رود.
گلرنگ از به ساقه رفتن، به صورت بوته ای استوار با ساقه اصلی محکم، خشن و پوبی رشد می کند(شکل 1-3). ارتفاع بوته به 40 تا بیش از 150 سانتی متر می رسد. طول میانگره ها، از پائین به طرف بالا، بتدریج کوتاهتر می شود، به طوری که برگهای انتهائی ساقه به صورت برگها یا براکته هائی در اطراف گل آذین مشاهده می گردند. ساقه اصلی در گلرنگ استوانه ای و دارای چهار حاشیه باریک طولی است که به آن ، در برش عرضی، حالت مربعی می دهد. قطر ساقه از پائین به بالا بتدریج کاهش می یابد. ساقه توپر بوده و ممکن است کرک دار و یا فاقد کرک باشد. رنگ ساقه براق و از سفید تا خاکستری روشن متغیر است.
مکان شاخه دهی و تعداد شاخه در گلرنگ به تراکم بستگی زیادی دارد(شکل 2-3). معمولاً پس از آنکه ارتفاع بوته به بیش از 20 سانتیمتر رسید، ساقه اصلی در نیمه فوقانی گیاه تولید چندین شاخه جانبی می کند. هر ساقه فرعی اولیه نیز ممکن است تولید ساقه های فرعی ثانویه نماید. در صورتی که فاصله بوته ها در روی ردیف کاشت زیاد باشد، ساقه های فرعی ثانویه نیز منشعب می گردند. در شرایطی که فاصله بوته ها در روی ردیف کاشت حدود 5سانتیمتر باشد، درهر بوته بیش از 10 شاخه جانبی با طبقهای بارور بوجود می آید. حذف جوانه انتهائی ساقه اصلی می تواند موجب افزایش تعداد شاخه و طبق شده و عملکرد گل و گاه عملکرد دانه را افزایش دهد.
گلرنگ دارای ریشه مستقیم، قوی و توسعه یافته با ریشه های جانبی زیاد است که می تواند تا عمق نزدیک به 3 متر در خاکهای عمیق، نفوذپذیر، مرطوب و گرم نفوذ کند و آب و مواد غذایی را تا این عمق از خاک جذب نماید. واضح است که عمق توسعه بالفعل و بالقوه ریشه در هر مزرعه به رقم و مجموعه عوامل محیطی بخصوص خصوصیات فیزیکی خاک بستگی دارد. قدرت نفوذ ریشه گلرنگ در خاکهای متراکم بسیار بیشتر از آفتاب گردان است، اما میزان نفوذ ریشه با افزایش تراکم خاک کاهش می یابد. در خاکهای نسبتاً متراکم بخش قابل توجهی از ریشه تا عمق 30 سانتی متری توزیع شده است.
برگهای گلرنگ به رنگ سبز تیره براق، قلبی شکل، بدون دمبرگ و دندانه دار بوده و با آرایش مارپیچی روی ساقه قرار گرفته اند. طول برگها 10 تا 15 سانتی متر و عرض آنها 2 تا 5 سانتی متر می باشد. برگها از پائین به طرف بالای ساقه بتدریج کوچکتر می شوند. رگبرگ میانی پهنک به یک خار در انتها ختم می شود. در بسیاری از ارقام اصلاح شده، برگهای تحتانی فاقد خار می باشند. اما راس دندانه ها در برگها و براکته های فوقانی در بسیاری از ارقام به خار کوتاهی منتهی می شود. بعضی از ارقام فاقد خار در برگ می باشند. وجود خار در برگ در زراعتهای سنتی بیش از زراعتهای مکانیزه باعث مشکل در مدیریت مزرعه می گردد.
گل آذین گلرنگ به صورت یک طبق متراکم به شکل مخروطی در انتهای ساقه اصلی و هر ساقه فرعی بوجود می آید.( شکلهای 1-3 و 3-3). بنابراین گیاه از نظر تیپ رشدی در گروه رشد محدود قرار میگیرد. تعداد طبق در بوته تقریباً با تعداد ساقه فرعی در بوته برابر می باشد. از آنجائی که تعداد ساقه فرعی در بوته به فاصله بوته در روی ردیف کاشت بستگی دارد، تعداد طبق در بوته نیز تابع فاصله بوته در روی ردیف کاشت می باشد. ممکن است درهر بوته تا 50 طبق تشکیل گردد. طبق واقع روی ساقه اصلی از همه بزرگتر است. اندازه طبق همگام با اندازه ساقه فرعی تغییر می یابد. هر طبق 5/1 تا 4 سانتی متر قطر داشته و توسط چند ردیف براکته احاطه شده است. براکته های پائینی مشابه برگ وآزاد می باشند. اما براکته های بالائی به حالت جوش خورده به طبق دیده می شوند. براکته ها با کرک های نرم سفیدی پوشیده شده و دارای راس مثلثی خاردار می باشند. در غالب ارقام، براکته ها شدیداً خاردار می باشند.
در هر طبق بسته به اندازه، 20 تا 180 گل لوله ای(شکل 1-3) مشاهده می شود. طول لوله جام گل در زمان گرده افشانی به 4 سانتی متر می رسد. جام گل از پنج گلبرگ بهم جوش خورده تشکیل شده و لوله باریکی را تشکیل می دهد که در ناحیه انتهائی به صورت پنج لبه در می آید. رنگ گل ممکن است سفید، زرد کمرنگ ، نارنجی و یا قرمز باشد. حتی در یک ژنوتیپ نیز تنوع رنگ گلبرگ مشاهده می گردد. رنگ گلبرگ پس از خروج از طبق و با گذشت زمان بتدریج تیره تر می شود. براکته ها و کاسبرگ های هر گل تغییر شکل داده و به صورت کرکهائی در اطراف هر تخمدان مشاهده می شوند پنج پرچم در ناحیه میله آزاد می باشند، اما بساک آنها در ناحیه دهانه جام گل بهم جوش خورده و همانند لوله ای کلاله را دربرمی گیرند.
تخمدان زیرین گلرنگ تک برچه ای و حاوی یک تخمک است. گل دهی از حاشیه طبق آغاز گردیده و به سمت مرکز طبق ادامه می یابد. گل دهی یک طبق طی 3تا5 روز تکمیل می شود. طول دوره گل دهی در هر بوته و در مزرعه بستگی زیادی به فاصله دو بوته در روی ردیف کاشت و در نتیجه تعداد طبق در هر بوته دارد. از انجائی که طبقهای فرعی دیرتر تشکیل می شوند، طول دوره گل دهی درهر بوته و در مزرعه از 10تا40 روز می باشد.
در زمان گل دهی، گلربگها، پرچم ها و کلاله از طبق خارج می شوند تا حشرات گرده افشان بتوانند به گرده افشانی کمک نمایند. گل دهی هنگام صبح اتفاق می افتد. قبل از باز شدن گل کلاله کاملا توسط لوله بساکها احاطه شده است. شکوفائی بساکها در قسمت فوقانی و داخلی لوله بساکها و مدت کوتاهی پس از طلوع آفتاب انجام می شود. در همین زمان کلاله در اثر رشد خامه از میان لوله بساکها عبور می کند و کرکهای برس مانند آن دانه های گرده را دریافت می نمایند. کلاله کم و بیش و در حالی که توسط دانه های گرده پوشیده شده است از میان لوله بساکها خارج می شود.
خارج شدن کلاله از لوله بساکها امکان دگرگشنی توسط حشرات را بوجود می آورد. زنبور عسل علاقه زیادی به گلرنگ دارد و می تواند در افزایش عملکرد و نیز در دگر گشنی بسیار موثر باشد. در بعضی از ارقام شکوفائی بساک پس از عبور کلاله از لوله بساک اتفاق می افتد. در اینگونه ارقام درصد دگر گشنی زیاد می باشد. میزان دگرگشنی در بعضی از ارقام و شرایط تا 100درصد گزارش شده است.
هر گل می تواند تولید یک میوه نماید. اما در شرایط زراعی، معمولاً 15 تا 50 میوه در هر طبق بوجود می آید. میوه گلرنگ همانند میوه آفتاب گردان به صورت فندقه است که در اینجا با دانه مترادف گرفته می شود. دانه از نظر شکلی شبیه یک دانه کوچک آفتاب گردان است(شکل1-3) دانه به طول 5تا10 میلی متر و عرض 3تا6 میلی متر دیده می شود. اندازه دانه به ژنوتیپ و شرایط تولید بخصوص تراکم بوته در روی ردیف کاشت بستگی زیادی دارد. با افزایش تراکم از اندازه دانه کاسته می شود. در تراکم های بالا، دانه گلرنگ به اندازه یک دانه درشت جو می باشد. وزه هزار دانه گلرنگ معمولا از 20 تا 50 گرم و وزن حجمی آن از 45تا60 کیلوگرم در صد لیتر متغیر می باشد. وزن هزار دانه حدود 40 گرم معمول است ولی در بعضی از ارقام و شرایط تا 100 گرم نیز گزارش شده است.
دانه گلرنگ دارای سطح خارجی صاف بوده و به رنگهای سفید، خاکستری ، کرمی، زرد و یا حتی سیاه دیده می شود. در انتهای دانه ها کرکهای کوچکی قرار دارند که غالباً در جریان برداشت از دانه ها جدا می شوند. میزان کرک دار بودن دانه به رقم بستگی دارد.
ذخیره روغن در لپه ها انجام می ود. بین درصد روغن فندقه و درصد وزنی پوسته همبستگی منفی وجود دارد. پوسته 30تا60 درصد وزن فندقه را تشکیل می دهد. پوسته معمولا فیبر زیادی دارد. در اثر فعالیتهای به نژادی، ارقامی تولید نموده اند که دانه آنها پوسته بسیار نازکی دارد. اما وجود پوسته نازک به دلیل زیادی آسیب پذیری دانه در جریان برداشت و انبارسازی مطلوب بشمار نمی رود. به علاوه اینگونه ارقام حساسیت به خوابیدگی و درصد عقیمی زیادی نشان داده اند.
مراحل نمو
دوران رشد گلرنگ را از کاشت تا رسیدگی فیزیولوژیک، می توان بر اساس پیدایش اندام یا فرآیندهای خاص به مراحل زیادی تقسیم نمود. اما از نظر زراعی ممکن است مراحل نمو گلرنگ را شامل سبز شدن، به ساقه رفتن، رویت طبق، گل دهی و رسیدگی فیزیولوژیک دانشت. کاشت موثر زمانی محسوب می شود که بذرهای کاشته شده شروع به جذب آب از خاک می نمایند. این زمان معادل تاریخ کاشت در خاک مرطوب، وقوع اولین باران موثر در کاشت پائیزه دیم در خاک خشک و یا انجام اولین آبیاری در کشت آبی می باشد. سبز شدن را زمانی محسوب می دارند که لپه ها در 50درصد از نقطه های کاشت سر از خاک بیرون آورده، از یکدیگر کاملاً جداشده و به حالت افقی قرار گرفته باشند. بنابراین دوران کاشت تا سبز شدن برابر فاصله زمانی کاشت موثر تا 50درصد سبز شدن می باشد. طول این دوره در شرایط مساعد کمتر از یک هفته و در شرایط نا مساعد به حدود 3 هفته می رسد. وقوع تنش رطوبتی، سردی و سله خاک سبب طولانی شدن این دوره می گردند.
پس از سبز شدن، میانگره های ساقه رشد نکرده و برگها به حالت افقی روی سطح زمین قرار می گیرند. این مرحله از رشد را روزت می گویند. با پیدایش اولین تحریکات گل دهی در گیاه میانگره ها شروع به رشد می کنند و گیاه به ساقه می رود. زمان به ساقه رفتن با مشاهده اولین میانگره به طول یک سانتی متر مشخص می سازند. در یک مطالعه بوته ها در مرحله شش برگی وارد مرحله ساقه دهی شدند. طول دوران رشد روزت در کشت بهاره 2تا4 هفته و در کشت پائیزه نواحی با زمستان سرد به3تا5 ماه می رسد. تنش رطوبتی افزایش دمای هوا و افزایش طول روز(در ارقام حساس به طول روز) سبب کوتاهی این دوره می گردند.
