بسم الله الرحمن الرحیم
مقایسه معماری زیگورات چغازنبیل با نمونه های مشابه در بین النهرین
مقدمه درمجموعه سعی شده است با مطالعه کتابها مقالات متعدد به معرفی مقایسه معماری زیگورات چـغازنبیل با نمونه های مشابــه در بین النهرین پـرداخته شود در مورد فلسفه پیدایش زیگورات ها در ایران و بین النهرین توضیحاتی داده شده اسـت که زیگورات چه نوع بنایی است و هـدف از ساخـت ایـن نوع ساختمانها یـا معابد چیـست . چغازنبیل در دوره عیلام میـانی در قرن 13 قبل از میلاد ، توسط اونتاش گال در شهر دور اونتاش ساخـته شـده اسـت . دور اونتاش یک شهر مذهبی اسـت و در دوره شکوفـایی و تـولد دوباره عـیلامی ساخته شده است و قبل از پایان یافتن سلسله خاندان پادشاهی تحـت ضـربات دشمـن رنـگ میبازد. در ایـن مجـموعه بـه مـعـرفی بـناهای داخل حـصارهای چغازنبیل و معماری انها و مواد ومصالح به کار رفته ونوع ساختار چغازنبیل پر داخته شده است.و همچنین چند نمونه از زیگوراتهای بین النهرین معرفی شـده ، در مـورد نـوع ساخـتار انهـا وطبـقات ومـواد مصـالح و پلـکانهای توضـیحاتی داده شده است .
فلسفه بیدایش زیگورات در میان معابد و بناهای دنیای باستان، زیگورات ها یکی از شگفت انگیزترین آثار بر جای مانده هستند که در منطقه میان رودان یا بین النهرین و همچنین در داخل ایران امروزی قرار گرفته اند. عظمت این ساختمان ها و ساختار معماری آنها، همیشه برای انسان امروزی عجیب و رمز آلود بوده است. فلسفه پیدایش زیگور ریشه واژه زیگورات به واژه ی «زیقوره» در زبان الکدی، یکی از زبانهای بین النهرین باز می گردد و به معنای بلند و بر افراشته ساختن است. زیگوراتما ساختمانها و معابد پلکانی شکل هستند که مانند هرم، هر طبقه ی بالایی نسبت به طبقه پایین تر خود مساحت کمتری دارد. برروی وجوه این هرم های بزرگ، پله هایی برای رسیدن به آخرین طبقه وجود دارد.در اخرین طبقه بعضی از زیگوارتما، ساختمان مکعبی شکل وجود داشته که احتمالاً محل برگزاری نیایش بوده است. حدس و گمان های مختلفی در مورد فلسفه وجودی این معابد عظیم وجود دارد. رایج ترین تصور در مورد زیگورات آن است
که این معابد در حقیقت پلکانی بزرگ برای رسیدن به خدا یا خدایان مورد پرستش مردمان آن شهر بوده اند پله ای در ابعاد غیر قابل تصور که از یک سو انسان از آن بالا می رفته و از سوی دیگر خدا از آن پایین می آمده تا در اخرین طبقه و آنجایی که معبد قرار داشته انسان و خدا یکدیگر را ملاقات کند. با این حال زیگورات محلی برای نیایش های عمومی نبوده بلکه خانه ای برای خدایان بوده است و معمولاً افراد مانند کاهن ها یا پادشاه می توانستند از آن صعود کنند. زیگراقما ساختمانهای توپر آجری و خشتی هستند و درون خالی نیستند بلکه هر طبقه تا پایین و روی زمین ادامه دارد. در شهرهای میان رودان ، زیگورات بزرگترین و مشخص ترین ساختمان آن شهر بوده است. ارتفاع بعضی از این ساختمانها به پیش از چهل متر نیز می رسیده است. معمولاً این معابد در میان سایر معابد و ساختمانهای مقدس دیگر ساخته می شدند و یک مجموعه به هم پیوسته را تشکیل می دادند. دلتنگی های قومی برای کوه های شرق حدسیات دیگری نیز در مورد زیگورات مطرح است. برخی بر این باورند که ساختمان این کوه های عظیم خشتی در دشت های جنوب ایران و منطقه میان رودهای دجله و فرات، که منطقه ای است بدون پستی و بلندی، یاد آور کوه های سر به فلک کشیده فلات ایران است. شاید سازندگان زیگورات ها، دلتنگی و یا خاطره قومی خود را از کوه های مقدس داخل فلات ایران که می توانستند خاستگاه و سرزمین اصلی آنان باشد، با ساختمان این قطعه های بلند آجری نشان داده اند. هر چه که هست، زیگورات نشان دهنده محترم و مقدس بودن ارتفاع و بلندی در ذهن سازندگان آن است. نخستین نمونه های شناخته زیگورات را مربوط به پنج هزار پیش می دانند. یکی از قدیمی ترین زیگورات کشف شده، زیگورات شهر اور (ur) در بین النهرین است. در حدود 30 زیگورات در منطقه میان رودان و فلات ایران شناسایی شده است. از این میان برخی از آنها را قطعیت زیگورات می دانند و برخی دیگر از روی متون ادبی، مذهبی و تاریخی بر جای مانده یه حدس و گمان شناسایی می کنند، بین چهار زیگورات در ایران وجود دارد. زیگورات سیلک کاشان – زیگورات چغازنبیل و و زیگورات ده نو و جیرفت . زیگورات چغازنبیل بزرگترین معبد بر جای مانده از این گونه است.
