مُقَرنَس کاری و معماری اسلامی
1
فهرست:
مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 3
مقرنس کاری چیست (مقرنس چیست) ………………………………………………………………………………………………… 3
تاریخچه مقرنس چیست؟ ………………………………………………………………………………………………………………….. 5
اجزاء مقرنس چیست؟ ………………………………………………………………………………………………………………………. 6
انواع مقرنس چیست؟ ……………………………………………………………………………………………………………………….. 7
طرح مقرنس یعنی چه، ایستایی مقرنس چیست؟ …………………………………………………………………………………… 10
شیوه معماری عصر سلجوقی ………………………………………………………………………………………………………………. 12
مقرنس سایر کشورهای اسلامی و عربی ……………………………………………………………………………………………….. 13
تصاویری از مقرنس های مختلف …………………………………………………………………………………………………………. 16
نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 21
منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 22
2
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه:
مقرنس کاری در معماری اسلامی یکی از عناصر مهم تزئینی است که در زیبا ساختن بنا های ایرانی بخصوص مساجد و مقبره ها استفاده می شود. مقرنس ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند.مقرنس ها را می توان ازجمله عناصر موثر در ساختن گنبدها دانست، که بعدها کاربرد اولیه را از دست داده و بیشتر برای تزیین به کار رفته اند.
مقرنس نوعی تزئین است با فرورفتگی ها و برجستگی هایی از روی نظم و قاعده که در بعضی موارد به شکل استالاکتیت آویزان است. این نوع تزئین معماری نوعی تزئین حجم پردازی شده است. در واقع مقرنس نوعی تجسم سه بعدی و برجسته نقش های هندسی و گره چینی های معماری و هنر اسلامی است.از مقرنس برای تزئین درگاه نیز استفاده می شود.
مقرنس کاری چیست (مقرنس چیست):
مقرنس به رغم زیبایی هایش قدری سنگین و اسرار آمیز جلوه می کند. به همین دلیل آن جا که به کارگیری مهارت مقرنس کاری با آگاهی و وسواس بسیار صورت نپذیرفته و با این چاشنی به موقع و به اندازه به محصول کار اضافه نشده نه تنها بر زیبایی فضا نیفزوده بلکه آن را سنگین و تصنعی نمودار ساخته است.
استفاده کمتر از مقرنس به طور وسیع و کامل در فضاهای داخلی و اختصاص دادن آن به ایوان ها و سردر ها که بیشتر محل گذرند (نه محل اقامت) می تواند مبین آگاهی معماران از این خاصیت ذاتی مقرنس به حساب آید. صورت معلق آن، کیفیت دیگری است که اگر بدان توجه نشود ممکن است مجموعه مقرنس به احجامی در حال فرو ریختن مبدل گردد.
3
این نکته اغلب مورد توجه هنرمندان در معماری ایرانی قرار گرفته است. ایشان برای ممانعت از پدید آمدن این کیفیت صوری از ریز کردن بیش از اندازه اجزای مقرنس پرهیز کرده اند و یا آن را در جایی به کار برده اند که در اتصال کامل سقف و دیوار دیده شود و حتی نقشی شبیه به آن را بر دیوارهای پایه زیرین حک کرده اند تا به این ترتیب مقرنس به صورت جزئی از دیوار به نظر آید، جزئی که اندک اندک پیش آمده و چین و شکن های منظم یافته است.
4
تاریخچه مقرنس چیست؟
بر اساس پیشینه تاریخی، دوره سامانیان دوره ای است که در آن از الگوهای هندسی منظم در پوشش فضاهای مدولار استفاده شده است. در معماری سلجوقی این الگوها برای پوشش دهانه های طاق های دایره ای وار استفاده شده که تاثیر مهمی در توسعه مقرنس کاری داشته است. این عنصر تزئینی در معماری باستان و نیز معماری سنتی و اسلامی ایران به خصوص معماری مسجد از جایگاه والایی برخوردار است؛ و در نوع خود نمایشی از هنر استادکاران فن به شمار می آید..
هرچند قدیمی ترین نمونه های تزئینات مقرنس از قرن چهار هجری به بعد در ساختمانهای معماری اسلامی ایرانی به کار میرفته، اما از قرن پنج هجری رواج یافته و بطور خاص طی قرون میانی اسلامی کاربرد آن به اوج رسیده است. دوره ایلخانی باتوجه به ویژگیهای خاص خود ازجمله ورود رسمیِ بسیاری از عناصر هنر خاور دور که تا پیش از آن بدان صورت در هنر معماری اسلامی ایران تجربه نشده بود، در عرصه تزیینات مقرنس نیز حائز اهمیت خاصی است؛ بطوری که در اثر توسعه فنی و تزئینی از پیشرفت های بسیار زیادی در زمینه طراحی و اجرا برخوردار شد.