این دوره در ارقام دیرس و در آنها که به بهاره سازی نیاز داشته و یا به آن عکس العمل نشان می دهند طولانی تر است. از آنجائی که تعیین دقیق زمان به ساقه رفتن در مزرعه مشکل است تعیین دقیق طول دوران رشد روزت نیز مشکل می باشد. طی دوران رشد روزت و رشد طولی ساقه، ریشه ها گسترش زیادی در خاک می یابند. همراه با رشد طولی ساقه و ارتفاع گرفتن مریستم انتهائی بوته از خاک به حساسیت گیاه به تنش های محیطی افزوده می شود.
همراه با افزایش رشد طولی ساقه، مریستم انتهائی به صورت گل آذین در می آید. در یک مطالعه بوته ها در مرحله تشکیل جوانه گل 10 برگی بودند و ارتفاع بوته ها تا راس مریستم انتهائی ساقه حدود 7سانتی متر بود. طی حدود 2تا4 هفته پس از شروع رشد طولی ساقه، افزایش قطر گل آذین و رشد براکته های کناری آن سبب می شود که گل آذین به صورت یک تکمه در انتهای ساقه اصلی مشاهده گردد. چنانچه در این مرحله براکته های کنار گل آذین حذف شوند نهنج گل آذین به قطر حدود 5میلی متر قابل تشخیص می باشد. پیدایش تکمه در راس ساقه اصلی در 50 درصد از بوته ها را مرحله رویت طبق یا تکمه دهی گویند. فاصله زمانی ( به روز) از کاشت موثر تا رویت طبق را تعداد روز از کاشت تا رویت طبق نامند. طول این دوران به تاریخ کاشت، رقم ، دمای هوا و رطوبت خاک بستگی داشته و از 40تا90 روز در کاشت بهاره می رسد. در یک مطالعه بوته ها در مرحله رویت طبق در وضعیت 15برگی بودند. طی دوران رشد طولی ساقه تا گل دهی شاخه های جانبی در نیمه فوقانی گیاه بتدریج تشکیل و در انتهای هر ساقه فرعی نیز یک طبق بوجود می آید. پیدایش ساقه های فرعی ممکن است تا اواخر دوره رشد گیاه ادامه یابد.
تداوم رشد طبق به مرحله گل دهی می انجامد. شروع گل دهی با خروج جام گل از خارج ترین حلقه گلهای طبق اصلی آغاز می شود و به سمت داخل تداوم می یابد. شروع تا خاتمه گل دهی هر طبق غالباً 3تا5 روز می باشد. طبقهای فرعی نیز پس از گل دهی طبق اصلی و به ترتیب پیدایش وارد مرحله گل دهی می شوند. فاصله زمانی شروع گل دهی طبق اصلی تا پایان گل دهی طبقهای فرعی بستگی زیادی به تراکم بوته و سایر عوامل گیاهی و محیطی دارد. طول این دوران در تراکم ها و شرایط مناسب زراعی غالباً 1تا3 هفته می باشد. به هر حال مرحله گل دهی را بر اساس شروع گل دهی در 50درصد طبقهای موجود در مزرعه تعیین می نمایند. شروع گل دهی را با خروج اولین گلها در 50درصد از طبقهای اصلی و گل دهی کامل با خروج گلها در بیش از 95 درصد طبقهای موجود تعیین می کنند. طول دوران از کاشت تا گل دهی با گرم شدن هوا و افزایش تنش رطوبتی کاهش یافته و در ارقام زودرس کوتاهتر از ارقام دیرس می باشد. در یک مطالعه بوته های گلرنگ در زمان گل دهی طبق اصلی دارای 31 برگ بودند. غالباً گلرنگ تا مرحله گل دهی حدود دوسوم از کل طول دوره رشد خود را طی نموده است.
رشد دانه ها بین 20 تا 35 روز و غالباً حدود 4 هفته پس از گرده افشانی تکمیل می شود. تفاوت زمانی بین رسیدگی اولین تا آخرین دانه در یک طبق 3تا7 روز و بین اولین تا آخرین طبق حدود 2تا3 هفته می باشد. زمان رسیدگی فیزیولوژیک هنگامی است که طبق زرد شده و فقط آثار سبزی روی براکته ها مشاهده شود. زمان رسیدگی فیزیولوژیک مزرعه هنگامی است که 75 درصد طبق ها به مرحله رسیدگی فیزیولوژیک رسیده باشند. کل طول دوره رشد گیاه را از تاریخ کاشت موثر تا رسیدگی فیزیولوژیک محسوب می دارند. طول این دوره بسته به رقم و کلیه عوامل محیطی در تاریخ کاشت پائیزه 200تا300 روز و در تاریخ کاشت بهاره 100تا150 روز می باشد. مطالعات نشان داده اند که بسیاری از ارقام گلرنگ به 1500تا2300 واحد حرارتی استاندارد ذرت(با دمای پایه 10درجه سانتی گراد و دمای حداکثر معادل 30درجه سانتی گراد) برای تکمیل دوره رشد نیاز دارند. دقت شود که دمای پایه برای رشد گلرنگ حدود 5درجه سانتی گراد می باشد.
گلرنگ طی حدود 2هفته پس از رسیدگی فیزیولوژیک به مرحله رسیدگی کامل می رسد و آماده برداشت است. در این مرحله حداقل 75درصد طبقها کاملاً قهوه ای شده و دانه ها به سهولت از طبق جدا می شوند.
سازگاری
گلرنگ از عرض جغرافیائی 40درجه جنوبی تا بیش از 50 درجه شمالی و از ارتفاع صفر تا نزدیک به 3000 متر از سطح دریا(بسته به عرض جغرافیائی) کاشت می شود. در دشتهای ایران تا ارتفاع حود 2500 متر از سطح دریا قابل کاشت می باشد.
گلرنگ گیاهی طبیعتاً روز بلند است، اما بسیاری از ارقام اصلاح شده نسبت به طول روز بی تفاوت می باشند. یک مطالعه انجام شده در دانشگاه صنعتی اصفهان نشان داده است که توده محلی اصفهان معروف به «کوسه» نسبت به طول روز کمی حساس است در حالی که ارقام اراک 2811 و نبراسکا10 نسبت به طول روز بی تفاوت می باشند. بطور کلی در کشت بهاره طول روز در بهار به اندازه کافی بلند است و بسیاری از ارقام در این شرایط به طول روز عکس العمل نشان نمی دهند. برخورد کشت تابستانه با طول روزهای کوتاه ممکن است باعث تاخیر در گلدهی بعضی از ارقام شود. بهرحال نقش دما در تعیین طول دوره نمو اکثر ارقام گلرنگ بیش از طول روز می باشد.
وجود مرحله نموی روزت در گلرنگ گویای آن است که این گیاه طبیعتاً پائیزه و همچنین سرمادوست می باشد و از تیپ پائیزه، انواع بهاره ـ پائیزه(دو فصله) و بهاره تفکیک شده اند. در بین ارقام اصلاح شده ای که در ایران مورد کاشت قرار می گیرند هیچکدام در گروه پائیزه قرار نمی گیرند و فقط رقم زرقان 279 نیاز کمی به بهاره سازی دارد. رقم اراک 2811 و توده محلی اصفهان در گروه بهاره ـ پائیزه قرار دارند. اطلاعی از تحمل ارقام خارجی مانند نبراسکا 10، نبراسکا 825، فریو و ژیلا به سرمای شدید دسترس نیست ولی ظاهراً این ارقام از نوع بهاره می باشند.
حداقل دما برای رشد گلرنگ حدود 5 درجه سانتی گراد است. بهترین رشد گلرنگ در دمای شبانه روزی حدود 15تا20 درجه سانتی گراد بدست می آید. با این حال، بسیاری از ارقام در نواحی با تابستان گرم و با میانگین دمای شبانه روزی کمتر از 30درجه سانتی گراد بخوبی رشد می کنند و عملکرد اقتصادی تولید می نمایند، مشروط بر اینکه تحت تنش رطوبتی قرار نگیرند. توسعه بیماریها در دماهای بالا عامل دیگری در کاهش عملکرد در این شرایط است.
گیاهچه های گلرنگ پس از استقرار و در مرحله رشد روزت به سرما مقاوم می باشند. بسیاری از ارقام دمای 6- تا 12- درجه سانتی گراد را در این مرحله تحمل می کنند. در سال 1374 با سرمای شدید زمستان در اصفهان ، رقم اراک2811 و توده محلی اصفهان دمای حدود 19- درجه سانتی گراد را برای حدود یک هفته بخوبی تحمل کردند. گلرنگ پس از خروج از مرحله روزت به سرما حساس می شود. دماهای کمتر از 4- درجه سانتی گراد در مرحله رشد طولی ساقه و دماهای حدود صفر درجه یا کمتر در مرحله گل دهی به گلرنگ آسیب می رسانند. دمای 2- درجه سانتی گراد در مرحله رسیدگی موجب مرگ گیاه می شود. دماهای فوق الذکر باید در انتخاب تاریخ کاشتهای بهاره و پائیزه در نظر گرفته شوند. وجود یک فصل رشد 130تا160 روزه بدون یخبندان برای تولید گلرنگ ضرورت دارد. گلرنگ طی دوران رشد روزت و تا اوایل ساقه دهی به تگرگ مقاوم است. اما وقوع تگرگ در دوران شاخه دهی و تشکیل طبقها می تواند خسارت قابل توجهی بر جوانه انتهائی ساقه ها و طبقها وارد سازد. گلرنگ به باد بسیار مقاوم است. بسیاری از ارقام و در شرایط مساعد تولید در اثر وقوع بادهائی با سرعت حدود 50 کیلومتر در ساعت دچار خوابیدگی بوته یا ریزش دانه نمی شود. گلرنگ در مقابل خسارت گنجشک نیز مقاوم می باشد.
گلرنگ به هوای مرطوب بخصوص از دوران گل دهی به بعد، علاقمند نیست. فراوانی رطوبت هوا در این دوران بخصوص هنگامی که با دمای بالا همراه باشد، سبب توسعه بیماریها می گردد. بطور کلی، گلرنگ گیاه نواحی خشک است و گیاه مناسبی برای نواحی ساحل خزر بشمار نمی رود. وقوع بارندگی در اواخر دوران پر شدن دانه و قبل از برداشت محصول سبب جوانه زنی دانه درون طبق می گردد، مگر آنکه دانه دارای خواب پس از رسیدگی باشد.
گلرنگ با داشتن ریشه عمیق و توسعه یافته به خشکی مقاوم است. توان گلرنگ در جذب آب از خاک بیش از گندم و جو می باشد ، اما راندمان مصرف آب در گلرنگ کمتر از گندم و جو است. نیاز رطوبتی گلرنگ در دوران جوانه زنی و سبز شدن، به دلیل داشتن پوسته مجزا از دانه حقیقی بیش از گندم است. پس از سبز شدن تحمل گلرنگ به تنش رطوبتی افزایش می یابد. وقوع تنش رطوبتی بخصوص پس از ورود گیاه به فاز زایشی به رشد و عملکرد گیاه آسیب زیادی می رساند. بطور کلی مقاومت گلرنگ به خشکی مشابه گندم و جو می باشد و مقاوم ترین گیاه دانه روغنی به خشکی به شمار می رود. در صورتی که جمع ذخیره رطوبتی خاک و بارندگی فصل رشد به حدود 450 میلی متر برسد، عملکرد دیم مطلوبی بدس می آید. از آنجائی که فراوانی بارندگی طی دوران رشد گیاه مطلوب نیست، وجود ذخیره بالائی از رطوبت در خاک اهمیت زیادی در موفقیت دیمکاری گلرنگ دارد.