تاریخچه و موقعیت عیلامیان : بخشی از ساکنان بومی فلات ایران برای نخستین بار از اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد در جلگه های بین زاگرس و شرق بین النهرین در دشتهای رسوبی خوزستان که یکی از کهن ترین مناطق فرهنگی ایران است و سرزمین خدایان لقب گرفته بود. قدیمی ترین سیستم حکومتی را ابداع کردند و امپراطوری عظیم عیلام را بوجود اوردند، این مردمان شهرهای قدیمی جهان را پایه ریزی کردند و قدیمی ترین پایتختهای جهان را بنیان گذاردند. عیلامیان در جنوب و جنوب غرب ایران یکی از اقوام متمدن تر نسبت به بقیه اقوام ایرانی بودند. علاوه بر شوش سایر یاتختهای عیلامیان که در کتیبه ها ثبت شده است عبارتند از: ایلات «اوان» در شمال غرب شوش که احتمالاً شوشتر امروزی بوده است. از حدود 2700 ق م . تا 2200 ق م می باشد. ایالت «سیماش» در شمل شرقی دشت خوزستان که احتمالاً خرم آباد امروزی است. ایالت «انزان» در شرق و جنوب شرقی دشت خوزستان که احتمالاً فارس امروزی است. بقایای این شهرها نمونه های بارز شهرسازی و نخستین شهرهای سازمان یافته دنیا هستند. از وقایع بسیار مهم دوران عیلامیان اختراع خط میخی ایلامی که در اواخر هزاره چهارم ق م. به صورت گل نوشته و آجر کتیبه دار و یا اشیا دیگر بخشی از میراث مکتوب ما را تشکیل می دهند. عیلامیان تنها قومی بودند که از خط استفاده می کردند، خط آنان خط «عیلام مقدم» و یا «پرتو عیلامای» است.
چگونگی بنای شهر دور انتاش یا چغارنبیل: حدود اواسط قرن 13 ق.م پشته وسیعی پیش از 30 متر از رودخانه آب «دز» یکی از شعبات رود کارون را از مسیر مستقیم خارج و به آن قوس می داد توسط شاه عیلام اونتاش – گال انتخاب شد تا در آن شهر مذهبی بنیان نهاده شود. این شهر دور انتاشی نامیده شد که چنین نامی برگرفته از نام بنیانگذار آن بود. پشته ای که انتخاب شده بود قبلاً خالی از سکنه و ناحیه بکری بود و فقط در دوره کوتاهی از هزاره چهارم قبل از میلاد مسکونی بوده است. انتاش – گال شاه مهمترین بنای شهر دور انتاش یعنی معبد یا زیگورات چغازنبیل را برای خدای اینشوشیناک بنا نهاد ابن یرج مقدس برای آنها نمایش از خط ارتباطی بین زمین و آسمان را ارائه می کرد. اگر فرضیه سلطنت 20 ساله (1245-1265) که به انتاش – گال نسبت داده می شود صحیح باشد، عملیات ساختمانی دور انتاش دقیقاً بلافاصله پس از به قدرت رسیدن این شاهزاده بوده و قطعاً در طول تمام این دوره 20 ساله روی این شهر کار شده، ولی عملیات ساختمانی ایـن بـنا و شـهرک هـرگز به پـایـان نـرسیده است. پـس از مرگ انتاش گال هیچ یک از شاهان که در قرن 13 ق م بر عیلام حکومت مـی کــردنـد وابستـگـی چندانی از خود به شهر دور انتاش نشان نداند و این شهر مقدس به صورتی آرام قرن ها به موجودیت خود ادامه می دهد تا اینکه با حمله و تهاجم آشوریها به این شهرک و فتح آن در سال 640 ق م – این شهر متروک می شود سالنامه های آشو بنیپال که به ذکر هشتمین لشکرکشی می پردازد، تصویر این خرابی و انهدام را که سربازان آشوری به این شهر وارد کردند را در ذهن زنده می کند.
معرفی چغازنبیل: در طی حفاریهای به عمل آمده شهری که در آن چغازنبیل پیدا شده وسعتی بالغ بر 4 کیلومتر مربع داشت و در 42 کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش واقع شده است. بلندی آغازین آن 52 متر و 5 طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها 2 طبقه و نیم از آن باقی مانده است. بناهای مهم چغازنبیل: حصار اول: این حصار در برگیرنده زیگورات و معابد و بنای نیایشگاه است که در آن 6 دروازه وجود دارد و از طریق همین دروازه ها زائران به محوطه معبد وارد می شدند. این حصار دارای ناودان هایی است که وظیفه دفع آب را بر عهده داشتند. مصالح به کار رفته در حصار اول خشت و گل کوبیده هستند. به این حصار «تمنوس» می گفته اند. حصار دوم: حصاری است که حصار اول و بخشی از بناهای تاریخی چغازنبیل را در بر گرفته است. حصار سوم: حصار سوم چغازنبیل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصار اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبیل را در بر گرفته است. مصالح به کار گرفته شده در ساخت این حصار عموماً خشتی هستند.
بناهای داخل حصار اول: معبد چهار گوش غربی: هر یک از اضلاع این معبد 17 متر است و هر یک از چهار زاویه آن همچون زیگورات در جهت یکی از جهات اربعه قرار دارد. ورودی این معبد در شمال شرقی آن تعبیه شده است، سقف اتاق ها در این معبد با خشت خام بصورت طلاق هلالی از نوع آهنگ پوشیده شده است. معبد چهار گوش جنوب شرقی: هر یک از اضلاع این معبد که زوایای آن به طرف جهات اربعه است 18 متر بوده است. وجوه آن دارای پیش آمدگی ها و پس رفتگی هایی بوده که در روی از وجوه، تشکیل دو ستون بزرگ چهار گوش 50/4 متری و یک ستون مرکزی را می داده که همه اینها 30 سانتیمتر برجستگی داشتند. نقطه این معبد شامل حیاطی است که در زاویه غربی بنا قرار گرفته است، اتاق های این معبد همانند معبد چهار گوش غربی در دو ضلع آن قرار گرفته است و همه آنها به این حیاط وابسته اند، ورودی آن در روی وجه جنوب شرقی قرار گرفته و بر دالان کوچکی به ابعاد 50/2 در 50/3 باز می شود. نقشه این معبد خیلی شبیه به معبد غربی است. با این تفاوت که ورودی آن به جای اینکه به طرف شمال شرقی باز شود در ضلع جنوب شرقی قرار دارد.
معبد الهه اینشوشیناک: در بخش شرقی جنوب شرقی، معبد B که به الهه اینشوشیناک هدیه شده وجود دارد. این معبد دارای 5 اتاق است که همگی آنها در یک ردیف قرار داشته اند. در مدخل ورودی معبد، یک سر در هلالی به شعاع 5/72 سانتیمتر که مصالح آن از خشت و ملات گچ است. در زیر اتاق ورودی دروازه معبد که به «دروازه مجلل» معروف می باشد، آجر نوشته هایی دیده می شود. این آجر نوشته ها در هر دو سمت دروازه وجود دارند. معبد اینشوشیناک B دارای برخی از سالمترین و بهترین کلون ها و لوله های در و همچنین پاشنه های سنگی است. مجموعه معابد شمال غربی: از بین تمام نیایشگاه های پیدا شده در دور انتاش فقط 3 نیایشگاه جای ویژه ای را که نسبت به سایر جاها ممتاز بوده اشغال کرده اند. این مجموعه در مجاورت حصار درونی در جبهه شمال غربی زیگورات قرار دارند. دو نیایشگاه برای ایشنی کاراپ وکی ری دیشا که مستقیماً به صحن شمال غربی باز می شوند و نیایشگاه سوم که برای خدای (گال) ساخته شده در نزدیک دروازه شمالی دیوار حصار قرار دارد.
