بررسی معماری زیگورات چغازنبیل
ایلامیان
پیش از ورود آریایی ها، حکومت دیگری در منطقه جنوب غرب ایران وجود داشته که به آن عیلامی می گفتند. از ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد تا اولین هزاره پیش از میلاد، عیلامیان حکومت و تمدنی در جنوب غربی ایران برپا کرده بوند که با ورود هخامنشیان محدود شده است. تاثیر این قوم در تاریخ ایران تا حدی است که به پادشاهان هخامنشی خط آموختند. حتی زبان عیلامی اولین زبان رسمی هخامنشیان بود که در نوشتار و تجارت از آن استفاده می کردند. اقوام عیلامی سال های بسیاری با اقوام بین النهرین، یعنی بابلی ها، آشوریان و سومری ها در جنگ بودند و در نهایت با حمله آشور بانیپال، پادشاه آشوری، برای همیشه از بین رفتند. یکی از بناهای مهم ساخته شده توسط این قوم، زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل است.
معنی زیگورات
زیگورات در لغت به معنی مکان مرتفع و بلند است. زیگورات، معبدهایی بوده که 2500 تا 4200 سال پیش، حکومت های آسیای غربی برای عبادت می ساخته اند. در آن زمان معتقد بودند که خدایان حافظ و نگهبان شهراند. در حکومت عیلامیان، خدای اینشوشیناک را محافظ شهر خود می دانستند و برای عبادت او این بنا را ساخته بودند. این بناها به صورت چندطبقه، روی تپه های مرتفع برای نزدیکی به خدایان و از خشت و آجر گلی ساخته می شده است. ویژگی خاص این معابد کوچک بودن هر طبقه نسبت به طبقه قبلی اش است. به طوری که از هر طرف به شکل پلکان دیده می شوند. در زیگورات ها مجسمه خدایان را نگه می داشتند و مراسم مذهبی شان را برگزار می کردند. در زبان اکدی به آن «زیقورتو»، در زبان سومری «زیقورات» و عیلامی ها به آن «زیقورتو» می گویند. در ایران به دلیل مقالات رومن گیرشمن، باستان شناس فرانسوی کاشف این بنا، به آن «زیگورات» می گویند. در واقع کلمه «زیگورات» از فعل «زیگورو» به معنی «بلند و برافراشته شدن» گرفته شده است.
شهر مذهبی اونتاش
وقتی که اونتاش ناپیریشا (Untash Napirisha) در قرن ١٣ قبل از میلاد به حکومت رسید دستور ساخت شهر «دور اونتاش» را داد. این شهر سه حصار تو در توی خشتی داشته و دروازه اصلی آن روی حصار بزرگش بوده است. در مرکز و مرتفع ترین جای شهر، معبد چغازنبیل قرار داشته است. بین حصار اول و دوم، کاخ ها و معابد کوچکی ساخته بودند. بین حصار دوم و سوم، محل کاخ های شاهی، آرامگاه های سلطنتی و تصفیه خانه آب شهر بوده است. در زیر یکی از این کاخ ها پنج مقبره زیرزمینی کشف شده است . یکی از قدیمی ترین تاسیسات آب رسانی جهان همین تصفیه خانه است. در آن زمان با حفر و ایجاد کانال، از رودخانه کرخه آب شهر را تامین می کردند.
علت نام گذاری معبد چغازنبیل نام باستانی این بنا «چغازنبیل»، کلمه ای مرکب است. «چُغا» یعنی «تپه» و زنبیل یعنی «سبد». در واقع منظور شکل ظاهری بناست که به صورت زنبیل واژگونی رو تپه قرار گرفته است همچنین باستا ن شناسان به آن «دور-اونتَش» یعنی «دژِ اونتَش» پادشاه عیلامیان می گویند.