کاشت دیم پائیزه گلرنگ در نواحی با زمستان ملایم تا کمی سرد و تابستان خشک با حداقل 300تا350 میلی متر باران سالیانه به شرط وجود خاک عمیق و نفوذپذیر و نیز عدم فراوانی رطوبت هوا می تواند اقتصادی باشد. کاشت دیم بهاره گلرنگ در نواحی با زمستان نیمه سرد تا سرد و تابستان خشک با بیش از 400 میلی متر باران به شرط وجود خاک عمیق و نفوذپذیر می تواند اقتصادی باشد. موفقیت کاشت دیم پائیزه گلرنگ در نواحی اقلیمی اخیر به مقاومت رقم مورد کاشت به سرما و امکان وقوع آب ایستادگی در خاک در اوایل بهار بستگی دارد.
گلرنگ به خاکهای عمیق، زهکش دار، دارای بافت متوسط و پی اچ خنثی تا کمی قلیائی علاقمند است. گلرنگ به محدودیت تهویه خاک و فراوانی رطوبت در لایه سطحی خاک بسیار حساس است. وقوع آب ایستادگی بخصوص در دمای بالا سبب توسعه شدید بیماریها می گردد. با این حال بسته به بافت خاک در صورتی که عمق سفره آب زیر زمینی 60تا90 سانتی متر باشد و خاک شور نباشد، گلرنگ می تواند از رطوبتی که به سطح می آید استفاده نماید. خاکهای دارای بافت ریز که به شدت سله می بندند، برای سبز شدن سریع بذر و توسعه ریشه مطلوب نیستند. با این حال توان رشد گلرنگ در این خاکها از بسیاری گیاهان دیگر مانند آفتاب گردان، ذرت، سویا و کلزا بیشتر است و می تواند در بهبود نفوذپذیری خاک عمقی موثر باشد. خاکهای بسیار بارور بخصوص دارای مقدار زیادی نیتروژن برای گلرنگ مناسب نیستند زیرا باعث تحریک بیش از حد رشد رویشی و کاهش شاخص برداشت می گردند.
مقاومت گلرنگ به شوری خاک از جو، پنبه و چغندر قند کمتر است، ولی از سورگوم بیشتر است. اعداد ارائه شده برای میزان مقاومت گلرنگ به شوری در منابع مختلف با یکدیگر هماهنگ نیستند. طیف این اعداد در جدول 1-3 ارائه شده است. بر اساس این اطلاعات گلرنگ در گروه گیاهان مقاوم به شوری قرار می گیرد. واضح است که تحمل ارقام مختلف و نیز حساسیت مراحل مختلف رشد به شوری متفاوت است. در مطالعه ای شوری برابر 3/8 دسی زیمنس بر متر سبب 10درصد کاهش جوانه زنی و شوری 8/6 دسی زیمنس بر متر زمان تا سبز شدن را دو برابر ساخت. حساسیت گیاه به شوری در دوران سبز شدن زیاد است، بخصوص در روش کاشت به صورت جوی و پشته که شوری در ناحیه بذر تمرکز می یابد. با افزایش سن گیاه و توسعه عمقی ریشه بر مقاومت گیاه به شوری افزوده می شود. توده محلی اصفهان به اراضی شور اطرافمرداب گاوخونی بخوبی مقاومت نشان داده است، ولی نتایج مطالعاتی برای ارائه اعداد و ارقام در دسترس نیست.
شوری خاک سبب نقصان عملکرد دانه از طریق کاهش رشد عمومی گیاه، تعداد طبق در بوته، تعداد دانه در طبق و وزن دانه می شود. مقاومت گلرنگ به سدیم خاک بسیار زیاد است. درصد سدیم قابل تبادل(ESP) حدود 60 سبب 50 درصد کاهش عملکرد گلرنگ می گردد. زیادی سدیم خاک از میزان جذب پتاسیم می کاهد. بدین لحاظ مصرف کود پتاسیم در شرایط خاکهای شور و سدیمی ممکن است از خسارت شوری بکاهد.
بسیاری از کشاورزان از توده های محلی گلرنگ برای کاشت استفاده می کنند. از میان توده های محلی معروف گلرنگ می توان به توده های مشهد، اراک، زرقان و کوسه اصفهان اشاره نمود . همچنین چندین رقم خارجی و لاین هائی جداشده از توده محلی در مزارع بزرگ مورد کاشت می باشند. از ارقام خارجی می توان به فریو، ژیلا، نبراسکا 10، نبراسکا 825 و یوت و از لاین های جداشده از توده های محلی ایران به زرقان 279، ورامین 295، اراک2811 و دی اس یک(از کوسه اصفهان) اشاره کرد. از نظر اهداف به نژادی و به زراعی ،رقم مناسب تولید مکانیزه به صورت زیر تعریف شده است: ارتفاع بوته 60تا80 سانتی متر، دوره رسیدگی 130تا150 روز ،شاخه دهی محدود(پتانسیل 6 تا 8 شاخه فرعی اولیه) و پتانسیل 12تا14 طبق بزرگ ،دارای 30تا40 دانه در هر طبق، دانه های درشت با وزن هزار دانه حدود 50گرم میزان روغن دانه تا 50درصد و پروتئین بالا، درصد پوسته کم، سرعت رشد گیاهچه زیاد. مقاوم به سرما آفات و امراض. برای تولید گل به ارقامی بدون خار، با طبق درشت، دهانه طبق باز و تعداد کمی براکته در اطراف طبق نیاز است.
فریو رقمی است آمریکائی، میان رس و پابلند که اکثر گلهای آن زرد رنگ می باشند. این رقم از اختلاط چند تیپ ژنتیکی حاصل گردیده و تنوع رشدی نشان می دهد. وزن هزار دانه فریو به حدود 40گرم و مقدار روغن آن به حدود 40درصد می رسد. فریو به سرما بسیار مقاوم و به بیماری پوسیدگی فیتوفترائی ریشه مقاوم می باشد.
ژیلا رقمی است امریکائی، میان رس و پابلند که اغلب گلهای آن نارنجی و درصدی زرد و بعضی سفید می باشند. ژیلا به طول روز حساسیت مختصری نشان می دهد. طول روز کمتر از 12 ساعت سبب تاخیر در گل دهی آن می شود، ولی گیاه در طول روز 14 ساعت اشباع است. میانگین وزن هزار دانه ژیلا حدود 37 گرم، میزان روغن آن حدود 35تا37 درصد و مقدار پروتئین دانه آن حدود 16 درصد می باشد. میزان خود گشنی در این رقم زیاد است. میزان مقاومت ژیلا به بیماری پوسیدگی فیتوفترائی ریشه زیاد می باشد.
در یک مطالعه انجام شده در دانشگاه صنعتی اصفهان، ژیلا دارای طول دوره رشدی حدود 130 روز، ارتفاع بوته حدود 95 سانتی متر، وزن هزار دانه 40 گرم، درصد روغن دانه 32 و پتانسیل عملکرد 3300 کیلوگرم در هکتار بود.
نبراسکا 825 رقمی است امریکائی، میان رس و پابلند که اغلب گلهای آن به رنگ نارنجی می باشند. میانگین وزن هزار دانه آن حدود 40 گرم و میزان روغن آن حدود 32 درصد است. در یک مطالعه انجام شده در دانشگاه صنعتی اصفهان، نبراسکا 825 دارای طول دوره رشدی حدود 135 روز، ارتفاع بوته حدود 100 سانتی متر، وزن زار دانه 41 گرم، میزان روغن 32 درصد و پتانسیل عملکرد حدود 3000 کیلوگرم در هکتار بود.
نبراسکا 10 رقمی است امریکائی، میان رس و پابلند که از نبراسکا 825 انتخاب گردیده است میانگین وزن هزار دانه آن حدود 37گرم و میزان روغن آن حدود 35 درصد می باشد. عکس العمل نبراسکا 10 به طول روز مشابه رقم ژیلا است. نبراسکا 10 به بیماری پوسیدگی ریشه و زنگ حساس است، ولی پتانسیل عملکرد آن بیش از نبراسکا 825 می باشد. نبراسکا 10به خشکی و شوری خاک مقاوم است. در یک مطالعه انجام شده در دانشگاه صنعتی اصفهان، نبراسکا 10 دارای طول دوره رشدی حدود 125 روز، وزن هزار دانه 30گرم، درصد روغن دانه حدود 30درصد و پتانسیل عملکرد دانه 3600 کیلوگرم در هکتار بود.
یوت رقمی آمریکائی، میان رس و خاردار است که اغلب گلهای آن زردرنگ می باشند. یوت از نظر عملکرد دانه و درصد روغن مشابه ژیلا می باشد، ولی به بیماریها و خوابیدگی حساس است.
زرقان 279 رقمی است که از توده زرقان جداشده است. این رقم دیررس، بسیار پابلند، خاردار و رنگ اغلب گلهای آن قرمز می باشد. زرقان 279 به سرما بسیار مقاوم است و نیاز کمی به بهار سازی دارد. به همین جهت می توان آن را در گروه نیمه پائیزه قرار داد. نیاز زرقان 279 به بهار سازی در کشت زودهنگام بهاره(اواخر اسفند) در اصفهان تامین گردیده و بوته ها بطور یکنواختی وارد فاز زایشی می شوند. اما یکنواختی گل دهی آن با تاخیر درکاشت به شدت کاهش می یابد. طول دوره رشد زرقان 279 در کاشت پائیزه به 300روز و در کشت بموقع بهاره به 170 روز می رسد. زرقان 279 دارای وزن هزار دانه حدود 41 گرم، میزان روغن حدود 27 درصد و پتانسیل عملکرد حدود 2500 کیلوگرم در هکتار می باشد. زرقان 279 به شرایط آب و هوائی کاشت بهاره در نواحی با زمستان سرد مانند همدان و شهرکرد و کشت پائیزه نواحی با زمستان نیمه سرد(مانند اصفهان) و کمی سرد(مانند شیراز) سازگاری دارد. اما پائینی پتانسیل عملکرد آن نسبت به اراک 2811ممکن است بازدارنده انتخاب زرقان 279 جهت کاشت باشد.
ورامین 295 در ایستگاه حقیقاتی ورامین اصلاح شده از نظر بسیاری خصوصیات رشدی مشابه زرقان279 می باشد، ولی فاقد خار است. ورامین در کشت پائیزه دارای طول دوره رشدی حدود 310روز، وزن هزار دانه تا 30 گرم، میزان روغن حدود 28 درصد و پتانسیل عملکرد حدود 2000 کیلوگرم در هکتار می باشد. یک مطالعه انجام شده در دانشگاه صنعتی اصفهان نشان داد که ورامین 295 مناسب کاشت بهاره در اصفهان نیست. پائینی پتانسیل عملکرد این رقم ممکن است بازدارنده ترویج کشت آن در اکثر نقاط کشور باشد.
اراک 2811 رقمی است که از توده اراک جداشده، میان رس، پابلند و خاردار است و رنگ اغلب گلهای آن نارنجی می باشد. اراک 2811 به سرما بسیار مقاوم است و به بهاره سازی نیازی ندارد. به همین جهت در گروه بهاره ـ پائیزه قرار می گیرد. پتانسیل عملکرد این رقم زیاد است. در کاشت بموقع بهاره در اصفهان دارای طول دوره رشدی حدود 130 روز، ارتفاع بوته حدود 100 سانتی متر وزن هزار دانه 40 گرم، میزان روغن دانه حدود 33درصد و پتانسیل عملکرد بیش از 4000 کیلوگرم در هکتار می باشد. اراک 2811 برای کاشت بهاره در مناطق دارای زمستان سرد تا نیمه سرد و کاشت پائیزه در مناطق دارای زمستان نیمه سرد تا ملایم مناسب می باشد. مقاومت اراک 2811 به گرما نیز زیاد است و ممکن است برای کاشت تابستانه در نواحی با زمستان نیمه سرد تا کمی سرد مناسب باشد.