دروازه ارابه ها: این دروازه در گوشه جنوبی حصار اول واقع شده است. عرض دروازه در حدد 40/2 متر می باشد، و کف پوشی از سنگ بر روی سطح دروازه دیده می شود. درز این کف پوش سنگی را با ملات قیر معدنی پر کرده اند. بر روی این سنگ فرش آثاری شبیه به آثار چرخ گاری دیده می شود و به همین دلیل این دروازه به نام دروازه ارابه ها مشهور شده است. چهار پایان را برای قربانی کردن د عابد از این دروازه وارد می کردند. دروازه شاهی: دروازه شاهی بزرگترین و عریض ترین دروازه است که در دیوار حصارهای اطراف حصار زیگورات تعبیه شده است. در اینجا کلون های سنگی مشابهی بسته می شده که توسط بست های فلزی به درچوبی متصل بودند. در درون این دروازه 2 عدد تنگ سفالی پیدا شده که حالت و شکل آنها متاخرتر بوده و می توانستند مربوط به زمان فتح شهر توسط آشوری ها بوده باشد. دو قطعه از مجسمه های کوچک الهه عریان، قطعه ای از سفال رنگی، نصف مهر استوانه از جنس خمیر شیشه و یک قطعه کوچک مفرغ پایان پخش این مجموعه هستند.
دروازه شمال شرقی: این دروازه بزرگترین و مهمترین دروازه تمنوس و متکی به چهار برج می باشد دو برج در خارج و دو برج دیگر در داخل حصار است. این دروازه در 265 متری زاویه شمالی تمنوس در دیوار شمال شرقی باز می شد.دو برج درونی آن از دیوار حصار 8/10 متر پیش آمدگی داشتند، که پهنای هر کدام از آنها در هر طرف زیگورات 6/60 متر و محدود به گذرگاهی به شکل مربع می شدند. تمام کف دروازه با آجرهای شکسته ای که هنوز هم لکه هایی از آنها باقی مانده خوش شده بود، همچنین کفسازی عریضی از آجر شکسته در مقابل دروازه، در تمنوس گسترده شده بود. جبهه شمال شرقی: این جبهه بیشترین میزان تغریب را دارد. عمود بر دروازه جبهه، مسیری کفسازی شده تا تا دروازه شمال شری وجود دارد. در جلوی این جبهه معبدی یافت نشده است. پلکان دروازه شمال شرقی به عرض 55/4 متر ورودی سراسری خارجی این دروازه را تشکیل می دهد ارتفاع هر یک از پله ها در حدود 29 سانتیمتر و پوشیده از کف سازی سنگی بوده اند. در ورودی سَرْ سَرای در حدود 5/1 متر پهنا دارد. در جلوی این در ورودی دو اولا و کلون سنگی یافت شده اند. از مهمترین یافته های این جبه پیدا کردن قطعات متعددی از یک حیوان به صورت برجستگی های مدور و از جنس سفال لعابدار بود که جمع آوری و مرمت مشخص شد که مجسمه یک گاو نر نسبتاً بزرگ است. این حیوان حکم یک نگهبان دروازه را برای زیگورات چغازنبیل داشته است.
جبهه جنوب شرقی: این جبهه به وسیله یک راه کف سازی شده به دروازه شاهی متصل شده است که در انتهای آن و در برابر دروازه جنوب شرقی دو ردیف سکو به موازات هم دیده می شود. این سکوها مخصوص دادن هدایای پیش کشی بوده است. جبهه شمال غربی: این جبهه از زیگورات، در مجموع بیشترین باز سازی را داشته است. در روبروی آن مجموعه معابد شمال غرب قرار دارند، که شامل 3 معبد بسیار مهم (گال، ایشه نی کاراپ، کریویشا) می باشند در سمت غربی این جبهه مسیر کفسازی شده وجود دارد که تا دروازه غربی این جبهه مسیر کفسازی شده وجود دارد که تا دروازه غربی و از آن جا به معابد چهار گوش غربی متصل می شود. دروازه شمال غربی شامل شامل پلکانی به عرض 60/4 بوده است که از طریق آن به سر سرای خارجی این در می رسیدند. این پلکا شامل 10 پله می باشد که ارتفاع سر پله تقریباً 20 سانتیمتر است. در جلوی این پلکان یک کاسه پاشنه سنگی در دهانه در دیه می شود و در طرف راست ورودی اتاق رواق مانندی وجود دارد که ابعاد آن 7 متر در 60/2 متر است.
