ملاحظات ایمنی در کار با حیوانات آزمایشگاهی
سرفصل مطالب:
توصیه های کلی در کار با حیوانات
بیماریهای ناشی یا منتقله از حیوانات و راههای مقابله با آنها
واکسیناسیون
ملاحظات ایمنی در استفاده از ابزارها، مواد و داروها در کار با حیوانات آزمایشگاهی
نکات مهم در آماده سازی و استفاده از فرآورده های سیتوتوکسیک
وسایل مورد نیاز برای حفاظت در برابر آسیبهای ناشی از مطالعه بر روی حیوانات آزمایشگاهی
فعالیت عملی: نحوه مقید کردن و کار با موش، رت، خوکچه هندی و خرگوش
2
منابع:
1- ملاحظات ایمنی در کار با حیوانات آزمایشگاهی (خلاصه مطالب مطروحه در کارگاه)
2- Occupational health and safety in experimental animal facilities. Produced by: McGill University Animal Care Committee
3- Human handling and laboratory techniques for the rat (video file). Produced by: Health Sciences Television, University of California, Davis
4- کار با حیوانات آزمایشگاهی. مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کشور. 1383
3
توصیه های کلی در کار با حیوانات
استفاده از روپوش بلند با آستینهای بلند که در انتها تنگ هستند.
عدم استفاده از روپوشها در مکانهای عمومی و خودداری از بردن آنها به منزل
استفاده از دستکش در هنگام کار با حیوانات آزمایشگاهی
در صورت آلودگی پوست با خون، مدفوع، ادرار یا موی حیوان، شستشوی پوست با آب و صابون. در صورت آلودگی چشم، شستشو با آب فراوان
تمیز نگاه داشتن سطوح و ضد عفونی کردن سطوحی که در تماس با حیوانات بوده اند.
یادگیری تکنیکهای مقید کردن حیوانات و استفاده از وسایل محافظ مناسب
4
مقید کردن حیوانات
هدف از مقید کردن حیوانات جلوگیری از آسیب هم به محقق و هم به حیوان است.
صحت نتایج بعضی از آزمایش ها در گرو آرامش حیوان است.
گام اول: آرام کردن حیوان
مقید کردن فیزیکی
مقید کردن شیمیایی
5
توصیه های کلی در کار با حیوانات
عدم کار با حیواناتی که از نحوه مقید کردن و استفاده از آنها آگاهی ندارید.
شستشوی نقاط مجروح با آب و صابون و مراجعه به پزشک در مواردی که جراحت وسیع و یا توسط حیوانات غیر آزمایشگاهی (سگ، گربه، میمون، …) ایجاد شده است. در موارد مشکوک به هاری، تماس با دامپزشک الزامی است.
در صورت بروز سانحه، تاریخ و نوع حادثه یادداشت شود.
در صورت بروز هر عارضه غیر معمول و مراجعه به پزشک، تماس با حیوانات را به وی خاطر نشان کنید.
احتمال بروز آلرژی به حیوانات و شدت آن در افراد آتوپیک بیشتر است. این افراد در کار با حیوانات آزمایشگاهی بایستی نهایت مراقبتهای فردی را به عمل بیاورند.
افراد دچار نقص سیستم ایمنی حتی المقدور باید از تماس نزدیک با حیوانات خصوصاً انواع غیر آزمایشگاهی خودداری نمایند و در صورت اجبار بایستی رعایت شرایط ایمنی را به طور اکید بنمایند.
6
توصیه های کلی در کار با حیوانات
از خوردن، آشامیدن، به کار بردن مواد آرایشی و لنزهای تماسی در آزمایشگاههایی که در آن حیوانات نگاهداری و یا بر روی آنها کار می شود خودداری نمایید.