5
مقرنس در مسجدی در نیشابور (شهر کهن)
اجزاء مقرنس چیست؟
ترکیبی از اجزا کوچکی است که با نظم خاصی روی هم قرار می گیرند و به تدریج از دیوارهای پایه جلو آمده، بالا می روند و به راس سقف که « شمسه » نامیده می شود ختم می گردند. و به این ترتیب سقف مطبق و پر شکنج را پدید می آورند. معمولا در زیر نیم طاق ورودی ها و ایوان ها، در گوشواره گنبدها و کنج ایوان ها به کار می رود و در مواردی هم یک طاق کامل را می پوشاند. مقرنس در سر ستون ها، منارها، نمای بیرونی برج ها و تزیینات داخلی اتاق ها نیز دیده می شود.
مجموعه مقرنس هرچند در نگاه اول بسیار پیچیده جلوه می کند اما در واقع از ترکیب تعداد معدودی اجزا مشخص و شناخته شده پدید آمده است . « طاس » یا « طاسه » و « شاپرک » با « پرکه » مهمترین اجزا آن را تشکیل می دهند و از تکرار و روی هم نشستن آنهاست که این نوع کاربندی به وجود می آید. به علاوه، همچنان که گفتیم ، مقرنس ممکن است جزئی به نام تخت نیز داشته باشد از میان اجزا طاس عنصر اصلی آن است.
طاس طاق نمای کوچکی است که قاعده ای چند ضلعی دارد. این جز بین دو طبقه با دو «پا» ی قرار می گیرد و دو یا چند خط از پای پایین را به یک نقطه در پای بالا پیوند می دهد. شاپرک نقطه مقابل طاس است و به عکس آن، یک نقطه از پای پایین را به دو خط در پای بالا متصل می کند و در نتیجه حدفاصل طاس ها را پر می کند
6
انواع مقرنس چیست؟
مقرنس انواع و صورتهای مختلف دارد که معمولا به تعداد طبقات، یا به اصطلاح « پاهای مقرنس » ، شناخته می شوند. به این ترتیب به انواع دو پا، سه پا، چهار پا یا بیشتر تقسیم می شود. هر چقدر تعداد پاها بیشتر شوند اجزاء ریزتر می گردند. همچنین می توان آنها را از لحاظ داشتن یا نداشتن اجزا « تخت » به دو دسته تقسیم کرد . مقرنس معمولا از سقف فاصله می گیرد و به صورت پوسته ثانویه ای زیر آن را می پوشاند .
این پوسته پر شکنج ممکن است با مصالح مختلف از قبیل آجر، گچ، کاشی، آینه، یا ترکیبی از اینها روکش شود. مقرنس کاری همچنین قابلیت اجرا در زمینه های مختلف را دارد و مجموع این دو، یعنی تنوع در مصالح و زمینه، قابلیت این نوع کاربندی را برای خلق فضاهای گوناگون افزایش می دهد.
گفتیم که مقرنس به تعداد پاهایش شناخته می شود. این پاها خطوط تراز افقی هستند که سرتاسر مقرنس را طی می کنند. به بیان دیگر ، تصویر افقی پاها هرچند دارای شکست های فراوان است لیکن در نما به صورت یک خط افقی و مستقیم دیده می شود. فاصله های پاها همواره با یکدیگر مساوی اند . تخت ها که معمولا ستاره ای شکل اند نیز همیشه افقی اند و روی پاهای مقرنس می نشینند
به عبارت دیگر ، خطوط تراز، تخت هایی را که در یک سطح قرار گرفته اند به یکدیگر می پیوندند. وجود تخت ها سبب می شود مجموعه آن شکستگی و سطوح پر و خالی بیشتری بیابد و عمیق تر جلوه کند، یا به اصطلاح استادکاران به « چرخ » بیفتد.
7
تخت ها در ترکیب و تشکل مجموعه مقرنس نقش اساسی دارند . اگر این عنصر معماری را با قدری اغماض شبیه نقش هندسی بدانیم که در فضا گسترش یافته و سه بعدی شده است، تخت ها را می توان در حکم شمسه های آن نقش هندسی به حساب آورد. بدین ترتیب طاسه ها و شاپرک ها نیز به صورت اجزای سه بعدی در می آیند که اتصال میان تخت های واقع در سطوح مختلف را میسر می سازند .