توده محلی اصفهان، معروف به کوسه، به دلیل مقاومت زیاد به گرما و احتمالاً به علت دارا بودن مقداری حساسیت به طول روز، بعنوان محصول دوم(بعد از برداشت جو و یا گندم) بطور وسیعی در اطراف اصفهان بخصوص در بخشهای اطراف مرداب گاوخونی مورد کشت قرار می گیرد. در سالهای اخیر، تلاش شده است که ژنوتیپهای برتری از آن جدا گردند. توده کوسه به سرما نیز بسیار مقاوم است و از تیپ بهاره ـ پائیزه می باشد. این توده بدون خار بوده(وجه تسمیه کوسه) و اغلب گلهای آن قرمز رنگ می باشند. توده کوسه در کشت بموقع بهاره دارای طول دوره رشدی حدود 115 روز، وزن هزار دانه 29گرم ، میزان روغن حدود 40درصد و پتانسیل عملکرد بیش از 4700 کیلوگرم در هکتار می باشد.
در کشت دوم دارای طول دوره رشدی حدود 130 روز، وزن هزار دانه 30گرم، میزان روغن حدود 35 درصد و پتانسیل عملکرد بیش از 4300 کیلوگرم در هکتار می باشد. توده کوسه برای کاشت بهاره در نواحی با زمستان سرد، برای کاشت پائیزه، بهاره و تابستانه در نواحی با زمستان نیمه سرد و کاشت بهاره و تابستانه در نواحی با زمستان کمی سرد مناسب می باشد. وجود مقداری حساسیت به طول روز در توده کوسه ممکن است با سازگاری این توده به کشت پائیزه نواحی با زمستان کمی سرد و ملایم متناقض باشد و باعث زیادی ارتفاع و خوابیدگی بوته گردد.
یک ژنوتیپ جداشده از توده کوسه بنام دی اس یک(DS-1) توسط گروه زیست شناسی دانشگاه اصفهان ر کاشت بموقع بهاره دارای طول دوره رشدی حدود 140 روز، ارتفاع بوته حدود 120 سانتی متر، وزن هزار دانه حدود 28 گرم، میزان روغن حدود 35 درصد و پتانسیل عملکرد حدود 3500 کیلوگرم در هکتار می باشد.
تناوب زراعی
گلرنگ به بیماریهای ریشه ای حساس می باشد و به هیچ وجه نباید در یک قطعه زمین بطور متوالی کشت گردد. بهتر است فواصل زمانی 4سال بین دو کشت گلرنگ رعایت شود. همچنین در صورت توسعه بیماریهای ریشه ای لازم است از قرار دادن گلرنگ در تناوب با آفتاب گردان خودداری گردد. در صورت عدم وجود بیماریهای ریشه ای در خاک، محدودیت خاصی برای قرار گرفتن پس از بسیاری محصولات در تناوب زراعی ندارد. درصورتی که گلرنگ با تراکم بالا کاشته شود، بقایای گیاهی آن ظریف بوده و مشکلات خاصی در تهیه بستر محصول بعدی بوجود نمی آورد و نیز در کنترل فرسایش موثر خواهد بود.
گلرنگ به دلیل داشتن ریشه قوی و نیز مقاومت نسبی به خرابی ساختمان خاک می تواند در کشت آبی بعنوان محصول وجینی درجه سوم، قبل از غلات ریزدانه و یا در حد فاصل دو غله ریزدانه در تناوب قرار گیرد و مشکلات توالی غلات ریزدانه را کاهش دهد. در نواحی با زمستان کمی سرد تا ملایم که گلرنگ به صورت پائیزه کشت می شود، در صورتی که بافت و ساختمان خاک اجازه دهد، مساله آب ایستادگی وجود نداشته باشد و مزرعه کوچک باشد، ممکن است گلرنگ را در زمین جای برنج و با دست و یا با حداقل عملیات زراعی کاشت نمود.
با توجه به نکات فوق ممکن است تناوبهای زیر را فقط بعنوان مثال برای کشت آبی گلرنگ و بر اساس نواحی اقلیمی پیشنهاد نمود. واضح است که انتخاب تناوب زراعی تابع عوامل بسیار زیادی می باشد که بحث در رابطه با آنها در اینجا نمی گنجد. برای مطالعه در این زمینه به کتاب اصول و مبانی زراعت(تالیف همین مولف) مراجعه فرمائید.
الف) نواحی با زمستان سرد مانند شهرکرد، همدان، تبریز و نواحی مشابه:
1- یونجه یا اسپرس(4 تا6 سال) ـ سیب زمینی ـ آفتاب گردان ـ گلرنگ بهاره ـ گندم ـ جو ـ آیش
2- شبدر یک ساله ـ سیب زمینی ـ گندم ـ گلرنگ ـ جو.
ب) نواحی با زمستان نیمه سرد تا کمی سرد مانند اصفهان، خرم آباد، شیراز و نواحی مشابه:
1- یونجه 4 تا 6 سال ـ چغندر قند ـ ذرت ـ گلرنگ بهاره ـ گندم ـ جو ـ آیش.
2- سیب زمینی(پس از مصرف کود حیوانی کافی) ـ پنبه ـ سویا ـ گندم ـ گلرنگ(پائیزه یا بهاره) ـ جو.
3- سیبزمینی ـ جو ـ گلرنگ ـ جو، برنج.
4- سبدر یک چین(چین آخر بعنوان کود سبز)، برنج ـ گلرنگ بهاره ـ گندم ـ جو.
ج) نواحی با زمستان ملایم مانند دزفول ، قصر شیرین ، کازرون و نواحی مشابه:
1- یونجه(4 تا 6 سال) ـ پنبه ـ ذرت سیلوئی(بهاره یا تابستانه) ـ گلرنگ پائیزه ـ گندم ـ جو.
2- شبدر یکساله ـ سیب زمینی پائیزه، لوبیا چشم بلبلی ـ گندم ـ گلرنگ ـ گندم ـ جو.
3- شبدر یکساله ـ برنج ـ آیش ـ گلرنگ پائیزه ـ گندم.
4- شبدر یکساله ـ برنج ـ گلرنگ (پائیزه یا بهاره بسته به خصوصیات خاک) ـ گندم.
د) کشت دیم
کشت دیم پائیزه گلرنگ در نواحی با زمستان نیمه سرد تا ملایم به شرط وقوع بارندگی کافی(بیش از 300 میلی متر)، خاک عمیق و ذخیره رطوبتی مناسب امکان پذیر است. مثالهائی از تناوبهای مناسب در این شرایط به شرح زیر می باشند.
1- گندم یا جو ـ آیش ـ گلرنگ ـ آیش.
2- گندم یا جو ـ آیش ـ نخود(پائیزه یا بهاره بسته به اقلیم) ـ آیش ـ گلرنگ ـ آیش.
3- گندم ـ گلرنگ.
در تناوب 3، فرض بر آن است که توزیع بارندگی بسیار مناسب بوده و یا آیش گذاری در تامین ذخیره رطوبتی خاک موثر نیست.
در نواحی با زمستان سرد تا نیمه سرد، به شرط وقوع بارندگی کافی(حدود 450 میلی متر یا بیشتر) خاک عمیق و ذخیره رطوبتی مناسب، کشت دیم بهاره گلرنگ انجام پذیر می باشد. در این اقالیم، موقعیت مکانی گلرنگ در تناوب زراعی مشابه نخود یا عدس دیم می باشد. مثالهائی از تناوبهای مناسب در این شرایط به شرح زیر می باشند.
1- گندم یا جو ـ گلرنگ ـ آیش.
2- گندم یا جو ـ نخود یا عدس بهاره ـ گلرنگ ـ آیش.
توجه شود که در کشت دیم بهاره گلرنگ در تناوبهای فوق الذکر، آیش فصلی زمستانه قبل از گلرنگ(همچنین قبل از نخود و یا عدس بهاره) برای ترمیم ذخیره رطوبتی خاک کفایت دارد.
کود شیمیایی
تولید هر تن دانه گلرنگ موجب خروج 35 تا 50 کیلوگرم نیتروژن، 6تا 10 کیلوگرم فسفر(14تا23 کیلوگرم اکسید فسفر) و 15 تا 25 کیلوگرم پتاسیم (18تا30 کیلوگرم اکسید پتاسیم) از خاک می گردد. مقدار نیتروژن را می توان تا عمق 60 سانتی متری برای کشت آبی و یا تا پائین ترین عمق خاک زراعی( و یا حداکثر 120 سانتی متری) در کشت دیم و موجودی فسفر و پتاسیم را تا عمق 15 سانتی متری درهر دو نوع کشت برای محاسبه نیاز کودی گیاه اندازه گیری کرد. مقادیر فسفر بالاتر از 15 میلی گرم در کیلوگرم خاک و مقادیر پتاسیم بالاتر از 150 میلی گرم در کیلوگرم خاک برای عملکردهای بالای گلرنگ کفایت می نمایند. چنانچه جمع مقدار نیترات (تا عمق 60 سانتی متری) و نیتروژن کودی خاک به 100 تا 120 کیلوگرم در هکتار رسانده شود، انتظار می رود عملکردی حدود 2تن دانه در هکتار قابل حصول باشد. در یک مطالعه وجود 20 میلی گرم در کیلوگرم خاک نیترات(حدود 100 تا 125 کیلوگرم نیتروژن در خاک) تا عمق 45 سانتی متری برای تولید عملکرد 2تن در هکتار کفایت داشت. مقدار نیتروژن خاک در اعماق پائین تر و موجودی نیتروژن آلی در این آزمایش مشخص نگردیده بود.
در صورتی که نتایج آزمایش خاک برای محاسبه مقدار کود مورد نیاز در دسترس نباشد، می توان بر اساس عملکردهای مورد انتظار و تخمینی از وضعیت حاصلخیزی خاک بر اساس سوابق مزرعه مقدار کودهای مورد نیاز را تعیین کرد. تخمین زده می شود که برای حصول عملکردهائی حدود 5/2 تا3 تن در هکتار دانه تحت شرایط کشت آبی به حدود 55 تا 110 کیلوگرم کود نیتروژن نیاز باشد. مقدار فسفر مورد نیاز بستگی زیادی به موجودی خاک دارد و بین 20تا30 کیلوگرم در هکتار فسفر(حدود 46تا 69 کیلوگرم اکسید فسفر معادل تقریبی 100تا150 کیلوگرم کود فسفات) تخمین زده می شود. چون گلرنگ در نواحی با تابستان خک کاشته می شود، غالباً به مصرف کود پتاسیم نیازی نیست. اما چنانچه خاک شنی و فقیر باشد، ممکن است مصرف 50 تا حداکثر100 کیلوگرم سولفات پتاسیم مفید باشد.
تمامی کود فسفر و ربع تا ثلث کل کود نیتروژن مورد نیاز به صورت قبل از کاشت در خاک قرار داده می شود. در صورتی که کود به صورت نواری و همراه با کاشت در خاک قرار داده می شود، باید کود را حدود 8 سانتی متر در زیر بذر و 5 سانتی متر در پهلو قرار داد. مانده کود نیتروژن(سرک) را باید بسته به موجودی خاک از اوایل به ساقه رفتن(ارتفاع بوته از سطح زمین تا راس مریستم انتهائی ساقه حدود 10 سانتی متر) تا حداکثر مرحله رویت و یا با آخرین وجین مکانیزه به فاصله بین ردیفها اضافه نمود و بلافاصله آبیاری کرد.