موقعیت جغرافیایی چغازنبیل:
محوطه تاریخی چغازنبیل در خوزستان و در بخش جنوب شرقی شهرستان شوش و بر روی بخشی از امتداد چین خوردگی پـهنه ساختــاری از رشـته کوههـای زاگـرس (طاقدیس سردارآباد) واقع شده است. فاصله این محوطه از شهرستان شوش در حدود 38 کیلومتر و تا اهواز115 کیلومتر است. وجود تپه ماهورهای کنگلومرائی در شمال و شمال شرق محوطه که ارتفاعات منطقه را بوجود آورده اند، به همراه دشت فرسایش یافته جنوبی آن، باعث بوجود آمدن منطقه ای شاخص شده است و عاملی جهت اشراف محوطه چغازنبیل بر کل منطقه گردیده، این مسئله ظاهراً از نظر شهرسازان ایلامی دور نمانده است. محوطه تاریخی چغازنبیل تقریباً به جز موارد خاص و جزیی نسبت به مناطق پیرامون، حالت یکپارچگی و بکر بودن خود را حفظ نموده است.
این حالت به علت قرار داشتن بر روی تاقدیس سردارآباد، بوجود آمده است. از جمله نکات قابل توجه، استقرار و ساخت شهر مذهبی دوراونتاش در نزدیکی رودخانه و بیشه زار طبیعی دز است. نزدیکی به رودخانه برای استفاده بهینه از آب، برای شرب، کشاورزی، ساخت و ساز و غیره از جمله موارد مهمی بوده که هم اکنون نیز همچنون گذشته عاملی جهت تجمع های انسانی در کنار رودخانه ها است. رود دز یکی از مهمترین رودخانه های استان خوزستان بوده و انشعابات متعددی دارد. شعبه اصلی رود دز از کنار معبد چغازنبیل می گذرد، فاصله آن از دوراونتاش حدود دو کیلومتر است. این رود توسط جنگلی گرمسیری و نیمه گرمسیری معروف به جنگل دز احاطه شده است. در حدود 45 کیلومتری چغازنبیل، رود دیگری به نام رود کرخه جریان دارد که جنگلی به نام جنگل کرخه آن را احاطه کرده است.
ویژگی بنا
این هرم ها به صورت پله پله ساخته می شده اند و از جنس آجر بوده اند که به آن ها به صورت اختصاصی زیگورات گفته می شود. شاید که دلیل هرمی بودن این نیایشگاه ها به این خاطر بوده است که پله پله به سمت آسمان و بعد به خداوند می توان نزدیک تر شد، این شیوه از ساخت زیگورات ها از ۴۲۰۰ سال پیش هم مرسوم بوده است. شهر شوش در استان خوزستان یکی از مهم ترین آثار تاریخی ایران را در خود جای داده است جایی به نام زیگورات چغازنبیل که درفهرست میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده است. در ایرانگردی امروز الی گشت با هم به این شهر می رویم تا از این اثر مهم تاریخی بیشتر بدانیم.
مواد و مصالح
زیگورات ها بناهای مورد احترام و مهمی در آن دوران بوده اند و به همین دلیل در ساخت آن ها از بهترین مواد و مصالح استفاده می شده است، ان ها بهترین آجرها و خشت را آماده می کرده اند تا بتوانند چنین بناهایی بسازند. تعداد این بناها یعنی همان زیگورات ها کم نیست اما قطعا بهترین و سالم ترین آن ها زیگورات چغازنبیل است که در شهر شوش در استان خوزستان جنوب کشورمان قرار گرفته است. این زیگورات حالا نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا نامش پر آوازه شده است.
زیگورات ها بناهای مورد احترام و مهمی در آن دوران بوده اند و به همین دلیل در ساخت آن ها از بهترین مواد و مصالح استفاده می شده است، ان ها بهترین آجرها و خشت را آماده می کرده اند تا بتوانند چنین بناهایی بسازند. تعداد این بناها یعنی همان زیگورات ها کم نیست اما قطعا بهترین و سالم ترین آن ها زیگورات چغازنبیل است که در شهر شوش در استان خوزستان جنوب کشورمان قرار گرفته است. این زیگورات حالا نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا نامش پر آوازه شده است.