حمل و نقل حیوانات با قفسهای سر بسته
رعایت ضوابط ایمنی در معدوم کردن حیوانات
7
انواع حیوانات مورد استفاده در مطالعات حیوانی
گروه 1: حیوانات پرورشی در مرکز تولید و تکثیر حیوانات آزمایشگاهی: موش، رت، خوکچه هندی، هامستر، خرگوش
8
خطرات کار با گروه 1 و نحوه پیشگیری آنها
آلرژی:
علایم: خارش و آبریزش از چشم و بینی، عطسه، تنگی نفس، آنافیلاکسی (نادر)
عامل: ترشحات، مو و فضولات
گروه پر خطر: تمام افراد در تماس با حیوانات (شیوع درافراد آتوپیک و مردان بیشتر است، شدت در افراد آتوپیک و سیگاری بیشتر است)
پیشگیری:
9
10
خطرات کار با گروه 1 و نحوه پیشگیری آنها
آلرژی:
علایم: خارش و آبریزش از چشم و بینی، عطسه، تنگی نفس، آنافیلاکسی (نادر)
عامل: ترشحات، مو و فضولات
گروه پر خطر: تمام افراد در تماس با حیوانات
پیشگیری: محافظت های ذکر شده
درمان:
در موارد خفیف استفاده پیشگیرانه از آنتی هیستامین ها
در موارد شدید حتی المقدور احتراز از مواجهه با حیوان و مراجعه به پزشک
11
خطرات کار با گروه 1 و نحوه پیشگیری آنها
خراشیدگی و گازگرفتگی
علایم: درد، سوزش، اضطراب، عفونی شدن زخم و ایجاد بیماری موضعی یا سیستمیک (عفونی شدن با حیوانات نوع 1 شایع نیست)
پیشگیری: رعایت ملاحظات کلی
درمان: شستشوی کامل زخم با آب و صابون و ضد عفونی کردن آن با بتادین، مشورت با پزشک
12
خطرات کار با گروه 1 و نحوه پیشگیری آنها
بیماریهای دستگاه گوارش
علایم: اسهال با یا بدون استفراغ، بیحالی
پیشگیری: احتراز از تماس با محتویات روده، استفاده از وسایل محافظ، شستشوی وسایل، میز و دستها
درمان: در صورت شدید بودن مراجعه به پزشک، جبران مایعات، در صورت لزوم استفاده از آنتی بیوتیک
13
خطرات کار با گروه 1 و نحوه پیشگیری آنها
تب گزش رت (rat bite fever)
عامل: ورود Streptobacillus moniliformis , Spirillum minus به دنبال گاز گرفتگی توسط رت و سایر جوندگان (ندرتاً مواد خوراکی آلوده شده به ترشحات و ادرار رت)
علایم: 2- 10 روز (گاه 2-4 هفته) پس از گاز گرفتگی به طور ناگهانی تب ولرز شدید، کمر درد، درد و تورم مفاصل و عضلات، راش جلدی. در طی این مدت زخم اولیه خود بخود بهبود می یابد.
پیشگیری: استفاده از دستکش محافظ، محافظت مواد خوردنی و آشامیدنی از ترشحات رت
درمان: مراجعه به پزشک، استفاده از آنتی بیوتیک
14
15
خطرات کار با گروه 1 و نحوه پیشگیری آنها
درماتومایکوزیس (کچلی قارچی)
عامل: قارچهای موجود در پوست حیوان، بستر حیوان و یا وسایل آغشته
علایم: 4-14 روز بعد از تماس یک یا چند ضایعه قرمز خشک یا ترشح دار با یا بدون خارش (حیوان آلوده عموماً یا بی علامت است یا علامت مخفی است)
پیشگیری: استفاده از وسایل محافظ، شستشوی وسایل، میز و دستها
درمان: استفاده از داروی ضد قارچ
16
خطرات کار با گروه 1 و نحوه پیشگیری آنها
لپتوسپیروز
عامل: اسپیروکتی به نام لپتوسپیرا، تماس با ادرار حیوان آلوده و یا مواد و وسایل آغشته به ادرار. ورود از طریق خراش پوست، مخاط و چشم. درمناطق حاره و مرطوب شایعتر است.