در شرایط دیم، مصرف 25 تا 50 کیلوگرم در هکتار فسفات آمونیوم به صورت قبل از کاشت و 50 تا 100 کیلوگرم در هکتار اوره به صورت سرک برای عملکردهای معقول و قابل حصول مناسب بنظر می رسد. زمان مصرف کود سرک در کشت بهاره دیم حدود 2 تا4 هفته بعد از سبز شدن و قبل از پایان بارانهای موثر بهاری و در کشت پائیزه دیم در اواخر دوره رشد روزت یا شروع رشد بهاره می باشد.
تهیه بستر
عملیات تهیه بستر گلرنگ تحت شرایط کشت آبی در اقلیمی مشابه همدان (نیمه مرطوب با تابستان معتدل و زمستان سرد) و در توالی… ـ آفتاب گردان ـ گلرنگ ـ … مورد بررسی قرار می گیرد. پیش فرضهای تهیه بستر در این شرایط به شرح زیر می باشند: در این اقلیم حدود 320 میلی متر باران سالیانه وجود دارد که از اواسط آبان تا اواخر فروردین ریزش می یابد. این مقدار باران احتمال فرسایش آبی متوسطی را طی زمستان بوجود می آورد. سرمای زمستان شدید است. سرما سبب عدم پوسیدگی بقایای گیاهی طی زمستان می گردد. برداشت آفتاب گردان با کمباین در اوایل مهر کامل شده و انتظار می رود که خاک در هنگام برداشت آفتاب گردان خشک باشد. آفتاب گردان به صورت جوی و پشته کاشته شده و بقایای آن چوبی می باشد.
اندازه قطعات بقایای آفتاب گردان باید در جهت کنترل فرسایش و نیز ایجاد امکان پوسیدگی نسبی برای کاهش اثرات آلیلوپاتیک آنها(طول بین 10تا حداکثر20 سانتی متر) تنظیم گردد. کاشت گلرنگ در اواسط فروردین و با پیدایش امکان ورود به زمین انجام می شود. گلرنگ نیازی به نفوذ پذیر بودن خاک تا عمق زیادی ندارد. بافت خاک مزرعه نیمه سنگین است و خاک فاقد لایه نفوذناپذیر یا سخت کفه می باشد. ناهمواریهای موجود در زمین سبب ضرورت تسطیح با ماله زراعی می باشند. کودپاشی بطور مستقل از کاشت انجام می گیرد. ماشین آلات مورد نیاز در زمان طراحی مزرعه پیش بینی شده اند و در دسترس می باشند. بر اساس پیش فرضهای فوق، عملیات تهیه بستر به شرح زیر پیشنهاد می گردند.
بعد از برداشت آفتاب گردان و قبل از وقوع بارندگیهای پائیزه، لازم است بقایای آفتاب گردان با استفاده از ساقه خرد کن به صورت قطعاتی به طول حدود 10تا15 سانتی متر خرد گردند. پس از آن شخم با گاو آهن قلمی به عمق 20تا25 سانتی متر بعمل آید. این عمل سبب کلوخه ای شدن خاک و اختلاط نسبی بقایا با خاک می گردد و شرایط مناسبی را بای کنترل فرسایش بوجود می آورد. باید زمین به همین حال طی زمستان رها شود. در اوایل فروردین و با پیدایش امکان ورود به زمین ،دیسک سنگین زده شود تا کلوخه ها کاملاً خرد شده و بقایا بطور کامل با خاک اختلاط یابند. لازم است تسطیح با ماله زراعی بعمل آید. انتظار می رود که 6تا7 تن بقایای گیاهی آفتاب گردان در مزرعه موجود باشند.
پس برای متعادل سازی نسبت کربن به نیتروژن به حدود 60 کیلوگرم نیتروژن نیاز است. این مقدار کود نیتروژن همراه با کود فسفر و کود نیتروژن پیش کاشتی محصول روی زمین پاشیده شود و با استفاده ا زکولتیواتور تا عمق 15سانتی متری در خاک اختلاط داده شود. بعد از اختلاط کود، علف کش پیش کاشت پاشیده گردد و با دیسک سبک تا عمق 5تا8 سانتی متری بخوبی با خاک اختلاط داده شود. در این زمان، زمین برای کاشت آماده است. عملیات تهیه بستر گلرنگ در شرایط کاشت بعنوان محصول دوم مشابه عملیات تهیه بستر برای کاشت آفتاب گردان بعنوان محصول دوم می باشد. برای اطلاع از عملیات پیشنهادی به مبحث آفتاب گردان مراجعه نمائید.
عملیات تهیه بستر گلرنگ تحت شرایط کشت دیم در اقلیمی مشابه شهرستان لردگان واقع در غرب استان چهار محال و بختیاری(اقلیمی نیمه مرطوب با تابستان گرم و زمستان نیمه سرد) تحت تناوب گندم ـ آیش ـ گلرنگ پائیزه ـ آیش مورد بررسی قرار می گیرد. پیش فرضهای تهیه بستر در این شرایط به شرح زیر می باشند. در این اقلیم حدود 500 میلی متر باران سالیانه وجود دارد که از اواسط آبان تا اواخر فروردین ریزش می یابد و احتمال فرسایش آبی زیادی را طی زمستان بوجود می آورد. برداشت گندم توسط کمباین در اواخر خرداد انجام می شود. بافت خاک متوسط است و علفهای هرز چندساله پس از برداشت گندم در زمین وجود دارند. با توجه به پیش فرضهای فوق ، عملیات تهیه بستر گلرنگ دیم به شرح زیر پیشنهاد می گردند.
کنترل علفهای هرز چندساله با استفاده از علف کشهای سیستمیک تنها عمل مورد نیاز طی تابستان پس از برداشت گندم است. برای اطلاع از نوع علف کشهای مناسب به مبحث تهیه بستر آفتاب گردان مراجعه نمائید. در اواخر مهر تا اوایل آبان و قبل از ریزش بارانهای پائیزی لازم است شخم با گاوآهن قلمی به عمق حدود 25 سانتی متر بعمل آید و زین به همین حال تا اواسط فروردین رها شود. در این زمان برای سله شکنی و کنترل علفهای هرز از کولتیواتور پنجه غازی استفاده گردد و خاک به عمق 7تا10 سانتی متر باز شود. کنترل علفهای هرز با استفاده از علف کشهای مناسب و منطبق با نوع علفهای هرز طی بهار و تابستان انجام گیرد. لازم است طی این دوران از بکارگیری ماشین های خاک ورزی برای کنترل علفهای هرز خودداری شود. به این طریق زمین برای کاشت با عمیق کار دیم در اوایل آبان و قبل از شروع ریزش بارانهای پائیزی آماده است.
تاریخ کاشت
جوانه زنی بذر گلرنگ در دمای کمتر از 5درجه سانتی گراد یا بیش از 30درجه سانتی گراد دچار تاخیر شدیدی می گردد. جوانه زنی مطلوب در محدوده دمای 15تا25 درجه سانتی گراد مشاهده می شود. بهترین دما برای جوانه زنی بذر گلرنگ حدود 20درجه سانتی گراد می باشد. حداقل دمای خاک در عمق کاشت مناسب، برای جوانه زنی بذر گلرنگ حدود 5درجه سانتی گراد می باشد. معمولاً این حرارتها در خاک(بسته به عوامل خاک و اقلیم) با رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به حدود 7تا9 درجه سانتی گراد تامین می گردد. با توجه به اینکه هوا در کشت بهاره بتدریج گرمتر می شود، چنانچه گلرنگ در چنین دماهائی کاشته شود، طی حدود 2هفته سبز می گردد. دمای مناسب خاک برای جوانه زنی و سبز شدن بذر گلرنگ حدود13 تا18 درجه سانتی گراد است. در این دماها طی حدود یک هفته سبز می شود.
طول دوره رشد رقم، نیاز یا عکس العمل آن به بهاره سازی، شدت گرمای تابستان و حساسیت رقم مورد کاشت به گرما و انجام رشد رویشی کافی قبل از گل دهی از عوامل تعیین کننده تاریخ کاشت بهاره می باشند. در تاریخ کاشت پائیزه علاوه بر عوامل فوق، باید به وقوع رشد رویشی کافی قبل از سرد شدن هوا و یا زمان توقف رشد پائیزه برای پیدایش مقاومت به سرما و عدم ورود به مرحله نمو زایشی طی پائیز و زمستان (به دلیل حساسیت اندام زایشی به سرما) نیز توجه نمود. به علاوه رقم مورد استفاده برای کاشت پائیزه نباید به طول روز حساس باشد. در صورت حساسیت رقم به طول روز، طول دوره رویشی زیاد شده، احتمال خوابیدگی گیاه افزایش یافته، دوران دانه بندی به گرمای تابستان برخورد کرده و شاخص برداشت کاهش خواهد یافت.
در نواحی اقلیمی با زمستان سرد، دمای تابستان کم و بیش معتدل است و آسیب گرما بررشد گلرنگ شدید نیست. اما در این نواحی نیز، تاخیر زیاد در کاشت سبب کاهش رشد رویشی و عملکرد دانه می گردد. در چنین اقلیمی می توان با رسیدن میانگین شبانه روزی دما به حدود 12 درجه سانتی گراد به کاشت گلرنگ بهاره تحت شرایط کشت آبی اقدام کرد. هرچه میانگین دمای گرمترین ماه سال بیشتر شود، تاخیر در کاشت آسیب بیشتری بر رشد و عملکرد دانه گلرنگ وارد می سازد. کاشت بهاره گلرنگ در نواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد تا کمی سرد باید با رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به حدود 10درجه سانتی گراد بعمل آید. در مورد ارقامی مانند زرقان 279 که نیاز کمی به بهاره سازی دارند، تسریع بیشتری در کاشت بهاره ضرورت دارد.
کاشت گلرنگ به صورت پائیزه تحت شرایط کشت آبی در نواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد قابل انجام بوده، در نواحی اقلیمی با زمستان کمی سرد بر کاشت بهاره ترجیح داده می شود و در نواحی اقلیمی با زمستان ملایم لازم می باشد. تاریخ مناسب کاشت پائیزه گلرنگ در این اقالیم مشابه با تاریخ مناسب کاشت گندم و یا کمی زودتر است. در نواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد تا کمی سرد، می توان با رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به حدود 16تا14 درجه سانتی گراد در پائیز اقدام به کاشت گلرنگ نمود. در نواحی اقلیمی با زمستان ملایم باید منتظرکاهش میانگین دمای شبانه روزی هوا به زیر20درجه سانتی گراد بود. تاخیر در کاشت در این اقلیم سبب برخورد دوران رسیدگی دانه با هوای گرم و احتمالاً مرطوب اواخر بهار شده، عملکرد را کاهش داده و احتمال توسعه بیماریها را زیاد می کند.
در حال حاضر اطلاعات موجود نشان می دهد که کاشت گلرنگ تحت شرایط کشت آبی بعنوان محصول دوم در نواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد و کمی سرد امکان پذیر است و عملکردهائی بسیار بالایی با ارقامی سازگار مانند اراک2811 و توده محلی اصفهان (کوسه) قابل حصول می باشند. کاشت می تواند پس از برداشت جو یا گندم بعمل آید. تسریع در کاشت بعد از برداشت گندم ضرورت دارد، زیرا تاخیر در کاشت می تواند موجب برخورد دوران رسیدگی دانه با سرمای پائیزه و نقصان عملکردهای دانه و روغن شود.