شوش یکی از شهرهای استان خوزستان است که در فاصله ی ۱۱۵ کیلومتری از اهواز مرکز این استان قرار دارد، ارتفاع این شهر از سطح دریا ۸۷ متر است.. این مکان که در واقع نیایشگاهی بوده است در سال ۱۲۵۰ بعد از میلاد توسط یکی از پادشاها ن بزرگ آن زمان ایلام ساخته شده است و تا سال های سال در زیر خاک مدفون بود و به همین دلیل به شکل یک تپه دیده می شد.
نام پادشاهی که این سازه ی عظیم را ساخته است اونتاش ناپیراش بوده است که در آن دوران این بنا را برای نگهبان شهر شوش ساخته بود که متاسفانه در جریان درگیری ها و حمله ی سپاه آشور کاملا ویران شد. این بنا تا مدت های زیاد زیر خاک مدفون بود و به همین دلیل شکل یک تپه را گرفته بود تا این که توسط شخصی فرانسوی به نام رومن کریشمن خاکبرداری شد. این اثر به عنوان یکی از تحسین برانگیزترین، حیرت آورترین و مهم ترین آثار تاریخی ایران در سال ۱۳۵۸ در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شد و البته قبل از آن هم در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود.
نحوه ی کشف شدن زیگورات چغازنبیل
نحوه ی کشف شدن زیگورات چغازنبیل هم جالب است در سال ۱۸۹۰ شخصی به نام ژاک دمرگان که یکی از زمین شناسان به نام آن دوران بود که اطلاعیه ای داد که در آن گفته شده بود که در زمین های جغازنبیل معدن های نفت وجود دارد. ۵۰ سال بعد از آن تاریخ، عده ی از مهندسان در همان منطقه حفاری های نفتی می کردند که آجری را پیدا کردند، آجری که روی آن نوشته ای وجود داشت و بعد هم آجر را به یکی از باستان شناسان فرستادند تا روی آن تحقیقات انجام دهد، همین حرکت باعث شد تا گمان هایی درباره ی تاریخی بودن منطقه به وجود بیاید و این موضوع هم باعث شد تا تحقیقات روی این منطقه شروع شود… این بنا یکی از معدود بناهای تاریخی در کشور است که در فهرست میراث جهانی یونسکو هم ثبت شده است.
یکی از مورادی که در مورد زیگورات چغازنبیل وجود دارد این است که این بنای تاریخی پر اهمیت قبل از این که کاملا تکمیل شود توسط یکی از پادشاهان آن دوران به نام آشور بانیپال ویران می شود و در کتیبه ای که از این شخص پیدا شده است روی آن نوشته شده: من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود شکستم و سازه های عیلام را با خاک یکسان کردم. شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم و ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آنجا رخت بربست.
معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن عیلامی
این بنا در ۵ طبقه به ارتفاع ۵۲ متر ساخته شده بود که امروزه فقط ۲ طبقه از آن با ارتفاعی نزدیک به ۲۵ متر باقی مانده است.مسیر دستیابی به چغازنبیل از طریق جاده اهواز به شوش است که از شهرهای شوش و شوشتر و کناره رود دز می گذرد.این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش پادشاه ایلام و برای ستایش ایزد باستان اینشوشیناک الهه نگهبان شوش ساخته شد.