جبهه جنوب غربی: جبهه جنوب غربی از سالمترین جبهه های باقی مانده در زیگورات چغازنبیل است، این جبهه به وسیله سه راه کف سازی شده به نیایشگاههای سه گانه متصل می شود در این جبهه سکویی وجود دارد که از آن به عنوان سکوی قربانگاه و نیز ساعت آفتابی استفاده می شده است. بناهای داخل حصار دوم: معابد هیش میتیک و رو هوراتیو : این معبد که وف دو الهه است در 50/111 متری شمال غربی دروازه بزرگ، شمال شرقی تمنوس و در 140 متری زاویه شمالی این محوطه مقدس قرار گرفته بود. حلول این معبد 50/47 و عرض 56/23 متر است. دیوار شمال شرقی آن به موازات حصار تمنوس امتداد می یابد و با فاصله منظم 13 متر از آن فاصله دارد. ورودی کعبد در نزدیکی زاویه جنوبی و در نمای جنوب غربی آن قرار داشت. این معبد وقف دو الهه مذکر به نام های هیش میتیک و رو هواراتیو بوده است. در این معبد 21 آجر کتیبه دار یافت شد که نام این دو خدای باستانی را بر خود داشتند
دروازه شمال شرقی: این دوروازه در روبروی دروازه شمال شرقی اول قرار دارد. میزان تخریب در این دروازه نسبتاً زیاد است از طرفی جبهه جنوب شرقی زیگورات متصل شده است و از طرف دیگر تا جبهه شمال غربی و نزدیک معبد گال امتداد دارد. در درون این دروازه و در سمت شرقی آن یک پلکان یافت شده است. دروازه شوش: در دیوار جنوب غربی دروازه ای شناخته شد که به دروازه شوش معروف است این دروازه در 180 متری زاویه جنوب غربی حصار تمنوس قرار دارد. عرض کلی آن به 5/17 متر می رسیده و قریباً هم عرض دروازه شمال شرقی بوده است. چهار برج به آن تکیه زده بودند که این چهار برج گذرگاهی را بوجود می اورند که نسبتاً باریک بود. این گذرگاه باریک نشان می دهد که از این دروازه فقط عده معدودی گذر می کرده اند و وارد تمنوس می شده اند و محققاً تعداد این وارد شوندگان خیلی کمتر از انبوه مردمی بوده است که از دروازه شمال شرقی وارد تمنوس می شده اند. تمام کف این دروازه با خشت شکسته فرش شده بود. زمین بیرون این دروازه را با سنگریزه فرش کرده بودند. از این دروازه راهی کفسازی شده شروع می شد که این راه پس از امتداد در کنار معبد چهار گوشه غربی به دروازه غربی در حصار داخلی می رسیده است و در نتیجه دروازه شوش را به دروازه خوبی حصار داخلی متصل می کرده است.
دروازه مسدود شده: در 163متری زاویه شرقی و 81 متری گذگاه شاهی قرار دارد. این دروازه از نظر معماری و ابعاد، نسبتاً ساده و مقعر بود و به نظر می رسد که تمام این دروازه را مسدود کردند دلیل چنین حذفی روشن نیست، اما می تواند نشان دهنده این موضوع باشد که سلسله جدید شاهان حرکت دسته جمعی بطرف دور اونتاش را کنار گذاشته بوده اند. برجهای خارجی این دروازه در روی وجه بیرونی دیوار حصار یک برجستگی به عمق 30/3 متر و عرض 10/4 متر بوجود آورده بودند که بین آنها فضایی بطول 30/3 متر در یک متر باقی مانده بود. از اینجا گذرگاهی بطول 50/3 متر و عرض 50/1 شروع می شد که این راه به سه قسمت مرکزی دروازه که فقط دری که یک لنگه داشته است منتهی می کند. گذرگاه شاهی: در دیوار جنوب شرقی دروازه دیگری شناسایی شده که به گذرگاه شاهی معروف است. موقعیت راهی کفسازی شده که از دروازه شاهی حصار صحن ها شروع و به گذرگاه واقع در دیوار حصار تمنوس منتهی می شود، موجب گردید که ما چنین نامی را روی آن بگذاریم. قسمت مرکزی این دروازه بطول 5/50 متر و عرض 3/10 متر با کفسازی زیبایی از آجرهای سالم پوشیده شده بود، که در امتداد طول دیوار جنوب غربی اش سکوئی به عرض 2 آجر وجود داشته است. این دروازه، تنها دروازه ای است که پلکانی خم شده به شکل آرنج در آن وجود داشته است. همین پلکان صعود به بالای برجها و دیوار حصار آسانتر می نمود.
برج نور کیپرات: این برج که پیش آمدگی آن بطرف بیرون است، دروسط دیوار جنوب شرقی در 28/50 متری جنوب گذرگاه شاهی قرار دارد. این برج به عرض 8/15 و پیش آمدگی 5/20 متر که علی الظاهر بعداً به ساختمان دیوار تمنوس افزوده شده است پر بود و اثری از پلکان در آن دیده نمی شود. در ساخت این برج از آجر استفاده شده است. مجموعه غربی: دیوارهای پیدا شده در این مجموعه از آجر شکسته ساخته شده بودند. ضخامت این دیوارها بسیار کم بوده است. به نظر می رسد که بنا بدون در نظر گرفتن نقشه ای دقیق ساخته شده است. دیوارها ناگهان شروع و ناگهان نیز بدون دنباله رها شده بودند. حیاط ها پشت سر هم بودند و اجاق ها بدون آنکه در سر پناهی باشد، نشانگر یک آشپزخانه ابتدایی بودند. این بنابراین سکونت کارگران ساخته شده بوده است. یکی از دلادیل آن این است که شواهدی یافت شده که نشان می دهند که شناخت آن به زمانی می رسد که شهر کاملاً در حال ساخت ساز بوده است.
مجموعه شمال غربی: این مجموعه به هنگام از زیر خاک در آوردن دیوار شمال غربی حصار تمنوس که تقریباً در تمام طولش از یک خط سیستم پیروی می کند، کشف شد. تاریخ آن به زمانی می رسد که شهر در حال ساخته شدن بوده است. اکثر مجموعه با دیوارهایهایی از آجر شکسته ساخته شده بوده است. دیوارهایی که سه حیاط و دو اتاق ساخته شده به درازا را محاطه می کردند. در درون این مجموعه محوطه محصوری پیدا شده که باد و دیواره از خشت خام درست شده بود. در این محوطه گذگاه عویضی وجود دارد، که به طرف حصار تمنوس می رود. در این گذرگاه آثاری از یک ثاودان و دو سکوی خشتی وجود دارد. مجموعه شرقی: این مجموعه درضلعع شرقی حصار اول (تمنوس) واقع شده است متشکل از چهار نیایشگاه بصورت فشرده بطول 90 متر و عرض 35 متر می باشد. نمای تمام این نیایشگاه که بطرف جنوب غربی چرخیده، رو به گذرگاه شاهی است. این مجموعه توسط راهی کفسازی شده که فقط قسمتهای ناچیزی از آن باقی مانده است به گذرگاه شاه متصل می شد.