در نواحی اقلیمی با زمستان سرد تا نیمه سرد و در صورت وجود حداقل 450 میلی متر باران سالیانه، می توان گلرنگ را به صورت بهاره دیمکاری نمود. در این شرایط بهره گیری کامل از بارانهای بهاری و پیدایش امکان ورود به زمین دو عامل مهم در تعیین تارییخ کاشت می باشند. در این اقالیم کاشت باید زودتر در بهار و به محض پیدایش امکان ورود به زمین انجام گیرد. در نواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد و وجود حداقل 400 میلی متر باران، کاشت پائیزه گلرنگ دیم بر کاشت بهاره آن ارجح است. در نواحی اقلیمی با زمستان کمی سرد تا ملایم، کاشت بهاره دیم موفق نخواهد بود و کاشت باید بصورت پائیزه باشد. کاشت پائیزه گلرنگ دیم بهتر است مدت بسیار کوتاهی قبل از شروع ریزش بارانهای موثر پائیزی انجام گیرد.
روش کاشت
گلرنگ از طریق شاخه دهی و اندازه طبق بخوبی تغییرات تراکم بوته را جبران می کند (شکل2-3). اما برای اینکه ساقه های ظریفی در بخش فوقانی بوته تشکیل شوند و برداشت مکانیزه تسهیل گردد، کاشت با تراکم زیاد ضرورت دارد. کاشت متراکم از تشکیل طبقهای بسیار ریز که راندمان پائینی دارند جلوگیری می نماید و یکنواختی رسیدگی را افزایش می دهد. هنگامی که فاصله بوته ها در روی ردیف کاشت کم است، جای خالی بوته هائی که سبز نمی شوند بخوبی توسط بوته های باقیمانده پر می گردد. نکات فوق نشانگر آنند که پائینی تراکم بوته، بخصوص زیادی فاصله بوته ها در رو ردیف کاشت مطلوب نیست.
گلرنگ را معمولاً تحت شرایط کشت آبی و خاکهای متوسط تا نیمه سنگین به صورت مسطح و در خاکهای سنگین به صورت جوی و پشته می کارند. برای کاشت به صورت مسطح از دریل معمولی گندم(کل4-3) با فواصل ردیفی15تا25 سانتی متر استفاده می شود. فاصله دو بذر در فواصل ردیفی 15 سانتی متر، حدود 5تا7 سانتی متر و در فاصله ردیفی 25 سانتی متر حدود 3تا5 سانتی متر پیشنهاد شده است، به طوری که محصول با تراکم 80تا130 بذر در متر مربع کاشته شود. هرچه درصد سبز شدن بذرها کمتر باشد، فاصله دو بذر باید کمتر انتخاب نمود. در نواحی بادخیز ، کاشت متراکم، بخصوص با فاصله ردیفی کم، می تواند موجب خوابیدگی محصول شود. همچنین کاشت متراکم می تواند سبب افزایش رطوبت بین بوته ها و توسعه بیماریهای برگی گردد. در صورت وجود چنین مشکلاتی بهتر است کاشت مسطح با فاصله ردیفی حدود 30تا35 سانتی متر و فاصله دو بذر حدود 5 سانتی متر(تراکم حدود 55تا65 بذر در متر مربع) انجام گیرد.
در خاکهایی که به شدت سله می بندند، کاشت به صورت جوی و پشته و روی پشته های کم عرضی به فواصل 40تا50 سانتی متر و یا ر طرفین پشته عریض (فاصله وسط یک جوی تا جوی مجاور حدود 100 سانتی متر) انجام می گیرد. فاصله دو ردیف کاشت در روی پشته عریض 30تا35سانتی متر و فاصله دو بذر در روی ردیف های کاشت 3تا5 سانتی متر توصیه شده است، به طوری که محصول با تراکم 50تا65 بذر در متر مربع کاشته شود. برای کاشت در روی پشته از ردیف کار چغندرقند استفاده بعمل می آید. در صورتی که برداشت گل گلرنگ بعنوان یک محصول اقتصادی مورد نظر است، باید فاصله کافی در بین ردیفهای کاشت(45تا50سانتی متر) برای عبور کارگر پیش بینی گردد. در صورت امکان، کاشت در طرفین پشته عریض برای این هدف بسیار مطلوب است. عمق کاشت گلرنگ 3تا4 سانتی متر می باشد.
بر اساس تراکم بوته، وزن هزار دانه و درصد سبز شدن، می توان مقدار بذر مورد نیاز را محاسبه کرد. بطور مثال فرض گردد که کاشت با فاصله ردیف 30سانتی متر انجام می گیرد و تراکم 50بوته سبز شده مورد نظر است. چنانچه درصد سبز شدن 80 و وزن هزار دانه 40گرم باشد، به 25 کیلوگرم بذر برای کاشت یک هکتار نیاز خواهد بود. چنانچه محصول با تراکم 50تا130بذر در هکتار کاشته می شود و وزن هزار دانه گلرنگ 30تا40 گرم باشد، به 15 تا52 کیلوگرم بذر برای کاشت یک هکتار نیاز می باشد. بذر مورد کاشت را باید حداقل یک روز قبل از کاشت با سمومی مانند کاپتان(به نسبت 2در هزار سم خالص) علیه قارچها ضدعفونی نمود. وجود فاصله زمانی بین ضد عفونی بذر و کاشت از لحاظ نفوذ سم به داخل پوسته بذر و تاثیر بر اسپورهای استقرار یافته در پوسته ضرورت دارد.
در اراضی شور، کاشت به صورت مسطح و یا درون جویهائی با فاصله 25تا30 سانتی متر مطلوب است(شکل5-3). چنانچه کاشت در روی پشته به دلیل سنگینی خاک ضرورت دارد و خاک شور است، بهتر است کاشت در طرفین پشته های عریضی که دارای برآمدگی در ناحیه وسط هستند(شکل ج-8-2) بعمل آید.
برای کاشت پائیزه گلرنگ دیم از عمیق کار دیم معمولی گندم استفاده می گردد. در این صورت فاصله ردیفهای کاشت حدود25 سانتی متر و فاصله کاشت دو بذر در روی ردیف، بسته به مقدار بارندگی 10تا15 سانتی متر می باشد. بکارگیری عمیق کار دیم برای کاشت گلرنگ بهاره دیم مناسب نیست، زیرا باعث تراکم خاک در روی ردیفهای کاشت می گردد. در اراضی که از همواری مناسبی برخوردار باشند، می توان از دریل معمولی غلات ریزدانه که به چرخهای سبک فشارنده بذر مجهز باشد(شکل4-3) استفاده نمود. در این صورت فاصله ردیفهای کاشت 15تا25 سانتی متر و فاصله کاشت دو بذر 10تا20 سانتی متر پیشنهاد شده است. عمق کاشت مناسب بذر گلرنگ در شرایط دیم 4تا5 سانتی متر می باشد. در صورتی که ناهمواری زمین زیاد و یا قطعه مورد کاشت کوچک است، می توان بذر پاشید و با کولتیواتور سبک تا عمق 5 سانتی متری در خاک اختلاط داد.
میزان بذر مورد نیاز با توجه به تراکم بوته، وزن هزار دانه و درصد سبز شدن از 8 تا25 کیلوگرم در هکتار متغیر می باشد. در صورتی که بذر توسط کولتیواتور در خاک اختلاط داده می شود، در مقایسه با کاشت با ردیف کار، به 30 درصد بذر بیشتری نیاز است. قبل از کاشت لازم است بذر را با قارچ کشهائی مانند کاربوکسین(به میزان 2درهزار سم خالص)، مانکوزب(به نسبت 5/1 در هزار سم خالص) و یا تیرام(به نسبت5/1 در هزار سم خالص) ضدعفونی نمود.
آبیاری
گلرنگ با ریشه عمیق و توسعه یافته خود به خشکی مقاوم بوده و بخوبی می تواند از رطوبت اعماق خاک استفاده نماید. اما حصول عملکردهای بالا مستلزم کفایت رطوبت خاک در مراحل مختلف رشد است. از سوی دیگر، فراوانی رطوبت خاک، بخصوص در اواخر رشد دانه و چنانچه با دماهای بالا همراه باشد، سبب سبز ماندن برگها و توسعه بیماریهای برگی از جمله زنگ و سفیدک سطحی می شود. مقدار آب مورد نیاز گلرنگ در شرایط کشت آبی بین600تا1200 میلی متر تخمین زده شده است.
گلرنگ با خروج از مرحله نموی روزت بتدریج به تنش رطوبتی خاک حساستر می شود و از زمان پیدایش اولین آثار تشکیل گل آذین(حدود2 هفته قبل از مرحله رویت طبق) تا اواسط رشد دانه به تنش رطوبتی حساس است. تنش رطوبتی در این مراحل سبب کاهش تعداد ساقه های فرعی تعداد طبق های بارور، تعداد دانه در طبق وزن دانه و در نهایت عملکردهای دانه و روغن می گردد. مقاومت گلرنگ از اواسط رشد دانه به دلیل ریزش برگها کاهش فعالیتهای حیاتی زیاد می گردد. با توجه به نکات فوق ممکن است برنامه آبیاری گلرنگ را در خاکهائی با بافت متوط تا نیمهسنگین به شرح زیر پیشنهاد نمود.
از زمان کاشت تا استقرار بوته ها(2تا4 برگی) باید هر5تا15 روز یکبار (بر اساس بافت خاک، روش کاشت، اقلیم و تاریخ کاشت) آبیاری گردد. آبیاریهای بعدی تا حدود 2هفته قبل از رویت طبق هنگامی بعمل آید که پتانسیل آب در خاک به حدود 2- تا3- اتمسفر( بر اساس بافت و عمق خاک ، اقلیم ، تاریخ کاشت و نزدیک شدن به مرحله رویت طبق) رسیده و یا حدود 65تا70 درصد از رطوبت قابل استفاده در خاک مصرف شده باشد. پتانسیل و یا تخلیه رطوبت خاک را، به لحاظ سهولت عمل و بعنوان نماینده ای از منطقه توسعه ریشه، در عمق 20تا30 سانتی متری می سنجد. تبخیر حدود 100تا110 میلی متر آب از تشت تبخیر استاندارد معیار قابل استفاده دیگری برای انجام آبیاری در این مرحله از رشد می باشد.
با نزدیک شدن به مرحله رویت طبق تا نزدیک شدن مرحله گل دهی کامل یا پیدایش لکه های زردی روی طبق اصلی بوته ها، لازم است آبیاری بر اساس رسیدن پتانسیل آب در خاک به حدود 1- اتمسفر یا مصرف حدود60درصد از رطوبت قابل استفاده در خاک انجام گیرد. تبخیر حدود 80 میلی متر آب از تشت تبخیر استاندارد، معیار دیگری برای آبیاری در این مرحله از رشد است. فاصله زمانی گل دهی کامل تا رسیدگی فیزیولوژیک بر اساس رقم، اقلیم، تاریخ کاشت و سایر مدیریتهای زراعی از حدود 2تا6 هفته می باشد. بسته به جمیع عوامل فوق و نیز خصوصیات خاک ، غالباً به یک تا دو آبیاری و بندرت به سه آبیاری طی این دوران نیاز است. این آبیاریها را می توان بر اساس رسیدن پتانسیل آب در خاک به حدود3- تا 5- اتمسفر(به ترتیب برای آبیاریهای اول و دوم طی این مرحله) انجام داد. مصرف 70تا80 درصد از رطوبت قابل استفاده در خاک و یا 110تا130 میلی متر تبخیر از تشت تبخیر استاندارد معیارهای دیگری برای انجام آبیاری طی این مراحل است.
عمق مناسب خیس کردن خاک در آبیاریهای اوله حدود 40 سانتی متر می باشد. این عمق را باید بتدریج افزایش داد و تا شروع گل دهی به حدود 75سانتی متر و تا حداکثر 120 سانتی متر در خاکهای نفوذپذیر و عمق رسانید.