در محوطه اصلی چغازنبیل سه بنای آجری وجود دارد که به شکل دایره ای ساخته شده اند و اطلاعات بدست آمده گویای این است که آنها چیزی شبیه به ساعت آفتابی هستند.از این سه بنا تنها یکی از آنها تا حدودی سالم مانده است.در بعضی کاوش ها ذکر شده که این بناها پایه ای برای مجسمه ها بوده اند که در چهار طرف چغازنبیل وجود داشته اند اما با کمی دقت می توان فهمید که از آنها برای تشخیص زمان استفاده می شده است. این بناها در کنار یکدیگر مجموعه واحدی را تشکیل می دادند، در واقع یک رصد خانه یا تقویم آفتابی برای حساب سال و سالشماری و استخراج تقویم و یا تشخیص روزهای اول و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و همچنین تعیین انقلاب های پاییزی و زمستانی بوده است. تغییرات بین زاویه های آفتاب سنج ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در آغاز هر یک از فصل های سال برابر است.در واقع آفتاب سنج ها کاربردی برای تشخیص سایه ها در هنگام طلوع و غروب خورشید داشته اند.آجرهای استفاده شده برای ساختن این آفتاب سنج ها نیز اختصاصا برای همین کاربرد ساخته و قالب ریزی شده اند و دارای شکل هشت ضلعی می باشند.
بررسی حصاره ها
زیگورات در مرکز شهر دور-اونتاش قرار داشت که در سال 640 پیش از میلاد به فرمان آشور بانی پال در جنگ با هومبان هالتاش آخرین شاه ایلام ویران شد. این معبد دارای دو حصار بوده که درون حصار داخلی بخش آیینی قرار داشت و دارای هفت دروازه بوده است. جلوی پلکان جنوب شرقی هم هفت ردیف قربانگاه قرار دارد، احتمالا عدد 7 مقدس برای ایلامیان مقدس بود. دروازه جنوب شرقی با قیر بندکشی شده است و بر آن به وضوح رد ارابه دیده می شود. این دروازه محل عبور ارابه ها بود. شش دروازه دیگر از راههای سنگفرشی به زیگورات می رسیده اند.
ویژگی طراحی
. بنا از آجر ساخته شده است و بر روی آجرهای آن نوشته های زیادی به خط ایلامی دیده می شود که بر روی آنها مطالبی تقریبا یکسان نوشته شده است. زیگورات چغازنبیل پنج طبقه بوده و در طبقه بالا معبد اینشوشیناک قرار داشته است. او خدای ایلامی است که حافظ شهر شوش پایتخت ایلامیان بوده است. مردم شوش باستان عقیده داشتند این خدا از این مکان به آسمان میرود و سپس به زمین باز می گردد. در تمام طول بنا آبراههایی دیده می شود، شاید دلیل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارانهای سیل آسای خوزستان است. دورتادور بنا سنگفرش است و در بعضی از سنگفرشها آثار جای پای بچه دیده می شود. دلیل آن تا کنون مشخص نشده است. در شمال غربی بنا پناهگاه های کوچکی دیده میشوند که مربوط به خدای ایلامی ایشنیکراب است. درون محوطه یک ساعت خورشیدی بزرگ نیز ساخته شده بود.