به همین خاطر نیز، بر خلاف تخت ها که همیشه شکل منظم خود را حفظ می کنند ، طاس ها و پرکها هر زاویه ای را می پذیرند و در هر جهتی چرخش می کنند و این خود به مجموعه مقرنس انعطاف زیادی می بخشد طراحی آن به خاطر ترکیب سه بعدی و پیچیده آن عمل مشکلی است و نیاز به تصور فضایی پرقدرت و کارآموزی ممتد در اجرای آن دارد .
البته از نگاه کردن به مقرنس می توان اصولی را استخراج کرد و اصولی مانند تساوی فاصله پاها با یکدیگر، با قرار داشتن تخته های که بر شعاع هایی که از مرکز شمسه می گذرند و زوایای مساوی بین خود دارند. اما از اینها که بگذریم سوال های بسیاری در طرح مقرنس کاری وجود دارد که به راحتی قابل پاسخگویی نیست؛ سوال هایی مانند این که اندازه قد مجموعه مقرنس چگونه انتخاب می شود ؟
تعداد تقسیمات زاویه مرکزی شمسه از کجا به دست می آید ؟ اندازه شمسه را چگونه تعیین می کنند ؟ تعیین تعداد و فاصله پاها تابع چه قانونی است ؟ انتخاب تعداد ، نوع و اندازه تخت ها چه معیاری دارد ؟ محل استقرار تخت ها نسبت به دیواره های پایه چگونه معلوم می شود ؟ کدام تخت ها در کدام پاها جای می گیرند ؟ و بسیاری دیگر . هنگامی که به این ابهامات، چگونگی انتخاب شکل، اندازه، تناسب و زوایای اجزاء مقرنس، همچنین ضرورت همخوانی آنها با یکدیگر را بیفزاییم و همه اینها را با مشکلات اجرایی جمع کنیم ” پیچیدگی کار” آشکار می شود و استادی کسانی که به این هنر اشتغال دارند، اثبات می گردد.
8
در حالت کلی مقرنس ها را از لحاظ شکلی می توان آن را به ۴ دسته تقسیم نمود
۱- مقرنس های جلو آمده : به مقرنس هایی گفته می شود که مصالح و مواد مورد نیاز آن از خود بنا گرفته می شود . و در نهایت سادگی و به صورت آجر یا گچی ، انتهای سطوح خارجی نمای بیرون ساختمان را آرایش می دهند و استحکام آن ها بسیار زیاد است.
۲- مقرنس های روی هم قرار گرفته : این مقرنس ها افزون بر مصالح به کار رفته اصلی بنا از مصالحی مانند گچ و آجر و سنگ ساخته می شوند و در سطوح داخل و خارج بنا به کار می روند. این مقرنس ها بیشتر در چند ردیف روی هم قرار دارند و دارای استحکام متوسطی هستند.
۳- مقرنس های معلق : مقرنس های معلق ، شبیه همان آهک های آویزان در غارها بوده و بیشتر از چسباندن مواد مختلف چون گچ ، سفال ، کاشی و مانند آن ها به سطوح مقعر داخل بنا شکل می گیرند. این نوع مقرنس آویزان به نظر می رسند و دارای ثبات و استحکام کمی می باشند.
۴- مقرنس های لانه زنبوری : همانطور که از نام این مقرنس پیداست ، شبیه به لانه زنبور هستند که در مجموع مانند کندوهای کوچک بر روی هم قرار گرفته دیده می شوند. اگر خوب به این نوعع از سازه نگاه کنیم می بینیم که این دسته از مقرنس ها تاحدی شبیه به مقرنس های معلق هستند.
9
طرح مقرنس یعنی چه
طرح در مقرنس را می توان بر روی یک نیم کار، چشمه سرستون، سقف ها، کتیبه و … اجرا کرد. همچنین به دو سبک اجرا می شود که در هر دو سبک از پایین به بالا عناصر ریزتر و کوچک تر می شوند. معمولا در سطوح فرورفته گوشه های زیر سقف کار می شوند اما محل قرارگیری این عنصر تزئینی می تواند در بالای دیوارها، سقف ها، گوشه ها، سردرها و مانند آنها باشد.
ایستایی مقرنس چیست؟؟
اجرای آن با توجه به این که، با مصالح سنگین مانند آجر و یا با مصالح سبک تر مانند آینه، کاشی سنتی و یا گچ ساخته شوند تفاوت می کند. در مورد ایستایی مقرنس، در دوره سلجوقی هماهنگ با بالا آمدن ساختمان، جرزها و دیوارهای جنبی بنا به هنگام کرنش با قوس دادن آنها و پس و پیش دادن آجرها می ساختند.