زاویه شمالی تمنوس: در این بخش 9 مورد کفسازی شده یا آجر شکسته از زیر خاک پیدا شده که همه به موازات همدیگر بودند. طول این کفسازی ها به 30 متر می رسید و عرض هر یک از انها بطور متوسط 50/4 متر بود. در این منطقه هم چنین مصالح ساختمانی و اتاق های نیمه تمامی یافت شد که نشان از یک عملیات ساختمانی نیمه تمام بود. یافته شدن مصالح بنایی و نیز سه نواری که یکی از انها پر از قیر معدنی و یکی دیگر مملو از گچ بود صحت این فرضیه را تایید کرد. در کنار این مصالح دو حلقه چاه کشف شد که با توجه به آب شور و غیر قابل شرب این چاه ها گمان می رود از آنها برای عملیات ساختمانی استفاده می کردند. بناهای دیگر چغازنبیل: ورودی شاهی: این ورودی مجلل که در دیوار حصار خارجی شهر در ضلع جنوب شرقی نزدیک به کاخ شماره 3 باز شده بود از 3 قسمت تشکیل می گردید.
الف: دروازه بزرگ: اسم این مجموعه از آجرهای کتیبه داری ناشی می شوند که هنگام آزادسازی این مجموعه پیدا شدند. دروازه بزرگ به عرض 90/4 متر به دو عدد برج تکیه داشت که از طرف خارج خارج 10 متر و از طرف داخل یعنی طرف خیاط 50/4 متر پیش آمدگی داشتند. دروازه شاهی بزرگترین و عریض ترین دروازه ای بود که در دیوا حصارهای اطراف زیگورات تعبیه شده است در اینجا کلون های سنگی مشابهی بسته می شده که توسط بست های فلزی به در چوبی مستقل بوده اند. در درون این دروازه 2 عدد تنگ سفالی پیدا شده که حال و شکل آنها متاخرتر بوده و می توانسته به زمان فتح شهر توسعه آشوریها بوده باشد. ب – حیاط بزرگ: زوایای این حیاط به طول و عرض 64 در 30/62 متر می باشند. که این زوایا به طرف جهات اربعه می باشد و طول ان جهت جنوبی به شمالی و شمالی – غربی را نشان می دهد. پیادروئی از آجر شکسته به عرض 70/2 در حاشیه درونی آن وجود داشت. در ضلع جنوب غربی و در تمام طول حیاط 2 ردیف از اتاق ها دیده می شد که بین آنها و دیوار حصار بن بستی به عرض 80/3 وجود داشت که آبهای حیاط از آنجا جاری می شدند. دیوارهای این 2 ردیف اتاق ها 10/2 ضخامت و عرض هر یک از این اتاق ها 15/3 متر بود. در 50/6 متری ضلع باریک بنا در طول حصار تنبوشه ای سفالین به قطر 15 سانتیمتر از زیر دیوار میانی می گذشت و آب اتاق درونی را به طرف اتاق بیرونی هدایت می کرد. کانال کوچکی از اتاق ردیف خارجی عبور می کرد و پس از گذشتن از زیر دیوار در درون تنبوشه ای دیگر اب را به بیرون بعضی جنوب غربی می ریخت. روی ضلع شمال شرقی حیاط فقط یک ردیف اتاق وجود داشت. عرض این اتاق ها 80/3 متر بوده و ضخامت دیوارها در طرف حیاط 10/2 و در طرف خارجی 50/1 متر بوده است.
ج – دروازه شاه: دروازه شاه که مقابل دروازه بزرگ قرار داشت، فقط یک درگاهی داشت که با دو لنگه در بسته می شد. کف این دروازه با خشت خام فرش شده بود و روی آنرا با سنگفرشی تخت پوشانده بودند در اینجا پلکانی به عرض 70 سانتیمتر امکان دسترسی به پشت بام را فراهم می کرد. گذرگاهی به عرض 4 متر ارتباط بین این حیاط و این دو ااق به طول 30/19 متر و عرض 15/3 متر را تامین می کردند. در جریان آزاد سازی ورودی شاهی و در سه محل ختلف خمره هایی پیدا شدند که در وجه خارجی دیوار کار گذاشته شده بودند. این خمره ها بقایای اطفال سن پایین را در برداشته که آنجا هم آهکی شده بودند. کاخ آرامگاه ها: در ضلع جنوب شرقی دور اونتاش و در نزدیکی حصار سوم، مجموعه بناهایی بدست آمد که بر اساس یافته های باستان شناس این منطقه به محوطه شاهی شهرت یافته است. کاخ آرامگاه ها در این محوطه قرار دارد. این نام را به دلیل وجود پنج مقبره زیر زمینی سرداب مانند در در این کاخ، بر آن گذاشته اند. این مقابر آرامگاه ها و مقابر پادشاهان و شاهزادگان عیلامی است. در حین حفاری لایه ای از چوب و پودر شن در ان بدست آمد که احتمال را به وجود می اورد که در زمان گذشته از این مواد به عنوان یک سقف چوبی استفاده می گرداند. علاوه بر این اثار تزئینات شیشه ای و گل میخ های لعابدار در کاخ بدست آمده است.
نیایشگاه نوسوکو: در 180 متری جنوب کاخ زیرزمین در محله سکونتی شاهی بازمانده های یک بنای شگفت انگیز به شکل T برگشته دیده می شود. این کاخ که زوایای آن بطرف جهات اربعه و بطور حلولی در جهت شمال شرقی و جنوب غربی قرار دارد. این بنا دارای 47 متر طول و در وسیعترین قسمت عرضی خود 50/29 متر عرض دارد ورودی آن به عرض 15/5 متر در ضلع شمال شرقی قرار داش و به دالان بزرگی باز می شده که خط افقی T برگشته را تشکیل می داده است. این دالان به طول 22 متر و عرض 50/6 توسط دری که رو در روی نیایشگاه قرار داشت و هم عرض نیز بود به تالار بزرگ مستطیل شکلی باز می شد که کالبد طولی نیایشگاه را تشکیل می داد.تاسیسات اب رسانی تاسیسات آبرسانی چسبیده به حصار خارجی رو به جبهه شمال غربی زیگورات، تاسیساتی متشکل از یک مخزن در خارج دیوار و یک حوض واقع در درون حصار وجود داشته و شبکه ارتباطی آنها یک سیستم متشکل از نهرهای کوچک بوده است آب ذخیره شده در مخزن از طریق همین سیستم وارد حوض کوچک می شده و ساکنان دور اونتاش آب مصرفی خود را از این خوض بیرون می کشیدند. مخزن آب دارای 70/10 متر طول 25/7 متر عرض و 35/4 متر عمق دارد. لذا ظرفیت آن در حدود 350 متر مکعب بوده است. کف آن با آجرهای سالم فرش شده بود. این آجرها با ملات گچ به هم پیوند داده می شد که استحکام ویژه ای داشت. دو دیوار جانبی آن با آجر و گچ ساخته شده بود. این دیوارها منتهی به دیوار انتهائی مخزن می شدند که از حجم طبیعی خاک آن را به وجود می اوردند. چهارمین دیواره مخزن که در طرف دیوار شهر قرار داشت. با آجرهای سالم و گچ ساخته شده است.
