میشل فوکو
Michel Foucault
میشل فوکو 1926 – 1984
فیلسوف و مورخ فرانسوی متولد پواتیه شهری در فرانسه
نگره ی کلی آثار وی آمیزه ای است از تحقیقات فلسفی و تاریخی
دیدگاه های او در زمینه دانش، قدرت، گفتمان، فرهنگ و جامعه او را در شمار متفکران مطرح اروپا آورد.
فوکو نقد خود را بر پایه سنت فلسفی نیچه، هایدگر و ژرژ باتای استوار ساخته است.
وی به عنوان «کودک شرِ ساختارگرایی»، دیرین شناس فرهنگ و تمدن غرب، نیهیلیست، پساساختارگرا، متفکر پست مدرن و در معتدل ترین وجه به عنوان فیلسوف مورخی توصیف میشود.
در نهضت متفکران پست مدرن نام اودر کنار افرادی مانند ژاک دریدا و دلوز و ….. دیده می شود.(حقیقی ،1379)
در نوشته های سالهای پیش از مرگش خود را در مقام متفکر انتقادی، متعلق به آن سنت فکری دانست که با هگل آغاز شد و از راه نیچه و ماکس وبر به مکتب فرانکفورت رسید.(فوکو،1389)
نوذری (1385) صورت بندی مدرنیته و پست مدرنیته
ضیمران، محمد (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
میشل فوکو
حفظ سنت فلسفی هگلی
دو ویژگی عمده این سنت
نوذری (1385) صورت بندی مدرنیته و پست مدرنیته
میشل فوکو
دغدغه بابت نظریه پردازی در خصوص رابطه های موجود بین تاریخ عمومی و تاریخ اندیشه
1
دغدغه نسبت به سوژه انسانی
2
رویکرد های تاثیر گذار بر فوکو:
رویکرد پدیدارشناسی – اگزیستانسیالیسم – نهیلیسم – ساختارگرایی – نقد ادبی – روانشناسی – مارکسیسم
دو فیلسوف المانی هایدگر ونیچه در تفکر او بیشترین تاثیر را گذاشته اند. از طریق هایدگر بود که فوکو به درک نیچه رسید.
بنیان های فکری او تحت تاثیر:
بوستانی ، محمد پور ، 1388، 53 – 54
میشل فوکو
بوستانی ، محمد پور ، 1388 : 56
دو تقسیم بندی از روشنفکر
نقشی مهم در صورتبندی و تکوین نوعی «تاریخیگری جدید» و «ماتریالیسم فرهنگی»
مطالعات و پژوهش های تاریخی فوکو بیان نظام های فکری و اندیشگی خاص در باره انسانها
1954 بیماری روانی و شخصیت
1961 تاریخ دیوانگی در عصر کلاسیک
1963 زایش درمانگاه
1966 بیماری های روانی در روانشناسی
1966 واژه ها و چیزها
1969 دیرینه شناسی دانش
نوذری (1385) صورت بندی مدرنیته و پست مدرنیته
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
آثار میشل فوکو
شرایط تاریخی ظهور تمایز میان عقل و جنون، خرد و بی خردی
پدیدار شدن حوزه جدید علمی، روان شناسی و روان پزشکی
عصر کلاسیک از دید او از سال 1660 – 1800
دوران حاکمیت خرد انتقادی
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
تاریخ دیوانگی در عصر کلاسیک
کانون بحث انسان مدرن و گفتمان
انسان دارای وجودی دو بعدی
یک وجه او در سوژه ، یعنی فاعلیت شناسایی
وجه دیگر در ابژه ، موضوعیت معرفت
ناپدید شدن انسان در خلئی هولناک
انسان محصول گفتمان عصر حاضر (مدرن)
سه عصر مهم تاریخی در اندیشه اروپاییان
ضیمران، (1387) میشل فوکو : دانش و قدرت
دیرینه شناسی در واژه ها و چیزها
پدیدار شدن 3 حوزه پژوهش در این عصر که در پیوندی نزدیک با مفهوم انسان است :
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
دیرینه شناسی در واژه ها و چیزها
عصر نوزایی میان واژه ها و چیزها نوعی انگاره همسانی و مشابهت حاکم بود
عصر کلاسیک انگاره بازنمایی شکل دهنده این دوره
حوزه زندگی
حوزه قدرت
حوزه زبان
بیرون آمدن سه رشته تخصصی جدید از دل این سه حوزه در اواخر قرن 18
پیش بینی مرگ انسان در پایان کتاب واژه ها و چیزها
ظهور فراانسان نیچه ، انسانی که از اریکه فاعلیت معرفت به زیر آمده و خود موضوع زبان و میل ناخودآگاه شده است.