تا جایی که در نوک از تعداد قرنیزها کم، و پوشش مقرنس زیر گنبد با طاق ایوان کامل شود. اما در زمان صفویان آنها را بر روی زمین قالب می ریختند و پس از تکمیل بنا و عمارت به وسیله بست هایی که زیر طاق از پیش تعبیه می شد، مقرنس های آماده را به زیر سقف از پایین به بالا متصل می کردند.
در دوره قاجار، هنرمندان نیم نگاهی به این هنر انداخته و ضمن مورد توجه قرار دادن آثار با ارزش معماری دوران صفویه، تزئین را جدا از بناهای خود می ساختند. بدین ترتیب با توجه به این که در دوره های مختلف به عنوان عنصر تزئینی در ساختمان مورد استفاده قرار گرفته و جدا از ساختمان ساخته شده، ایستایی آن اهمیت بسیار زیادی داشته است؛ به گونه ای که با توجه به مناطق مختلف از شکل های گوناگون استفاده شده است.
10
به عنوان مثال در مناطق زلزله خیز کمتر از مقرنس های آویزان استفاده کرده اند و اگر از نوع لانه زنبوری استفاده کرده اند ایستایی آن در بنا به طور کامل با تمهیداتی صورت گرفته. و با اجرای قطارها در فواصل مساوی و هم چنین قرار گیری دقیق بر روی لبه قوس ها این ایستایی بیشتر تامین شده است.
11
شیوه معماری عصر سلجوقی:
در قرن هفت و هشت هجری خورشیدی ، تاریخ حکومت سلجوقیان ، در واقع در این دوران نوآوری های بسیار ارزشمندی در خلـق بسیاری از آثار هنری بوده است. این تاثیر در شکل گیری گچبری ها و مقرنس ها هم تاثیر بسزایی داشت و باعث پیشرفت و گسترش این هنر شد. چراکه اگر توجه داشته باشید بسیاری از سازه های تاریخی و مذهبی در جای جای نقاط جهان هستند که توسط هنرمندان و معماران ایرانی آن زمان سساخته شده و از این هنر اسلامی در تزئین بنا بکار گرفته شده است. همچنین مقرنس به دلیل زیبایی فوق العاده و خاص خود مانند هنر های دیگر در سال های بعد از سلجوقیان در ایران همچنان به حیات و تکامل خود ادامه داد.
شیوه معماری زمان سلجوقی ، تزئینات گچی ، سنگی و چوبی سطح داخلی گنبد و نمای خارجی همه در قالب های مقرنس بکار می رفته ، و معماری ساختمان در درجه دوم اهمیت قرار داشته است. لطم به ذکر است که تاکید معماران و حتی پادشاهان و بزرگان هم در ایجاد این گونه سازه ها ابتدا به پوشش تزئینی روی آن ها توجه نشان می دادند.
هنرمندان عصر خانات ایرانی تحت تاثیر سبک های هنری پیشین به غنی کردن انواع هنرها پرداختند ، آثار باز مانده آن عهد نشانگر قدرت نوآورانه و خلاقانه هنرمندان آن زمان می باشد نمونه های بسیاری از سبک دوران خانات ایرانی در بکار گیری مقرنس وجود دارد.
12
معروف ترین اثر بازمانده از این زمان ، گنبد سلطانیه در نزدیکی زنجان است که مربوط به سلطان محمد خدابنده می باشد. که در واقع مجموعه ای از انواع هنر ها است. این مقبره با ارتفاع بیش از حد گنبد و گوشوارها و مقرنس های جالب زیر گنبد ، و نیز نقاشی ها و کاشی کاری های بسیار زیبا ، و گچبری های ارزنده اش، نمونه پربهایی است. از دیگر آثار ارزنده خانات ایرانی ، آرامگاه خانوادگی به نام فاتح عالم واقع در شاهراه شازند ـ سمرقند است، این مقبره دارای یک برج با پایه هشت ضلعی و گردنی استوانه ای شکل با برج خمیده ماننـد است، ترک های باشکوهی در آن ایجاد گردیده و دارای ایـوان پیش آمده یی نیز هست، شکل مربع داخل بنا در نتیجه ایجاد طاق نماهایی که دارای برآمدگی مقرنس است بشکل صلیب درآمده است.