کنترل علفهای هرز
رشد اولیه گلرنگ به صورت روزت و کند است و بدیت لحاظ قدرت رقابت گلرنگ با علفهای هرز کم است. اما در صورتی که گلرنگ با فاصله ردیف کم و تراکم زیاد کاشته شود، قدرت رقابت خوبی با علفهای هرز خواهد داشت. به هر حال، کنترل علفهای هرز طی دوران آیش فصلی و تهیه بستر ضرورت دارد. چنانچه پس از کاشت تا اوایل سبز شدن بوته های گلرنگ، علفهای هرز سبز گردند، می توان از چنگک گردان و یا دندانه سبک انگشتی استفاده نمود و علفهای هرز تازه سبز شده را کنترل کردو عمل باید هنگامی انجام شود که آسمان آفتابی و هوا گرم باشد، زیرا هنگامی که هوا سرد و ابری است، ساقه چه ها ترد و شکننده می باشند. به علاوه وجود تنش رطوبتی مختصر برای افزایش انعطاف گیاهچه ها مطلوب است و خسارت کمتری برمحصول وارد می سازد. انجام عمل قبل از سبز شدن محصول مطلوب تر بوده و از طریق سله شکنی سبب تسهیل و تسریع سبز شدن محصول می گردد.
در این زمان همچنین بهتر است جهت حرکت دستگاه وجین عمود برردیفهای کاشت باشد تا راندمان عمل بیشتر باشد. پس از استقرار محصول ، در صورتی که فاصله ردیفهای کاشت بیش از 35 سانتی متر باشد و از تراکتورهای چرخ باریک استفاده گردد، می توان بین ردیفهای کاشت را کولتیواتور زد. غالباً یک یا دو بار وجین و سله شکنی پس از استقرار محصول کفایت دارد. آخرین وجین و سله شکنی می تواند تا زمانی که ارتفاع محصول محدود کننده ورود تراکتور به زمین نشده است و یا حداکثر تا شروع رویت طبق بعمل آید. از این پس سایه اندازی محصول سبب کاهش سبز شدن، رشد ورقابت علفهای هرز مزرعه گلرنگ با مصرف پیش کاشتی علف کشهائی مانند تریفلورالین و اپتام انجام پذیر است. برای آشنائی با نحوه مصرف این علف کشها به مبحث آفتاب گردان مراجعه نمائید. علف کشهای باریک برگ کشی مانند فلوآزیفوپ ـ بوتیل با نام تجاری فوزیلید(به میزان 2 تا3 لیتر در هکتار از مایع امولسیون شونده 5/12 درصد) و هالوکسی فوپ ـ اتواکسی اتیل با نام تجاری گالانت(به میزان 5/1 تا5/2 لیتر در هکتار از مایع امولسیون شونده 5/12 درصد) و در زمانی که ارتفاع بوته های گلرنگ حداقل 15سانتی متر و علفهای هرز باریک برگ دو تا سه برگ داشته و تا اواسط پنجه زنی باشند، قابل استفاده می باشند.
علف کشهای کلرسولفورون وتیامترون در کنترل علفهای هرز پهن برگ موثرند، ولی این علف کشها برای استفاده در ایران به ثبت نرسیده اند و نتایج تجارب عملی در ایران در مورد آنها در دسترس نمی باشد.
آفات و بیماریها
مگس گلرنگ ، سنک تخم گلرنگ ، شته ها، سرخرطومی گلرنگ ، پروانه طبق خوار گلرنگ، پروانه کارادرینا و کرم برگخوار پنبه از آفات گلرنگ در ایران محسوب می شوند. سمپاشی علیه تراکم پائینی از آفاتی که به طبق گلرنگ خسارت می زنند، ضرورت ندارد. زیرا پائنی تعداد طبق در بوته با تشکیل تعداد بیشتری دانه در طبق بخوبی جبان می گردد.
مگش گلرنگ(Acanthiophilus helianthi R.) مهمترین آفت گلرنگ در ایران می باشد و خسارت توجهی به این محصول وارد می سازد. خسارت آفت مربوط به لارو آن است که ابتدا از قسمتهای نرم برگ می خورد و بعد به طبق های جوان حمله کرده و از محتویات دانه ها تغذیه می کنند. در نتیجه خسارت لارو مگس گلرنگ، حفره هائی به طول 1تا5/1 سانتی متر در طبق بوجود می آید. در اثر فعالیت لارو، مایعی با بوئی ناخوشایند از مجرای وسط طبق به بیروش تراوش می کند که به طبق ظاهری کثیف می بخشد. مبارزه با مگس گلرنگ با استفاده از ارقام مقاوم تاریخ کاشت مناسب جهت فرار از دوره فعالیت مگس و استفاده از سموم شیمیایی امکان پذیر می باشد. برای مبارزه شیمیایی ممکن است از سمومی مانند دیپترکس و دیازیتون در زمان ظهور مگس ها استفاده بعمل آورد.
سنک تخم گلرنگ( Oxycarenus pallens H. یا Sch. Lygus Hesperus Knight ) به مزارع گلرنگ در ایران خسارت وارد می سازد. این سنک به طبقهای جوان گلرنگ حمله کرده و با تغذیه خود آنها را قهوه ای و فاسد می سازد. طبقهای جوان در اثر تغذیه تغییر شکل داده حالت داسی شکل پیدا می کنند و خم می گردند. خسارت این آفت معمولاً در مزارع دیر کاشت بیشتر است. خسارت آفت هنگامی قابل توجه خواهد بود که درهر بار تورزنی حدود 25تا30 سن بالغ و شفیره جمع آوری شود و یا یک سن درهر 8تا9 جوانه طبق مشاهده گردد. این حره تا دوران دانه بندی نیز از طبق تغذیه می کند. اما خسارت در مرحله دانه بندی زیاد نیست. روشهای مبارزه با این آفت مشابه روشهای پیشنهادی برای مبارزه با مگس گلرنگ می باشد. غالباً انجام سمپاشی پس از شروع دانه بندی طبق های ثانویه ضرورت ندارد.
شته سبز هلو(Myzus persicae) و شته سیاه باقلا(Aphis fabae Scop.) با تغذیه از برگها و طبقهای جوان به گلرنگ خسارت زده و سبب کاهش عملکرد می شون. خسارت شته سیاه بر گلرنگ غالباً بیش از خسارت شته سبز هلو می باشد. گلرنگ می تواند تراکم 50 تا60 شته در بوته را تحمل کند. برای مبارزه با شته ها می توان از سموم سیستمیک مانند مناسیستوکس استفاده نمود.
خسارت سایر آفات بر گلرنگ در ایران غالباً غیر اقتصادی می باشد.
از بیماریهای مهم گلرنگ در ایران می توان به زنگ، بوته میری و سفیدک سطحی اشاره نمود.
زنگ گلرنگ در تمام نقاطی از ایران که گلرنگ کاشته می شود وجود دارد و خسارت اقتصادی وارد می سازد. مقدار نقصان عملکرد روغن گیاهی به 45درصد می رسد. عامل بیماری قارچی است با نام علمیPuccinia carthmi Cda. که تلیوسپورهای سیاه رنگ آن از طریق خاک بقایای گیاهی و بذر انتقال یافته و آلودگی اولیه را بوجود می آورند. اسپورهای کوچکی که از تلیوسپورها حاصل می گردند به گیاهچه ها حمله می کنند. علائم بیماری به صورت جوشها فندقی رنگی روی برگها به ظهور می رسد. یوردیوسپورهای حاصل از این جوشها توسط باد انتشار می یابند. بیماری در هوای خنک و بسیار مرطوب به شدت گسترش می یابد. در اثر توسعه بیماری، برگها زرد شده و ریزش می یابند و در نهایت گیاه خشک می شود. کنترل بیماری با استفاده از ارقام مقاوم، کاشت بذر غیر آلوده، ضد عفونی بذر با سموم قارچ کش مانند سرزان به نسبت 2تا3 در هزار، سوزاندن بقایای گیاهی آلوده و بکارگیری تناوب زراعی امکان پذیر می باشد.
بوته میری گلرنگ در تمام نقاط گلرنگ کاری ایران مشاهده می شود و در اراضی با آبیاری غرقابی و محدودیت نفوذ پذیری خاک خسارت قابل توجهی وارد می سازد. تناوب تنش رطوبتی با فراوانی رطوبت سبب تشدید بیماری می گردد. زیرا تنش رطوبتی باعث حساسیت گیاه به بیماری در کشت بهاره و دوران وقوع دماهای بالا نیز بیشتر است. عامل بیماری قارچی است با نام علمیPhytophthora drechsleri Tucker. که توسط خاک و بقایای گیاهی آلوده انتقال می یابد. گیاه در تمام مراحل رشد، بخصوص در مرحله گیاهچه به بیماری حساس است. آثار بیماری در مراحل پیشرفته رشد ممکن است دیرتر به ظهور رسد. در اوایل آلودگی بافت ریه ها به رنگ قرمز در می آید. پس از آن ناحیه طوقه و ریشه به رنگ قهوه ای روشن درآمده و حالت لهیدگی پیدا می کنند. بخش هوائی بوته های آلوده دراثر عدم جذب آب توسط ریشه و عدم انتقال آب توسط آوندها دچار پژمردگی ، رنگ پریدگی و در نهایت مرگ می شود. کنترل بیماری با بکارگیری ارقام مقاوم، آبیاری نشتی و تامین زهکشی، از بین بردن بقایای گیاهی آلوده ، ضدعفونی بذر با سموم قارچ کش مانند تیرام و عدم کاشت گیاهان حساس به بیماری در تناوب زراعی امکان پذیر است. عامل بیماری بوته میری گلرنگ به گیاهان جالیزی نیز خسارت وارد می سازد.
سفیدک سطحی یا پودری در اکثر نواحی گلرنگ کاری ایران شیوع داشته و در شرایط که هوا گرم و مرطوب باشد خسارت قابل توجهی وارد می سازد. عامل بیماری قارچی از جنسErysphe می باشد. علائم بیماری در مراحل اولیه آلودگی به صورت لکه های پراکنده سفید رنگ در سطح زیرین برگ ظهور می نماید. در اثر گسترش بیماری، لکه ها بزرگتر شده و به صورت پوسته در سطح زیرین و نیز روئی برگ و همانند یک پوشش سفید تمایل به خاکستری مشاهده می گردند. کنترل بیماری با استفاده از ارقام مقاوم، گریز از هوای گرم و مرطوب از طریق کاشت زودهنگام، کاهش آبیاری در اواخر دوره رشد و مبارزه شیمیایی در ابتدای دوران پیدایش آلودگی با سموم گوگردی امکان پذیر می باشد.
برداشت
گلرنگ بهاره مدتی بعد از تکمیل برداشت گندم پائیزه آماده برداشت است. به همین جهت، برداشت گلرنگ در عملیات برداشت گندم ایجاد اختلال نمی نماید و از این نظر کشت این دو محصول در یک مزرعه با مشکل تراکم کاری عملیات برداشت روبرو نیست. تفاوت زمان رسیدگی گلرنگ پائیزه با گندم پائیزه به اقلیم، تاریخ کاشت و رقم گلرنگ بستگی دارد. تاریخ کاشت و رقم گلرنگ پائیزه را می توان بنحوی انتخاب نمود که تلاقی زمانی برداشت دو محصول وجود نداشته باشد. از طرف دیگر به طور معمول خطر ریزش دانه، خوابیدگی بوته و خسارت پرندگان بر گلرنگ در اثر تاخیر در برداشت ناچیز است. بنابراین می توان برداشت گلرنگ را تا زمان حصول فرصت مناسب به تاخیر انداخت.
در بسیاری از مزارع گلرنگ حدود 4تا7 هفته پس از مرحله گل دهی کامل آماده برداشت است. در این زمان برگها قهوه ای شده ااند. هر طبق هنگامی کاملا رسیده است که قهوه ای شده اند. در این زمان رطوبت دانه حدود 10درصد می باشد. معمولا تفاوت زمان رسیدن اولین تا آخرین طبق به حدود 2 هفته می رسد. گلرنگ را می توان از زمانی که میانگین رطوبت دانه ها به کمتر از 17 درصد رسیده باشد با دست برداشت نمود. رطوبت مناسب دانه برای کمباین کردن کمتر از 14 درصد و برای ذخیره دانه ها کمتر از 10درصد می باشد. بنابراین انتخاب دقیق زمان برداشت بر اساس رطوبت دانه ها به شرایط جوی و وجود امکانات برای خشک کردن دانه بستگی دارد.