علایم: گاه بی علامت، علایم مشابه آنفلوآنزا، تهوع، استفراغ، شکم درد، ندرتاً درگیری کبد(زردی)، کلیه (نارسایی)، مغز( تب شدید، مننژیت)-دوره کمون معمولاً بین 4 تا 14 روز است
پیشگیری: احتراز از تماس با ادرار حیوانات، استفاده از وسایل محافظ، شستشو وسایل، میز و دستها
درمان: آنتی بیوتیک + درمان های حمایتی
17
انواع حیوانات مورد استفاده در مطالعات حیوانی
گروه 2: حیوانات مزرعه و اهلی: گوسفند، بز، گاو، اسب، سگ، خرگوش، موش صحرایی
18
خطرات کار با گروه 2 و نحوه پیشگیری و مقابله با آنها
همه خطرات ممکن با گروه 1
ملاحظات ایمنی: روشهای ذکر شده در مورد گروه 1
آسیبهای فیزیکی نظیر لگد زدن و گاز گرفتن
پیشگیری: مشاوره با مربی ماهر
آلودگی حیوان به حشرات ناقل باکتری ها و انگلها
پیشگیری: استفاده از ماسک و دستکش، درمان حیوانات، شستشوی حیوان در مرکز نگهداری حیوانات
19
خطرات کار با گروه 2 و نحوه پیشگیری و مقابله با آنها
کوریومننژیت لمفوسیتی
عامل: ویروس موجود در موش وحشی، سنجاب، گاهی سگ ومیمون ویا رتهای آزمایشگاهی که در شرایط استاندارد پرورش نیافته اند. تماس با ادرار و ترشحات موش می تواند فرد را مبتلا کند.
علایم: علایم شبه آنفلوآنزا، مننژیت، انسفالیت
در صورت امکان خرید از پرورش دهندگان معتبر، استفاده از دستکش و شستشوی دقیق دستها
20
انواع حیوانات مورد استفاده در مطالعات حیوانی
گروه 3: حیوانات وحشی: سگ ها و گربه های ولگرد، روباه، موش خرما، میمون، خفاش و …
21
خطرات کار با گروه 3 و نحوه پیشگیری و مقابله با آنها
همه خطرات ممکن با گروه 1
روشهای ذکر شده در مورد گروه 1
آسیبهای فیزیکی نظیر گاز گرفتن و چنگال کشیدن
مشاوره با مربی ماهر
آلودگی حیوان به حشرات ناقل باکتری ها و انگلها
استفاده از ماسک و دستکش، درمان حیوانات، شستشوی حیوان در مرکز نگهداری حیوانات
22
خطرات کار با گروه 3 و نحوه پیشگیری و مقابله با آنها
هاری
عامل: ویروس موجود در بزاق گوشتخواران اهلی و وحشی. ورود به بدن انسان به دنبال گاز گرفتگی یا خراشیدگی ناشی از پنجه آغشته به بزاق
23
خطرات کار با گروه 3 و نحوه پیشگیری و مقابله با آنها
هاری
علایم: دوره نهفتگی 15 روز تا 3 ماه (متوسط 1-2 ماه)، پس از آن تب، لرز، خستگی، اضطراب، دست و پا زدن، تحریک پذیری، توهم، آبریزش شدید از دهان، اسپاسم عضلات، کوما و مرگ
پیشگیری: مفروض دانستن هار بودن تمام حیوانات وحشی، واکسیناسیون افراد در معرض خطر، استفاده از تمام مراقبتها برای جلوگیری از آسیب رسانی حیوان، گزارش سریع هر گونه گزش توسط حیوان به دامپزشکان و مراکز بهداشتی و انجام واکسیناسیون
24
خطرات کار با گروه 3 و نحوه پیشگیری و مقابله با آنها
توکسوپلاسموز
عامل: انگل موجود در مدفوع گربه