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
دیرینه شناسی در واژه ها و چیزها
همانند کانت در صدد بیدار کردن انسان غربی از خواب انسان مدارانه
دیرینه شناسی ، تلاشی برای به زیر کشیدن اریکه انسان در قلمرو تبیین فضایی خاص
نظریه تداوم و تکامل در رهیافت فوکو ، جای خود را به شکاف و گسست میان سامانهای دانایی و زبان می بخشد.
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
دیرینه شناسی دانش
مکتب ساخت گرایی فلسفه و جهان بینی مدرن را مورد شک و تردید قرار داد، ولی خود نیز مورد سوال و نقد فلاسفه پست مدرن و خصوصا پسا ساختار گراها قرار گرفت .
از نظر ناقدان رویکرد فوکو ساختارگرایی است، اما او در نوشته ه خود را از این گرایش برکنار دانسته است .
فرزند ناخلف مکتب ساختار گرایی یا اگزیستانسیالیسم
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
قبادیان، (1383) مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب
ساختارگرایی
فوکو : «کلیت بخشیدن به ساختارها ما را از مسائل عینی فرهنگ و جامعه غافل می کند .»
فیلسوف
تاریخ
دیرینه شناسی
دیرینه شناس فرهنگ و تبار پژوه نظام های اجتماعی
از نظریه پردازان اصلی پست مدرن
روشنفکران و اندیشمندان فرانسوی : ژاک دریدا، ژولیا کریستوا، رولان بارت، میشل فوکو
پسا ساختارگرایان معتقدند:
دانش صرفا مرکب از مفاهیم (concepts) نیست بلکه از کلمات و واژه ها (words) نیز تشکیل شده است
حمایت و تقویت پست مدرنیسم با تحلیل از زبان و دانش
نوذری (1385) صورت بندی مدرنیته و پست مدرنیته
پسا ساختارگرایی
ظهور مدرنیته نتیجه بریدن از شکل بندی معرفت شناسانه و گفتمان پیشین بود
پدیدار شدن نحوه تازه ای از زبان و دلالت در قالب گفتمان
شکل گرفتن دانایی بر حسب سه متغیر اصلی
علوم ریاضی و فیزیکی تامل فلسفی دانش زبان ، زندگی و تولید
مدرنیته عصر انسان نو
مشکل اومانیسم :
توجه به ساحت بافت و شکل بندیهای برون ذهنی
مشکل اصلی اومانیسم گرایش به کنش معنابخش ذهن
جست و جو حقیقت معنا در عرصه فرهنگ و جامعه
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
مدرنیته و فوکو
فوکو گذار مدرنیته را نه گذار از ظلمت و سلطه به آزادی و رهایی بلکه گذار از یک دوره سلطه مرئی، به سلطه نامرئی تر می داند.
وجود یا عدم وجود تسلط بستگی به درجه انعطاف پذیری رابطه قدرت دارد اگر رابطه اجتماعی چنان ثابت و انعطاف ناپذیرباشد که تغییر موقعیت را ناممکن کند می توان از وجود سلطه سخن گفت….
هدف کم کردن سلطه یک آرمان سیاسیست…
از وی نقل شده است که «چه چیزی را پست مدرنیته مینامیم؟ …. باید به روشنی بگویم که در پاسخ به این سوال مشکل دارم… زیرا هرگز به روشنی نفهمیدم که منظور از … واژه مدرنیته چیست.»
فوکو از بت شکنان افراطی پست مدرنیسم محسوب می شوند در شکستن بت خرد، محو کردن «سوژه اندیشمند»، مرکزیت زدایی، پلورالیسم (کثرت گرایی)، نفی روایت های کلان و…
حقیقی ، (1379) گذار از مدرنیته؟نیچه،فوکو،لیوتار،دریدا
بابایی، (1386) مکتبهای فلسفی از دوران باستان تا امروز
مدرنیته و فوکو
اگر «مدرنیسم عصر ایدئولوژی آفرین است» پست مدرنیسم عصر پایان ایدئولوژی و پایان فراروایت ها است.