مصالح چغازنبیل : در ساخت این شهرک مطابق معماری عیلامیان از خشت استفاده و از آجر نیز به عنوا روکشی برای سطح خشتی استفاده شده است. آجر لعابدار و میله های شیشه ای از دیگر عناصر به کار رفته در این شهرک است. فلزاتی مثل طلا و مفرغ و قیر بعنوان ماده کلاف کشی مورد استفاده بوده است. زیگورات عملاً با 3 نوع خشت ساخته شده است. 1- خشت خام 2- خشت پخته (آجر) 3- خشت نوع سوم که عبارت است از خشتهای خاصی که با خشت پخته کوبیده یا شکسته مخلوط شده است که همین امر موجب شده تا مقاومت این نوع خشت پیش از خشتی باشد که فقط از گل خام درست شده و در زیر آفتاب خشک شده است. ناودانهای زیگورات: به دلیل قرارگیری این شهرک و این محوطه مقدس در منطقه بارش بارانمای فصلی شدید، ناودانهایی در زیگورات برای در امان ماندن این بنا ساخته شده است. در هر ضلع در طبقه اول 5 ناودان وجود دارد. در طبقه دوم – سوم – چهارم در هر طبقه 8 ناودان وجود دارد و در تمام ساختمان یک زیگورات 44 ناودان وجود دارد. انتهای این ناودانها را به صورت پله پله می ساختند تا امکان فرسایش آجرها در اثر سقوط و ریزش عمودی آب را بگیرد.
اتاق های زیگورات: اتاقها در زبیگورات به دو دسته پلکان دار و بدون پلکان تقسیم می شوند. 2 مورد مصرف جداگانه را می توان برای اتاق های پلکان دار و بدون پلکان در نظر گرفت. در مورد اتاقهای پلکان دار با توجه به اشیائی که در آنجا بدست آمده است می توان آنها را یک نوع انبار به حساب آورد که اغلب هوایای متعلق به خدایان بودند در آنها نگهداری می شده است. چنانکه از یکی از این اتاق ها 223 گل میخ و میخ از جنس سفال لعابدار با فشانه ها و فقوش گوناگون بدست امده که بعضی از انها مزین به مهرهای شیشه ای بوده و بعضی نیز نا پادشاه سازنده بنا را بر خود داشته است. در مورد اتاق های بدون پلکان وضع به گونه ای دیگر است.اولا می توان این گونه تصور کرد که چون از این اتاق ها اشیایی بدست نیامده مسلما به عنوان انبار کاربردی نداشتند و شاید این مکانها محلی برای نگهداری اجساد بزرگان و شاهان باشد.
نوع ساختار زیگورات: برج مطبق بر خلاف آنچه همه می اندیشند بر مبنای یک نقشه افقی و با گذاشتن سطوح بر روی یکدیگر ساخته نشده است، بلکه این برج بر اساس نقشه عمودی بنا شده است. یعنی این که هر یک از طبقات آن مستقلاً از روی خاک بکر شروع شده و بالا امده است. در واقع همه این طبقات یکی بس از دیگری در درون یکدیگر قرار گرفته اند..
دو ویژگی مهم بنای زیگورات: 1- بر روی آجرهای نما خطوطی به شکل خط میخی که همان خط عیلامی است حک شده است که اکثر آنها دارای یک نوشته درباره اینشوشیناک است. 2- قدیمی ترین طلاق قوسی شکل ایران در یک بنا را می توان در زیگورات چغازنبیل و در سقف پله های آن مشاهده کرد. شکل این طلاق ها بدون و مانند قسمتی از کمان دایره است که به آن «طلاق گهواره ای» می گویند.
موقعیت بین النهرین بین النهرین یا میان رودان بعنوان قسمتی از خاور نزدیک، منطقه ای است که قسمتهای شرقی و جنوبی هلال حاصلخیز را در برگرفته و دو رود دجله و فرات که از کوههای کشور ارمنستان سرچشمه می گیرند در غرب و شرق آن جریان دارند. بین النهرین از شرق به زاگرس و فلات ایران، از شمال به سرزمین کوهستانی آسیای صغیر، از مغرب به صحرای شام در سوریه و از جنوب خلیج فارس محدود شده و روی هم رفته محدوده آن با کشور عراق کنونی مطابقت دارد. این ناحیه به دو قسمت بین النهرین شمالی نواحی کوهستانی و سردسیر که قسمتی از کوههای زاگرس در در کردستان عراق را نیز شامل می شود و بین النهزژرین جنوبی (جلگه ها و سرزمینهای پست جنوبی و حاشیه خلیج فارس) تقسیم می شود. فرهنگهای بین النهرین: (پیش از تاریخ و دوره تاریخی) قدیمی ترین فرهنگ که اثار انسانی در آن پیدا شده، فرهنگ 1- پالئولیتیک میانی است (100000-40000) 2- پالئوایتیک جدید 3- میان سنگی 4- نوسنگی بین النهرین که آثار آن از مناطقی جارمو – شمشارا – پاگلارا – بدست آمده است 5- دوران استقرار در دهکده ها که آثار آن از جارمو – شمشارا – حسونا – حلف – عبید بدست آمده است. 6- دوره اوروک: مربوط به 3500 تا 3100 ق م است 7- دوره جمدت نصر ⃪ (3100-2900 ق م) 8- دوره سلسله ها ⃪ که همزمان با تمدن سومر است 9- دوره اکد 10- آشور
زیگورات های بین النهرین: سومری ها را نخستین سازنده زیگورات می دانند. این زیگورات ها را در ابتدا به صورت سکویی در کنار معبدی که برای خدای حامی شهر بنا می کردند می ساختند. سابقه ساختن سکو برای برپایی معبد بر روی آن به دوران عبید، حدود بین 4000 تا 3200 قبل از میلاد برمی گردد. یکی از کمترین معابد بین النهرین که بر روی مسکو بنا شده است معبدی است که بقایای آن از طبقه هفتم اریدو، ابوثمرین، مشخص شده است. سومری ها از دوران های بسیار قدیم علاقه زیادی به ساختن معابد مرتفع داشتند. آنها در دوران عبید در شهر را دیده و معبد هفتم را بر بالای سکویی کوتاه بنا کردند که دسترسی به آن تنها به کمک چند پله میسر بود. در اوروک (نیمه نخست دوران آغاز نگارش) معبد سفید را در شهر اوروک بر فراز سکوی طبیعی بسیار مرتفعی به بلندی دوازده متر و در نیمه دوم دوران آغاز نگارش (دوره جمدت نصر) معبد منفوش را در تل عوقیر و معابد چهارم و پنج سین را در خناجر بر بالای سکوهای ساده ای بر پا داشتند.