افراد در معرض خطر: خانمهای باردار، افراد دچار نقص سیستم ایمنی
علایم در افراد پرخطر: عوارض بینایی و مغزی در نوزاد و یا افراد دارای نقص سیستم ایمنی (ندرتاً علایم بینایی در افراد سالم)
پیشگیری: احتراز خانمهای باردار و افراد دچار نقص سیستم ایمنی از مواجهه با مدفوع گربه، استفاده از دستکش در کار با گربه
25
خطرات کار با گروه 3 و نحوه پیشگیری و مقابله با آنها
بیماری خراش گربه (cat scratch disease)
عامل: باکتری موجود در بزاق گربه
علایم: برجستگی یا تاول در ناحیه آسیب دیده، تورم غدد لنفاوی ناحیه(2-3 هفته پس از گزش)، کسالت و بیحالی، سر درد، ایجاد فیستول
پیشگیری: کوتاه کردن ناخن های گربه، استفاده از دستکش محافظ
درمان: آنتی بیوتیک
26
ایمن سازی
کلیه افرادی که در آزمایشگاه کار می کنند بایستی واکسیناسیون کزاز را بر طبق پروتکل کشوری انجام داده باشند.
واکسیناسیونهای دیگر (هاری، هپاتیت B، آنفلوآنزا، سرخک، سرخجه، مننژیت مننگوککی و …) بسته به نوع فعالیت و مواجهه بایستی انجام گیرد.
27
نکات ایمنی در استفاده از ابزارها، مواد و داروها در کار با حیوانات آزمایشگاهی
عدم دستکاری سوزن، اسکالپل و سایر وسایل دور ریختنی
تخلیه ابزار تیز در ظرف یا کیسه مقاوم به سوراخ شدن
مقید کردن کپسولهای پر فشار
جدا کردن رگولاتور و گذاشتن در پوش پیش از حمل و نقل
حمل و نقل سیلندرهای تحت فشاربه صورت منفرد و با گاری مخصوص
در مورد داروهای معمولی، به طور مجزا دور ریزی و یا دفن کردن مجاز است
در مورد داروهای سیتوتوکسیک، دور ریز معمولی، دفن کردن و یا تخلیه به فاضلاب مجاز نیست. یا باید به کارخانه عودت داده شود و یا کاملاً سوزانده شود.
استفاده از گازها و یا مایعات بیهوش کننده برای بیهوش کردن و یا اوتانازی بایستی در زیر هودهایی که جریان یکطرفه رو به خارج دارند انجام گیرد.
در صورت قابل انفجار بودن ماده بیهوش کننده، لوازم الکتریکی را در زیر هود قرار ندهید.
لاشه حیوان و یا هر نوع ماده و وسیله ای که در معرض ماده بیهوشی استنشاقی قرار گرفته است باید پیش از دور انداختن به مدت 15-30 دقیقه در زیر هود قرار گیرد.
توصیه های عام در نگهداری و استفاده از مواد شیمیایی در مباحث دیگر مطرح خواهد شد.
28
نکات مهم در آماده سازی فرآورده های سیتوتوکسیک
حتی المقدور از فرآورده های آماده استفاده و از خرید پودرهای دارو خودداری شود.
آماده سازی باید در زیر لامینر فلو نوع II(نوع عمودی) انجام گیرد. (نکات مهم در استفاده از لامینر فلو در مباحث دیگر مطرح خواهد شد)
پیش از آماده سازی دارو باید کلیه وسایل مورد نیاز(سرنگ، ویال، …) در لامینر فلو قرار داده شوند. همچنین قرار دادن یک کیسه برای تخلیه وسایل دور ریز الزامی است.