تصفیه خانه آب رودخانه آبرسانی به چغازنبیل یکی از شگفتیهای این معبد است. رود دز از نزدیکی چغازنبیل میگذرد ولی به دلیل اینکه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین تری از سطح دشت است – در برخی مکانها 60 متر پایین تر – امکان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه وجود نداشت. بنابراین شاه ایلامی اونتش-نپیریشه دستور به ساخت کانالی به طول 45 کیلومتر می دهد تا آب رود کرخه را که هم سطح زمین چغازنبیل بوده ، به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینکه از هفت تپه عبور می کند به چغازنبیل می رسد ولی به دلیل اینکه آب کرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه های ته نشینی بزرگ و کوچکی می ریخته اند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث ، آب را تصفیه کرده و گل آنرا جدا می کردند. شاید این یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه های آب ایران باشد
شهر دور-اونتاش زیگورات چغازنبیل نمونه ای از هنر ایلامی است .این بنا در سال 1933 توسط براون افسر زلاندی کشف شد و توسط هیات گیرشمن در سالهای 1951 تا 1962 به طور کامل از زیر خاک بیرون آمد.زیگورات در مرکز شهر دور-اونتاش قرار داشت که در سال 640 پ میلاد به فرمان آشور بانی پال در جنگ با هومبان هالتاش آخرین شاه ایلام ویران شد.این شهردارای دو حصاربوده که درون حصار داخلی بخش آیینی قرار داشته ودارای هفت دروازه بوده است.جلوی پلکان جنوب شرقی هم هفت ردیف قربانگاه قرار دارد و احتمالا عدد 7 مقدس بوده است . دروازه جنوب شرقی با قیر بندکشی شده است و بر آن به وضوح رد ارابه دیده میشود. این دروازه محل عبور ارابه ها بوده.6 دروازه دیگر از راههای سنگفرشی به زیگورات میرسیده اند
ویژگیهای معماری:
مجموعه تاریخی چغازنبیل با وسعتی در حدود صد هکتار از یک بنای مطبق مرکزی (با قاعده مربع شکل، طول اضلاع خارجی حدود 105 متر و احتمالاً در 5 طبقه با 52 متر ارتفاع) که در گذشته ذیقورات نامیده میشده، سه حصار جداگانه (حصارهای درونی، میانی و بیرونی)، معابد، کاخها (کاخ آرامگاهها)، مخزن آب، خانه های مسکونی و محل انبار مصالح تشکیل شده است. در ساخت مجموعه بناهای این اثر از خشت (با بیشترین حجم استفاده در برپایی هسته مرکزی بناها)، آجر (در سه نوع ساده، لعابدار و کتیبه دار)، ملاتهای گچ، قیر و گل به طور گسترده و از مصالحی مانند شیشه، سنگ، چوب و سفال نیز به شکل محدودتر و در مکانهای خاص استفاده شده است.این شهر در سال640 پیش از میلاد توسط آشوربانی پال، پادشاه آشور تصرف و ویران شد. کاوشهای گسترده در این محوطه باستانی توسط رومن گیرشمن، باستانشناس فـرانسـوی در دهههای پنجاه و شصت میلادی صورت گرفت.
معماری زیگورات چهار گوشه این بنای عظیم درست در جهت یکی از جهات چهارگانه جغرافیایی بنا شده اند و این نشان می دهد آنها شمال، جنوب، شرق و غرب را به خوبی می شناخته اند. طبقه اول 105 متر در 105 متر است و یک متر از سطح زمین بالاتر است و دیوارهایش سه متر عرض دارد. طبقه دوم 8 متر ارتفاع ودر حدود 16 متر عرض دارد. در نمای شمال شرقی و شمال غربی ورودیهایی بوده است که با پله به این طبقه راه داشته است. این طبقه اتاقهایی داشته که در ارتفاع 6 متری آنها ، طاقهایی به عرض 2.10 و طول حدودی 8 تا 10 متر روی آنها را پوشیده بودند. اتاقهای طبقه اول با ورودی های طاق داری به ارتفاع 4 متر به هم راه داشته اند ولی اتاقهای طبقه دوم از هم مستقل هستند و هر اتاق تنها از طریق پلکان خود قابل دسترسی است. این بنا توسط میلیونها خشت و هزاران آجر ساخته شده است که حدود 5000 آجر آن