مقرنس سایر کشورهای اسلامی و عربی:
معماران اسلامی در اندلس به مقرنس نقشی دیگر بخشیدند: «در معماری مغربی و اندلسی گنبدها، مبدل به صورتهایی از مجموعه هایی نظیر کندوهای عسل گشتند و تابع هندسه مربع و مستطیل شدند که بر گرداگرد یک دایره می چرخیدند».این مقرنس در ایران بسیار نادر و به مقرنس لانه زنبوری معروف است.
در سوریه و ترکیه کاربرد سنگ برای مقرنس بیش از سایر مصالح بود. در این کشورها به دکوراسیون سنگی، ساختی داده شد که با آنچه در ایران با سفال و گچ انجام می گرفت تفاوت داشت. به هر حال در سوریه دوران رواج مقرنس را می توان از سده های ۱۲ و ۱۳ میلادی دانست. در مصر و در آغاز مقرنس استلاکتیتی فقط در فاسادها گرفته می شد. در سال ۱۱۲۵ م سه کنج ها همراه با سایر عناصر تزئینی به کار گرفته شدند.
13
شکوفایی این هنر زیبا را در زیر بالکن انبارهای مدرسه ابن طولون می توان دید. از نمونه های دیگری از شکوفائی این هنر در مصر می توان به خانقاه سلطان بارس (۱۳۱۰ م) آرامگاه سنجر سالار (۱۳۰۴ م) اشاره کرد. ورودی با طاق های استلاکتیت نیز در مسجد قاهره پایه گذاری شد. از جمله مدرسه سلطان حسن در بسیاری از بناهای مقرنس در نماها و در قسمتهایی با اهمیتی ویژه به کار گرفته می شد.
در مساجد دوره سلجوقی، ترکیه و عثمانی، و قلعه های تابع آن که از سده ۱۳ آغاز می گردد این استالاکتیت ها در رواق ها و طاق ها و نه تنها در ساختمان های مذهبی که در سراها و زاویه ها نیز به کار گرفته می شدند.[۱۸] این نوع اثر در مسجد علاءالدین در نجد و مناره های مزدوج مدرسه ارزه الروم دیده می شود. همچنین در آق مدرسه ۱۴۰۹ م و مسجد سبز ۱۴۲۱ م. در بورسا رواق های مقرنس با چند استثناء جزو ویژگی های مساجد بزرگ عثمانی به حساب نمی آید. بر عکس استالاکتیت ها به صورت نواری در زیر بالکن منارها دیده می شود.
در معماری اندلسی و مغربی گنبدها مبدل به صورتی از مجموعه هایی نظیر کندوهای عسل، تابع هندسه مربع و مستطیل گشتند که بر گرداگرد یک دایره می چرخیدند.
14
15
مقرنس در معماری اسلامی اندلس
تصاویری از مقرنس های مختلف
16
17
مقرنس در مسجد وکیل شیراز
18
مقرنس سردر ورودی مسجد شاه اصفهان
19
نگاره ای از سقف مقرنس کاری شده از یکی از ایوان های حرم فاطمه معصومه واقع در صحن اتابکی
20
مقرنس کاری مدرسه دارالفنون
نتیجه گیری
مقرنس عنصری تزئینی هندسی است که با نقطه، خط، سطح و حجم سر و کار دارد. این عنصر تزئینی با هدف ایجاد سایه روشن و القای خطوط مختلف ، سطوح بیش تری را برای اجرای تزئینات ظریف تری چون آجرچینی ، گچبری ، موزاییک کاری و نقاشی و غیره فراهم می آورد . این عنصر تزئینی در بناهای اسلامی مسجد و بازار و … مورد استفاده قرار گرفته و از لحاظ کثرت استعمال و از نظر تعدد مواد و نیز از جهت وسعت هنر معماری ایرانی اسلامی اهمیت ویژه ای دارد.
با بررسی ویژگی های آن و طرح های مختلف آن که امکان اجرای آن در دهانه و شکل های مختلف را فراهم می کند ، و استفاده از آن به عنوان عنصر تزئینی در دوره های مختلف از جمله دوره قاجار در بازار تبریز می توان بدین نتیجه رسید که هنرمندان مسلمان علاوه بر در نظر گرفتن زیبایی شکلی به ایستایی آن نیز توجه کرده اند.
21
منابع :
https://archilearn.net/blog/
https://bakhshiofficial.com/2021/11/13/%D9%85%D9%8F%D9%82%D9%8E%D8%B1%D9%86%D9%8E%D8%B3-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C/
22