بر کف لامینر فلو پوشش جاذب پهن کنید ودر پایان کار آن را جمع و به دیگر وسایل آلوده به ماده سیتوتوکسیک (آمپول، سرنگ، دستکش، …..) منهدم نمایید.
از دستکش و گان استفاده نمایید.
گان باید از نوع نفوذ ناپذیر و با آستینهای بلند که در انتها کشدار هستند باشد.
دستکش باید تا زیر آستین را بپوشاند. پیش از استفاده از دستکش و پس از در آوردن آن دستها را با آب و صابون بشویید. در صورتیکه کار با فرآورده سیتوتوکسیک مدید است، دستکش هر نیم ساعت بایستی عوض شود.
29
نکات مهم در آماده سازی فرآورده های سیتوتوکسیک
در هنگام شکستن سر آمپول، بر گردن آن گاز استریل قرار دهید.
در مورد ویالها سعی کنید دقیقاً حجمی از دارو که مورد نیاز است را به داخل سرنگ بکشید. در صورت ورود مقدار مازاد، آنرا به داخل ویال بازگردانید.
در مورد آمپولها مقدار مازاد را به یک ویال خالی که قبلاً در لامینر فلو قرار داده اید وارد کنید.
نوک سوزن و بدنه سرنگی را که به دارو آغشته شده است با استفاده از پنبه الکل پاک نمایید.
30
نکات مهم در آماده سازی فرآورده های سیتوتوکسیک
ظروف آلوده به مواد سیتوتوکسیک بایستی در ظرف دور ریز مواد شیمیایی خطرناک قرار داده شود. وسایل آلوده، سرنگ، دستمال، پنبه و … باید در ظرف دور ریز وسایل خطرناک که در مقابل اشیاء نوک تیز مقاوم است قرار داده شود.
کف لامینر فلو را با دستمال حوله ای مرطوب تمیز و پس از آن همین عمل را با استفاده از الکل 70% تکرار کنید. دستمال را مانند وسایل پیش گفته دور بریزید.
بر اساس فارماکوکینتیک دارو و دفعات مصرف، حیوان و یا مواد دفعی می توانند منبع قابل ملاحظه ای از دارو به حساب بیایند. مراقب خود و پرسنل نگاهدارنده حیوانات باشید.
در صورت آلوده شدن پوست، آن را با آب و صابون بشویید. در صورت آلودگی چشم، بلافاصله شستشوی چشم با آب فراوان به مدت 15 دقیقه انجام گیرد و پس از آن به چشم پزشک مراجعه نمایید.
از خوردن، آشامیدن، به کار بردن مواد آرایشی و لنزهای تماسی در آزمایشگاههایی که در آن با داروهای سیتوتوکسیک کار می شود بایستی اکیداً خودداری کرد.
31
وسایل مورد نیاز برای حفاظت در برابر آسیبهای ناشی از مطالعه بر روی حیوانات آزمایشگاهی
قفس مناسب برای حمل و نقل حیوان
سطوح قابل شستشو برای قرار دادن حیوان
مکان مجزا دارای تهویه مناسب
دستشویی مجزا
حوله
صابون
لباس کار یا روپوش بلند
دستکش یک بار مصرف
دستکش ضخیم برای مقید کردن حیوان
ماسک
مواد ضد عفونی کننده (بتادین، ساولن، آب ژاول)
اتوکلاو
سطل با کیسه مناسب برای خروج لاشه حیوانات
سطل با کیسه مقاوم برای دفع اشیاء برنده
سطل با کیسه مناسب برای دفع داروهای سیتوتوکسیک
سطل با کیسه مناسب برای دفع وسایل و مواد آلوده شده به مواد سیتوتوکسیک
قفسهای دارای فیلتر و یا در بسته برای جابجایی حیوانات
عیار سنج رادیواکتیویتی
عینک محافظ
هود
تسهیلات برای انجام واکسیناسیون
ماشین لباسشویی برای شستشوی روپوش ها
32
پایان
33