نوشته به خط ایلامی دارد. آجرها توسط مهر مکتوب نشده اند و هرکدام جداگانه با دست نوشته شده اند. ایلامیها از خط برای تزیین بنا استفاده کرده اند. از اینگونه آجرها در بوشهر نیز دیده ایم. در سال 1876 صدها آجر مکتوب توسط هیات حفار از دل خاک بیرون آمده است و اکنون در موزه های مختلف جهان قرار دارند. در شمال غربی سه معبد دیگر به نامهای معبد ایشمکرب، اوبان و الهه کیریرشا وجود دارد که هر کدام حیاط، نیایشگاه، اتاق وانبار دارند. همه این معابد از خشت خام ساخته شده اند و قسمتهایی از آنها آجرکاری شده است و این آجرها نیز نوشته دارند
در شمال غربی سه معبد دیگر به نامهای معبد ایشمکرب ،اوبان و الهه کیریرشا وجود دارد که هر کدام حیاط ،نیایشگاه،اتاق وانبار دارند. همه این معابد از خشت خام ساخته شده اند و قسمتهایی از آنها آجرکاری شده است و این آجرها نیز نوشته دارند
سیستم آبرسانی معبد چغازنبیل یا زیگورات چغازنبیل
یکی از دلایل شاهکار بودن این معبد سیستم آبرسانی آن است. رود دز از نزدیکی این معبد عبور می کرده اما امکان استفاده این آب برای ساکنین شهر وجود نداشته است. به همین دلیل به دستور اونتاش ناپیریشا کانالی 45 کیلومتری از رود دز تا شهر کشیده بودند. آب به خاطر عبور از هفت تپه و دشت خوزستان گل آلود می شده و برای استفاده مردم نیاز به تصفیه داشته است. نزدیک حصار خارجی شهر دور اونتاش، مخزن بزرگی خارج از حصار سوم و حوضی درون آن وجود دارد که از طریق نهرهای کوچکی به هم وصل می شده اند. آبی که از طریق کانال از رود دز به شهر می رسیده وارد این مخزن خارجی می شد. آب در این مخزن از چند لایه از جمله ماسه، ریگ، زغال و… گذشته و به صورت تصفیه شده وارد حوض درون حصار می شده. مردم شهر از آب این حوض استفاده می کرده اند.
ویژگی های معبد چغازنبیل
همانطور که گفته شد اونتاش گال دستور ساخت شهر این مذهبی را داده بود. در میانه این شهر و مرتفع ترین جای آن، معبد چغازنبیل قرار داشت. ارتفاع اولیه آن ۵۲ متر در ۵ طبقه بوده است. اما امروزه تنها ۲۵ متر و ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده است. زیربنای معبد چغازنبیل مربعی با اضلاع حدودا 105 در 105 است، که دورش را حصارهای دایره ای پوشانده است.عدد چهار در آن زمان به عنوان عددی مقدس در معماری به کار می رفته است. چهار معانی مختلفی مانند چهار جهت اصلی، چهار فصل سال، اضلاع مربع، بازوان صلیب، چهار عنصر، چهارستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و… داشته است. همچنین روی تمامی آجرهای معبد متن یکسانی به خط میخی نوشته شده که نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد را بیان کرده اند.تفاوت بزرگ این معبد با دیگر زیگورات های کشف شده از آن زمان، در پایه های هر طبقه آن است. به این ترتیب که طبقات زیگورات های بین النهرین روی هم ساخته شده اند اما طبقات معبد چغازنبیل شوش، هر یک از روی زمین و به صورت مجزا ایجاد شده اند. به جز طبقه اول و پنجم، تمام طبقات را با خشت پر کرده بودند. طبقه پنجم، محل قرار دادن بت ها بوده است.
سنگ نگاره یادبود اونتاش
یکی از آثار باستانی دوره عیلام، سنگ نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا است. روی این سنگ نگاره باستانی نقش زنی حکاکی شده که دم ماهی دارد و 2 مار در دست هایش گرفته است. می توانید بالای تصویر کامل سنگ نگاره، کاهنه های معبد که در حال عبورند قرار دارد. جنس آن از ماسه سنگ و مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد است. در سدهٔ دوازده پیش از میلاد آن را از چغازنبیل به شوش آوردند و امروزه و در موزه لوور است.