زیگورات آنو معبد انو از لحاظ نقشه در واقع تکرار معبد هفتم اریدو و بخش شمال غربی معبد C در محوطه مقدس اِ اَنَّ در اوروک است نقشه بنا شکل راست گوشه ساده ای دارد که پشتبندهای منظم تزیینی به نمای خارجی آن جلوه بسیار زیبایی می دهد از این پشتبندها در تزیین دیوارهای داخلی معبد نیز استفاده شده است. تفاوت اصلی میان این معبد و معابد دیگر در ارتفاع مصطبه آن است. ارتفاع آن از زمینها اطراف به حدود سیزده متر می رسد به دلیل این ارتفاع زیاد، حفاران اوروک سکوی معبد مرتفع آنو را زیگورات نامیده اند. دسترسی به بالای سکوار طریق یک رشته پله در سمت شمال شرقی میسر بود. بر این سکوی بی حفاظ معبد کوچکی بود که دیوارهای آن را با ماده گچی یا آهکی سفید کرده بودند و به همین دلیل آن را در «معبد سفید» هم می نامند. در معبد در دیوار جنوب غربی باز می شد، و رودی به آن کمک یک تک پله امکانپذیر بود. پس از گذشتن از یک هشتی کوچک، نیایشگر خود را درون شبستان معبد می یافت. این هشتی کوچک یکی از چندین اتاق به نسبت کوچک دیگری بود که در دو سوی دو ضلع طویل قرار گرفته و در همه آنها به شبستان بزرگ راستگوشه باز می شد. در یک گوشه تالار بزرگ شبستان یک سکوی قربانگاه به بلندی 30/1 متر قرار داشت و راه یابی به بالای آن به کمک چند پله باریک امکانپذیر بود. در برابر قربانگاه و به فاصله اندکی به طرف مرکز صحن یک میز هدایای آجری برپا شده بود.
راه پله زیگوران آنو در سمت شمال شرقی
زیگورات اور زیگوراتی که در دوره سلسله اور سوم ساخته شده بود، یگوراتی بود که توسط اورنمو برای خدای ماه، ننّ، در شهر باستانی اور ساخته شده بود. اورنمو موسس سلسله سوم اور است که ان را در سال 2112 ق.م تاسیس کرده و این سلسله تا سال 2025 ق.م در جنوب بین النهرین به پایتختی شهر اور حکومت را در دست داشت. زیگورات اور یکی از سالمترین زیگوراتها در بین النهرین است. دلیل این سالم ماندن لایه ضخیم آجرهایی است که نمای این بنای عظیم خشتی را پوشانیده است. چهار گوشه زیگورات رو به چهار جهت اصلی است و سطح بدنه آن با پشتبندهای منظم تزیین شده است. از ارتفاع این زیگورات به ابعاد 43×5/62 متر هنوز تمامی سکوی اول و بخش عمده سکوی دوم پا برجاست و پی ان به صورت سکوی عظیمی از آجر ساخته شده است. نمای آجری در سکوی اول 5/2 متر و در سکوی دوم 5/1 متر ضخامت دارد. در جبهه شمال شرقی سه رشته پله دسترسی به بالای زیگورات را میسر می سازد. دو رشته از این پله ها چسبیده به بدنه سکوی اول است و از دو سو به سمت بالا هدایت می شود، و رشته سوم عمود بر بدنه زیگورات ساخته شده است. این هر سه رشته در ارتفاع همسطح با سکوی اول از سه سمت به فضای سر پوشیده کوچکی می رسد که در واقع دروازه ورود به طبقات بالای زیگورات بوده است. از این نقطه بی بعد راهیابی به طبقات بعدی تنها با یک رشته پله امکان پذیر بوده و در واقع ادامه رشته پلکان عمود بر زیگورات است. اگر چه بخشی از ارتفاع سکوی دوم از میان رفته است. اما محاسبه شیب پله نشان می دهد که در ارتفاع حدود پنج متری از سکوی اول به بالای آن می رسیده است.
زیگورات اور
زیگورات اور
زیگورات تل ریماح: متعلق به بابل قدیم این مجموعه مذهبی در زمانی که گرن بخشی از قلمرو پادشاهی آشور بود، در حدود 1800 ق.م به فرمان شمسی – ادد اول بر پا گردید. نقشه معبد به طور کامل بابلی است و حتی جزئیات معماری حضور معماران بابلی را در ساختن آن القا می کند. شکل شبستان مانند معبد دوران سلسله اور «عرضی» و دسترسی به آن مستقیم است. در گاهی پیکره خدا در مرکز دیوار طویل روبروی در ورودی به شبستان قرار دارد. شبستان در هر سوی خود به دو اتاق چهار گوشه هم اندازه کاملاً قرینه باز می شود، و پیش شبستان عرضی بسیار وسیعی در برابر آن قرار گرفته است حیاط چهار گوشه در دو سوی شمال و جنوب با دو ردیف و در سمت شرق با یک ردیف اتاق در میان گرفته شده است. ورود به معبد از سه سمت شمال و جنوب و شرق میسر است و در هر سه جبهه درها درست در مرکز دیوار قرار گرفته اند. در شرقی راه ورود اصلی به معبد را تشکیل می دهد، زیرا با برج های تزیینی توام در میان گرفته شده است. بزرگترین ویژگی این معبده وضعیت سلامت آن است، به طوری که هفت متر از ارتفاع دیوارهای آن هنوز پا بر جاست. اندازه گیری بقایای پله هایی که دست رسی به پشت بام را میسری ساخت، نشان می دهد که ارتفاع دیوار معبد در اصل یازده متر بوده است. اما خارق العاده ترین ویژگی معبد ریماح تزیین دیوارهای حیاط و نمای بیرونی معبد و زیگورات را با بیش از 270 نیم ستون است که تعداد پنجاه عدد از انها را طراحهای استادانه مارپیچ و دو نوع تنه نخل خرما تشکیل می دهد.