نظریه پردازان پست مدرنیسم به وجود آمدن جنگ های مختلف، کوره آدم سوزی و بالاخص دو جنگ جهانی اول و دوم را به لحاظ وجود همین فراروایت ها می دانند.
لذا پست مدرنیسم معتقد به تکثر و قرائت های مختلف و جامعه کثرت گرا است و هیچ ابر روایت و یا ابرنظریه را مطلق و حلال تمامی مشکلات نمی پندارد.
میشل فوکو، مورخ و فیلسوف پست مدرن فرانسوی ، در رد ایدئولوژی و راه حل های کلی و جهانی، معتقد است. « مشکلات محلی محتاج راه حل های محلی است».
او ایدئولوژی را تصویر تحریف شده از واقعیت دانسته که اعمال قدرت از جانب طبقه مسلط به طبقه زیری را توجیه کرده.
قبادیان، (1383) مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب
نظر میشل فوکو در مورد ایدئولوژی
طرح های پسامدرن بازگشتی به زیباسازی نمای بیرونی بود.به این ترتیب تاثیرات ناشی از فرهنگ های بسیار به عنوان عناصر طراحی دوباره باب شد.
به نظر فوکو برای کنترل دقیق تر افراد، سبک معماری دچار تغییر و تحولی در این راستا شد. رویت پذیری رابطه دوجانبه و تعادلی میان قدرت و دانش ایجاد می کرد؛ زیرا با نظارت بر رفتار و عمل زندانیان برنامه ریزی دقیق برای اصلاح و بهبود آنها طراحی می شد.
شهر و شهر نشینی در پست مدرنیسم
فوکو نظریهپرداز قدرت بود.
فوکو: «قدرت همه جا هست» انکار نظریههای مارکسیستی و لیبرالی
که یا فاعل قدرت هستیم یا قدرت بر ما اعمال می شود.
قدرت با تسلط یکی نیست. قدرت یک سره منفی نیست.
زیست-قدرت یا زیست-سیاستی
قدرت نه یک نهاد و نه یک ساختار بلکه :
"وضعیت استراتژیکی پیچیده" و "کثرت روابط میان نیروها"،است.
قدرت و مقاومت
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت – حقیقی ، (1379) گذار از مدرنیته؟نیچه،فوکو،لیوتار،دریدا – فوکو، (1388) مراقبت و تنبیه – دریفوس، هیوبرت و رابینو (۱۳۷۸) پل.میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک
قدرت
بر طبق تحلیل فوکو"قدرت" تنها بر روی افراد آزاد و اعمال آن ها اعمال می شود و آنان را برمی انگیزد تا از میان گزینه های مختلف دست به انتخاب بزنند.از همین رو شرط وجود قدرت،رابطه مستمر آن با مبارزه،مقاومت و آزادی است.اما هر جا نافرمانی و مقاومت به پایان برسد،رابطه قدرت هم پایان می یابد.
به اعتقاد فوکو، قدرت همواره محدودیتی برای آزادی است. با این حال هیچ رابطه ای بیرون از قدرت نیست و حتی آزادی نیز مشمول روابط قدرت است.
قدرت و آزادی دو جریان ناسازگار نیستند
تعبیر او از قدرت صلاحیت و توانمندی ما در تاثیر گذاردن بر دیگران
تامین آزادی با کمک ضمانت های نهادین
نوذری (1385) صورت بندی مدرنیته و پست مدرنیته – حقیقی ، (1379) گذار از مدرنیته؟نیچه،فوکو،لیوتار،دریدا – دریفوس، هیوبرت و رابینو (۱۳۷۸) پل.میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک
قدرت و آزادی
نوذری، (1379) فلسفه تاریخ،روش شناسی و تاریخ نگاری
حقیقی ، (1379) گذار از مدرنیته؟نیچه،فوکو،لیوتار،دریدا
مهم ترین وجه نظرات فوکو تبار شناسی دانش و قدرت و رابطه میان صور مختلف دانش و قدرت است که عمدتا متاثر از آرا نیچه (فیلسوف قدرت )است.