آجرنبشته (کتیبه)
ترجمه کتیبه:من اونتاش نپیریشا با آجرهای طلایی (رنگ)، نقره ای (رنگ)، سنگ های عقیق سیاه، سنگ های سفید این معبد مطبق را ساختم و به خدایان نپیریشا و اینشوشینک از محله مقدس هدیه کردم. کسی که )آن را( ویران کند و کسی که آجرهای آنرا منهدم کند، کسی که طـلا و نقره اش را، سنگ های عقیق سیاه، سنگهای سفید و آجرهایش را بردارد و به محل دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، اینشوشینک و کیریریشا برسرش نازل شود و باشد که نسل او در زیر خورشید برچیده شود.
کلون و پاشنه سنگی درب :در چغازنبیل از پاشنه و کلون های سنگی برای درب هـای پرستشگاه ها استفـاده می شـد. محـور چرخشی درب ها که به یک پاشـنه سنـگی منتهـی می شد، در یک کاسه سنگی که حکم لولا را داشت، فرو می رفت. برای بستن درب و انداختن پشت بند آن و کلون کردن لنگه آن، جا کلونی در سنگ بزرگی وجود داشته که بخش عمده ای از آن در دیوار فرو می رفته است.
بناهای مهم چغازنبیل:
حصار اول:
این حصار در بر گیرنده ذیقورات و معابد و بنای نیایشگاه است که در آن 6 دروازه وجود دارد و از طریق همین دروازه ها زائران به محوطه معبد وارد می شدند. مصالح به کار رفته در حصار اول خشت و گل کوبیده است. به این حصار تمنوس می گفته اند.
حصار دوم:
حصاری است که حصار اول و بخشی از بناهای تاریخی چغازنبیل را در بر گرفته است.
حصار سوم:
حصار سوم چغازنبیل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبیل را در بر می گیرد. مصالح به کار گرفته شده در ساخت این حصار، عموما خشتی هستند.در روی این دیوار ناودان هایی به فاصله های تقریبی 47 تا 50 متر قرار گرفته اند. این ناودان ها به گونه ای ساخته شده اند که آب را به بیرون حصار و به فاصله دوری هدایت کنند تا مانع نفوذ آب به زیر دیوار و اطراف ناودان شوند.
بناهای داخل حصار اول:
معبد ذیقورات یا زیگورات:
در مرکز شهر چغازنبیل معبد عظیمی بنا شده است. این معبد «ذیقورات» نام دارد که به دو تن از خدایان بزرگ عیلامیان یعنی «اینشوشیناک» و «نپیریشا» اهدا شده است.معبد چغازنبیل بزرگترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن ایلامی است که تا کنون شناخته شده است. معبد زیگورات شامل چهار جبهه است.
معبد الهه اینشوشیناک:
این معبد که به الهه اینشوشیناک هدیه شده دارای 5 اتاق است که همگی آنها در یک ردیف قرار دارند.در مدخل ورودی معبد، یک سردر هلالی از خشت و ملات گچ وجود دارد. در زیر تاق ورودی دروازه معبد که به «دروازه مجلل» معروف است، آجرنوشته هایی دیده می شود که در هر دو سمت دروازه قرار دارند. در دروازه مجلل از جنس چوب و مزین به نقش هایی با شیشه بوده است.معبد اینشوشیناک دارای سالمترین و بهترین کلون ها و لولاهای در و همچنین پاشنه های سنگی است.معبد دیگری در نزدیکی این معبد قرار دارد که آن هم اینشوشیناک (آ) نام داشته است اما طبق یافته های باستان شناسان این معبد نسبت به معبد اینشوشیناک (ب) از اهمیت کمتری برخوردار بوده است.
مجموعه معابد شمال غربی:
این سه معبد موقعیت ممتازی در شهر باستانی «دور اونتاش» داشته اند. این مجموعه در مجاورت حصار درونی در جبهه شمال غربی ذیقورات قرار دارند و از دو نیایشگاه برای ایشن‍ی کاراپ و کی ر یریشا که مستقیماً به روی صحن شمال غربی باز می شوند و نیاشگاه سوم که برای خدای گال ساخته شده تشکیل می شوند.