بهترین روش برای تعیین آمادگی محصول برای برداشت آزمون سهولت جداشدن دانه ها از طبق ها می باشد. برای این کار لازم است دستکش ضخیمی پوشید و طبقها را درون دست و با فشار مورد مالش و خرد کردن قرار داد. در صورتی که دانه ها به سهولت و بطور کامل از طبق ها جدا شدند محصول آماده برداشت است. روش دیگری برای تعیین زمان برداشت بررسی رنگ برگها و طبق های مزرعه است. مزرعه گلرنگ هنگامی کاملا آماده برداشت است که رنگ برگها و طبق ها قهوه ای شده و فقط آثار سبزی در دیررس ترین طبق ها مشاهده گردد. رطوبت دانه ها در این مرحله حدود 10درصد می باشد. در تراکم های کم که شاخه دهی زیاد است، طبقائی که بر روی فرعی ترین شاخه ها قرار ارند ممکن است بسیار ضعیف و یا حتی عقیم باشند. اینگونه طبقها در تعیین زمان رسیدگی مورد توجه قرار نمی گیرند. بعبارت دیگر، درصدی از طبقها در زمان برداشت ممکن است علائم رسیدگی نشان ندهند.
برای برداشت گلرنگ با دست از داس استفاده می شود. زیادی تراکم بوته سبب می شود که ساقه ها ظریف بوده و بریدن آنها آسان باشد. هرچه محل بریدن ساقه بالاتر باشد قطر ساقه اصلی در محل بریدن کمتر بوده و نیز خرمن کوبی محصول آسانتر خواهدبود. اما جمع آوری محصول در این شرایط مشکل تر خواهد بود. بنابراین مکان مناسب بریدن ساقه توسط دو عامل متضاد سهولت بریدن و سهولت جمع آوری محصول قرار دارد. درهر حال محل بریدن ساقه در زیر پائین ترین انشعاب می باشد. برای خرمن کوبی گلرنگ می توان از خرمن کوب معمولی گندم استفاده نمود.
برای برداشت مکانیزه گلرنگ می توان از کمباین معمول گلرنگ استفاده بعمل آورد. وجود تراکم بوته زیاد برای ظرافت ساقه ها، یکنواختی رسیدگی، کمی درصد طبق های نارس، بالائی شاخص برداشت و سهولت عملیات برداشت و خرمن کوبی بسیار مطلوب است. چنانچه ساقه ها بسیار خشک و شکننده هستند، بهتر است عمل برداشت هنگام صبح و یا طی شب انجام گیرد که رطوبت هوا بیشتر است. محل بریدن ساقه ها بتر است حتی الامکان از سطح زمین بالا باشد، ولی تمامی طبقها را دربرگیرد. تنظیم دقیق کمباین، بخصوص برای برداشت محصول بعنوان بذر و نیز هنگامی که رطوبت دانه ها کم است (حدود 5درصد یا کمتر) ضرورت دارد.
در غیر این صورت ریزش طبقها در زمان درو محصول خروج دانه ها همراه با بقایای گیاهی از پشت کمباین و آسیب مکانیکی به پوسته، لپه و جنین زیاد خواهد بود. دانه های آسیب دیده به سرعت دچار فساد می شوند و در انبار تولید گردوغبار می کنند. تلفات دانه ها به میزان1 درصد محصول در جلو کمباین و 2تا3 درصد محصول در پشت کمباین قابل تحمل است. مشکل دیگر در برداشت گلرنگ وجود کرکها در درون طبق (اطراف تخمدان) است که در هوا وارد شده و ممکن است موجب ناراحتی راننده کمباین و مسدود سازی هواکش و رادیاتور کمباین شوند. بنابراین لازم است هواکش و رادیاتور کمباین مداوماً کنترل گردند.
همانگونه که قبلا اشاره شد رطوبت مناسب برای ذخیره کردن دانه ها کمتر از 10 درصد می باشد. رطوبت دانه در هنگام ذخیره طولانی مدت بهتر است کمتر از8درصد باشد. در این شرایط بذر تا چندسال قدرت حیاتی خود را حفظ می کند. شرایط مناسب برای نگاه داری بذر شامل رطوبت حدود 5 درصد (در بذر) و دمای کمتر از 10درجه سانتی گراد می باشد. ذخیره دانه های مرطوب با خطر فساد محصول، کپک زدگی و داغ کردن دانه ها همراه است. برای خشک کردن دانه ها جهت روغن گیری می توان از هوای گرم با دمای کمتر از 58 درجه سانتی گراد استفاده نمود. برای خشک کردن بذر می توان از هوای گرم با دمای حدود 35 درجه سانتی گراد استفاده بعمل آورد.
گل، محصول دیگری از گلرنگ است که ارزش اقتصادی بالائی دارد. پتانسیل عملکرد گب به بیش از 400 کیلوگرم در هکتار می رسد. اما در مزارع معمولی زراعی از هر هکتار بین 100 تا200 کیلوگرم گل خشک بدست می آید. چنانچه گفته شد، در صورتی که گل بعنوان یک محصول اقتصادی گلرنگ مورد نظر است، باید فاصله بین ردیف کاشت برای عبور کارگر کافی بوده و حداقل 45 سانتی متر باشد. برداشت گل بسته به تراکم بوته، یکنواختی گل دهی محصول و هزینه کارگری در دو تا چندبار انجام می شود. برداشت گل باید از طبقهائی انجام شود که گرده افشانی آنها تکمیل شده باشد. رنگ گل در اثر گذشت زمان بتدریج تیره تر می شود. در رابطه با بهترین زمان برداشت گل اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. در بعضی مناطق جهان مانند سری لانکا برداشت گل از طبقهای تازه باز شده در صبح زود معمول است. اما این عمل می تواند به تولید دانه آسیب وارد سازد. در هندوستان کار و فرار از گرمای هوا، برداشت هنگام صبح و بدون توجه به زمان باز شدن شبق انجام می شود.
موارد استفاده
دانه(فندقه) گلرنگ دارای 25تا45درصد روغن، 15تا25 درصد پروتئین و 30تا60 درصد پوسته می باشد. از هر تن دانه گلرنگ بطور میانگین حدود 350 کیلوگرم روغن بدست می آید. روغن گلرنگ بطور میانگین حاوی حدود 5تا10 درصد از انواع اسیدهای چرب اشباع شده ، 12تا25 درصد اسید اولئیک، 70تا80 درصد اسید لینولئیک و مقدار ناچیزی اسید لینولنیک می باشد. روغن گلرنگ فاقد کلسترول است و همچنین مقدار قابل توجهی ویتامین ای(E) دارد که موجب ثبات روغن در اثر اکسیداسیون طی دوران نگاه داری می شود. بر این اساس روغن گلرنگ کیفیت تغذیه ای و مصرفی بسیار عالی بعنوان روغن مایع جهت سالاد و طباخی خانگی صنعت مارگارین و مایونز، تهیه غذای کودکان و لوازم آرایشی دارد. اگرچه پائینی اسید سیتریک(2تا3 درصد) و زیادی اسید لینولئیک در روغن گلرنگ آن را برای صنعت مارگارین بسیار مناسب ساخته است، اما زیادی اسید لینولئیک روغن گلرنگ سبب ناپایداری روغن در مقابل حرارت شده و آن را برای سرخ کردن مواد در صنایع غذایی مانند چیپس سازی نامناسب ساخته است.
لازم به یادآوری است که ترکیب وغن و در نتیجه مناسب بودن آن برای کاربردهای مختلف به دمای هوا طی دوران پرشدن دانه بستگی زیادی دارد. هرچه دوران پرشدن دانه به هوای گرمتری برخورد نماید، درصد اسید لینولئیک آن کاهش یافته و درصد اسید اولئیک آن افزایش می یابد و در نتیجه کیفیت روغن برای سرخ کردن مواد غذایی بهبود می یابد. همچنین دراثر فعالیتهای به نژادی ارقامی از گلرنگ را ایجاد کرده اند که درصد اسید اولئیک بالا و درصد اسید لینولئیک پائینی دارند. بطور کلی، بهتر است دانه های تولیدی از مناطق اقلیمی مختلف تاریخ های کاشت بهاره ، پائیزه و تابستانه و یا ارقام با کیفیت متفاوت روغن را بطور مجزا مورد مصرف قرار داد.
زیادی اسیدهای چرب اشباع نشده در روغن گلرنگ و ضریب یدی بالای آن(130تا152) نشانگر خاصیت خشک شوندگی روغن گلرنگ می باشد. به همین جهت روغن گلرنگ در صنایع رنگ و صنایع مرتبط با مواد پوشاننده مانند ورنیس، مشمع فرش و ضد آب کردن طناب و چرم کاربرد زیادی دارد. عدم وجود اسید لینولنیک در روغن گلرنگ سبب شده است که این روغن برخلاف وغن بزرک ، در اثر گذشت زمان به رنگ زرد در نیاید و آن را برای تهیه رنگهای سفید و مواد پوشاننده شفاف مناسب ساخته است.
دانه های ریز و کم روغن گلرنگ در تغذیه پرندگان قفسی مورد استفاده قرار می گیرند. در مقایسه با کنجاله گلرنگ دارای لایسین کمتری می باشد و از لحاظ متیونین ضعیف است. از طرف دیگر در اکثر کارخانه های روغن گیری دانه گلرنگ را همراه با پوسته مورد روغن گیری قرار می دهند. بدین جهت کنجاله گلرنگ دارای حدود 33تا50 درصد فیبر است و برای تغذیه طیور مطلوب نیست. اما وجود حدود 20تا25 درصد پروتئین و 1تا3 درصد روغن در کنجاله گلرنگ آن را برای تغذیه دام مناسب ساخته است.
گلبرگها دارای دو ماده رنگی کارتامیدین و کارتامین است. کارتامیدین به رنگ زرد بوده و در آب محلول است. کارتامین به رنگ قرمز پرتقالی ، در آب خالص نامحلول ولی در پی اچ قلیائی بخوبی حل می شود. از کارتامین در رنگ آمیزی پارچه، ابریشم و گلهای مصنوعی و نیز در صنایع نوشابه سازی استفاده می گردد. کارتامین را می توان با تیمارهای مناسب به رنگهای قرمز گلی تا قرمز گیلاسی درآورد. امروزه با تولید آنیلین مصنوعی از اهمیت کارتامین برای رنگ آمیزی کاسته شده است. از گلبرگهای گلرنگ در طباخی و شیرینی پزی و گاه برای اختلاط با زعفران(جهت تقلب) استفاده می شود. از این لحاظ ارقام دارای گل قرمز ترجیح داده می شوند. از گلبرگها در طب سنتی نیز استفاده می شود.
در صورتی که مزرعه گلرنگ به هر دلیل برای تولید دانه قابل نگاه داری نباشد، می توان مزرعه را قبل از باز شدن طبقها مورد چرای دام قرار داد. در این مرحله از رشد، گلرنگ بخوبی و علیرغم وجود تیغ ها توسط گوسفند خورده می شود. با اینکه مقدار پروتئین بوته های گلرنگ در مرحله قبل از باز شدن طبق ها از علوفه خشک یونجه کمتر است، اما کل ماده قابل هضم آن از یونجه بیشتر می باشد. بقایای مزرعه گلرنگ برداشت شده را نیز می توان مورد چرای گوسفند قرار داد. مشروط بر آنکه بوته ها خار کمی داشته و مزرعه با تراکم بالا کاشته شده و در نتیجه ساقه ها ظریف باشند.