نیچه، تبارشناسی، تاریخ
فوکو: دانش قدرت است.(دانش است که قدرت را ایجاد می کند)
ولی منظور فوکو این نیست که دانش به قدرت می انجامد. بدین معنا که دانش و قدرت از یکدیگر جدایی ناپذیرند و نمی توان یکی را بدون دیگری بررسی کرد
رابطه قدرت و دانش
سیاست های خرد قدرت
زندان، بیمارستان، تیمارستان و … حتی منزل و اتاق خواب ، مکان هایی که روابط و مناسبات قدرت حاکم بوده
وظیفه ما : ابداع شیوه هایی برای زندگی کردن است که احتمال خطر سلطه یا تثبیت و تحکیم یک جانبه مناسبات قدرت را از بین ببرند.
دانش، قدرت را به وجود می آورد
قدرت مولد معرفت و دانش است و آن چه ما به عنوان درست و نادرست می شناسیم یعنی مفهوم حقیقت و خطا، دقیقاً در حوزه ی سیاسی شکل می گیرد
نوذری (1385) صورت بندی مدرنیته و پست مدرنیته
دریفوس، هیوبرت و رابینو (۱۳۷۸) پل.میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک
رابطه قدرت و دانش
طرح ریزی سه قلمرو تحلیلی:
رابطه فرد با نفس خود : فرد چگونه به عنوان شکل دهنده خود در قالب سوژه اخلاقی کنش های خویش مدنظر قرار می گیرد.
بدل شدن انسانها به شیء (object)
پین، (1382) بارت،فوکو،آلتوسر
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
رابطه قدرت و دانش
1. حالات قدرت
2. نظام های دانش
3. رابطه فرد با نفس خود
سخن آخر
فکر و روش فوکو پیوسته آدمی را به چالش و معارضه جویی های گوناگونی فرا می خواند و او را از خواب جزم اندیشی بیدار می کند.
آثار فوکو به دنبال دیگر بودگی بوده اند ،او راه حلی برای مردم نمی دهد بلکه خود می گوید می خواهم به مردم نشان دهم بیش از آن که احساس میکنند آزادندو این به اصطلاح بدیهی بودن قابل انتقاد است.
تقابل او با روشنگری ناشی از همین دیدگاه اوست و معتقد است روشنگری با عقلانیتی که به وجود می آورد خود را در قالب دانش متبلور میسازد که ابزار های لازم برای سرکوب و نظارت را در اختیار حاکمیت می گذارد او سعی دارد از فرد در برابر انسانی که روشنگری در مرکز قرار داده دفاع کند .
او در پی آن است که زیر مجموعه ها و قالب های پنهان فرهنگ ، دانش ، قدرت و حقیقت را که ناگفته و نااندیشیده باقی مانده، مطرح کند و مورد تحلیل قرار دهد.
او به ما می گوید که از دنباله روی کورکورانه و عاری از تفکر بپرهیزیم و پیوسته امور مورد غفلت یا مطرود و متروک را بازبینی کنیم و در میان خاکستر در پی گوهر باشیم.
ضیمران، (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت
فکوهی ، (1382) تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناختی
بابایی، پرویز (1386) مکتبهای فلسفی از دوران باستان تا امروز، تهران، نشر نگاه
پین، مایکل (1382) بارت،فوکو،آلتوسر، ترجمه پیام یزدانجو، تهران، نشر مرکز
حقیقی ،شاهرخ (1379) گذار از مدرنیته؟نیچه،فوکو،لیوتار،دریدا، تهران، نشر آگاه
دریفوس، هیوبرت و رابینو (۱۳۷۸) پل.میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نشر نی
ضیمران، محمد (1387) میشل فوکو :دانش و قدرت، تهران، انتشارات هرمس، چاپ چهارم
فکوهی ،ناصر (1382) تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناختی، تهران، نشر نی
فوکو، میشل (1388) مراقبت و تنبیه، ترجمه یحیی امامی، تهران، نشر نی
قبادیان، وحید (1383) مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی
نوذری، حسینعلی (1379) فلسفه تاریخ،روش شناسی و تاریخ نگاری،انتشارات طرح نو
نوذری، حسینعلی (1385) صورت بندی مدرنیته و پست مدرنیته، تهران، انتشارات نقش جهان، چاپ دوم
منابع
با سپاس از توجه شما