تمامی این مجموعه خوش ساخت و تزیینات نمای آن از خشت ساخته شده بوده است. اتاقها همگی با طلاقهای ضربی شعاعی پوشیده شده بودند. حتی پلکان یادمانی که از سطح زمین به بالای بنا ی رفته بر سه طلاق با ارتفاع فزانیده ساخته شده بودند. در ساخت زیگورات تل ریماح از شیوه خاصی استفاده کرده اند. این بنا همچون زیگوراتی دوران اور – نمو یکپارچه نبود. به استثنای جبهه شرقی که به معبد متصل است، دور تا دور زیگورات ، به فاصله حدود 90 سانتی متر از بدنه اصلی، دیواری به ضخامت 5/2 متر کشیده شده است. در بخش غربی، این فضا از طول به قطعات کوچکتری به طول تقریبی 20/3 متر تقسیم شده است. بی ترتید هیچ یک از این فضاها اتاق نبوده اند، زیرا هم پیش از حد باریک اند و هم هیچ ورودی برای آنجا در نظر گرفته نشده است. از انجا از آنجا که تمام زیگورات مانند معبد از خشت ساخته شده است، می توان این فضا را تمهیداتی برای کاستن از رطوبت ایجاد شده و در درون بنای غول آسای زیگورات و جلوگیری از نفوذ آن به قسمتهای سطحی دانست.
زیگورات دور شاروکین : (خورس آباد) متعلق به آشور جدید: زیگوراتی که در پاتخت آشور در دورشاروکین بنا شده بود اولین زیگوراتی بود که توسط باستان شناسان شناسایی گردید. سارگون دوم پادشاه آشور در حدود 2700 سال پیش (705-722 ق.م) این زیگورات را بنا کرد. چهار طبقه از این زیگورات پا بر جا است که ارتفاع هر یک از انها 1/6 متر می رسد.نما زیگورات را با پشتبندها و فرو رفتگیها تزیین و سطح بیرونی طبقات را از پایین به بالا به ترتیب به رنگهای سفید، سیاه، قرمز و سفید رنگ امیزی کرده بودند. به احتمال زیاد رنگ طبقه چهارم در اصل آبی بوده، اما گذشت زمان آن را به رنگ سفید تغییر داده است. تفاوت مهم این زیگورات با بناهای مشابه که پیش از آن در بین النهرین بر پا شده بودند. ، در نحوه دست یابی به طبقات بالای آن بود. رشته پلکانی که طبقات گوناگون این زیگورات را به هم ارتباط می داد به صورت مارپیچ گرداگرد بنا می گردید. پهنای راه پله در حدود 80/1 متر بود و لبه بیرونی آن تزیین کنگره ای داشت.از دیگر زیگوراتهای مهمی که در بین النهرین ساخته شدند می توان از زیگورات عقر قوت نام برکه از دوران کاسی ها باقی مانده است و حدود 75 متر بلندی دارد و هنوز به خوبی حفظ شده است. همچنین زیگوراتی که توکولتی – نینوزتای اول، بزرگترین پادشاه آشور میانی قرن سیزدهم قبل از میلاد در شهری که در سه کیلومتری شمال آشور احداث کرد و آنرا کار – توکولتن – نینورتا نامید بنا کرده بود و زیگورات چهار گوشی که طول هر ضلع آن 51 متر است و ان را شلمانزر اول (1245-1274 ق م) در نمرود بنا کرده است.
خورس آباد
نتیجه زیگوراتها ساختمانها و معابد پلکانی شکل هستند که مانند هرم ،هر طبقه بالایی نسبت به طبقه پایینی مساحت کمتری دارد. بر روی وجوه این هرمهای بزرگ پله هایی برای رسیدن به اخرین طبقه وجود دارد .معمولا این معابد در میان سایر معابد وساختمان های مقدس دیگر ساخته میشود و یک مجموعه به هم پیوسته را تشکیل میدهند. رایجترین تصور در مورد زیگورات ان است که این معابد در حقیقت پلکان بزرگی برای رسیدن به خدا یا خدایان مورد پرستش ان شهر بوده است. در حدود 30 زیگورات در منطقه بین النهرین و ایران شناسایی شده است. زیگورات چغا زنبیل در قرن 13 قبل از میلاد بدست شاه عیلام اونتاش گال بنا شده است چغازنبیل وسعتی بالغ بر چهار کیلومتر مربع داشت ودر 42 کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش واقع شده است بلندی اغازین ان 52 متر و 5 طبقه بود و امروز ارتفاع ان 25 متر ودو طبقه ونیم ان باقی مانده است. چغازنبیل دارای سه حصار است و در داخل حصار ها معابد وکاخ ها و بناهای دیگر قرار دارد. در ساخت چغازنبیل مطابق معماری عیلامی از خشت استفاده و از اجر نیز به عنوان روکش برای سطح خشتی استفاده شده است از اجر لعابدار ومیله های شیشه ای نیز استفاده شده است. زیگورات چغازنبیل بر خلاف زیگوراتهای بین النهرین که هر طبقه را روی طبقه قبلی می ساختند ، بر اساس یک نقشه عمودی بنا شده است یعنی اینکه هر یک از طبقات ان مستقیما از روی خاک بکر شروع و بالا امده است. عیلامیان به عنوان یک اصل هیچگاه از طریق یک مسیر مستقیم وارد معبد خود نمی شدند و مسیر ورودی را به گونه ای طراحی میکردند که برای وارد شدن به معبد افراد ملزم به دور زدن کامل ان باشند برای نمونه هیچ یک از هفت دروازه چغازنبیل و هیچ یک از مسیر ها مستقیما به طرف معابد زیگورات نمی رود چرا که این امر توهین به این معابد تلقی میشود. زیگورات چغازنبیل بر اساس توصیف و تفسیری که شد با زیگوراتهای مقدس بابلی و اشوری تفاوت عمیقی ندارد هدف و مفهوم این بنا های مذهبی با پاره ای تخییرات و اختلافات یکی است .
پایان