معبد چهارگوش غربی:
هر یک از اضلاع این معبد 17 متر است و هریک از چهار زاویه آن به سمت یکی از جهات اربعه قرار دارد. ورودی این معبد در شمال شرقی آن تعبیه شده است، سقف تمام اتاق ها در این معبد با خشت خام به صورت طاق هلالی از نوع آهنگ پوشانده شده است.
معبد چهارگوش جنوب شرقی:
هر یک از اضلاع این معبد که زوایای آن به طرف جهات اربعه است 18 متر است. حیاطی در زاویه غربی بنا قرار گرفته است، که اتاق های معبد به این حیاط وابسته اند. ورودی آن در روی وجه جنوب شرقی قرار گرفته و بر دالان کوچکی باز می شود.
نیایشگاه های سه گانه:
روبروی جبهه جنوب غربی، سه نیایشگاه شناسایی شده اند و اشیایی از آنها به دست آمده که نذوراتی بوده است که سربازان آشور، میلی به غارت آنها نداشته اند.
از اشیای یافت شده در این سه نیایشگاه می توان به قرص هایی تزئینی که برای تزئین در به کار می رفته اند، مهره هایی از جنس خمیر شیشه، مجسمه های گراز، گاو کوهاندار، لاک پشت، پرندگان و حیوانات کوچک از جنس خمیر شیشه و انگشتری از جنس قلع با روکشی از طلا که در آن دایره ای از آهن قلم زنی شده است، اشاره کرد.
دروازه بزرگ:
دروازه بزرگ ، بزرگترین و عریض ترین دروازه ای است که در دیوار حصارهای اطراف ذیقورات تعبیه شده است و مخصوص تردد شاه و درباریان بلندمرتبه بوده است.در این دروازه کلون های سنگی مشابهی بسته می شده که توسط بست های فلزی به در چوبی متصل بوده اند.
دروازه ارابه ها:
این دروازه در گوشه جنوبی حصار اول واقع شده است و کف پوشی از سنگ روی سطح دروازه دیده می شود.درز این کف پوش سنگی را با با ملات قیر معدنی پر کرده اند. بر روی این سنگ فرش، آثاری شبیه به آثار چرخ گاری دیده می شود و به همین دلیل این دروازه به نام دروازه ارابه ها مشهور شده است. چهارپایان را برای قربانی کردن در معابد از این دروازه وارد می کرده اند.
دروازه شمال شرقی:
این دروازه بزرگترین و مهمترین دروازه تمنوس است که چهار برج دارد. دو برج در خارج و دو برج دیگر در داخل حصار واقع شده است.تمام کف دروازه با آجرهای شکسته ای که هنوز هم لکه هایی از آنها باقی مانده فرش شده بوده است. دروازه اینشوشیناک و دروازه غربی دو دروازه دیگر حصار اول بوده اند.
بناهای داخل حصار دوم
معابد هیش میتیک و روهوراتیو:
این معبد که در نزدیکی دروازه شمال شرقی تمنوس قرار دارد وقف دو الهه مذکر به نام های هیش میتیک و روهوراتیو بوده است.در این معبد 21 آجر کتیبه دار یافت شد که نام این دو خدای باستانی عیلامیان را بر خود داشتند.
دروازه شمال شرقی:
این دروازه در روبروی دروازه شمال شرقی حصار اول قرار دارد. کف پوشی که سطح این دروازه را پوشانده است، از طرفی به جبهه جنوب شرقی ذیقورات متصل شده و از طرف دیگر تا جبهه شمال غربی و نزدیک معبد گال امتداد دارد. در درون این دروازه و در سمت شرقی آن یک پلکان یافت شده است.
دروازه شوش:
این دروازه در دیوار جنوب غربی قرار دارد و به سمت شهر شوش است. چهار برج به این دروازه تکیه زده بوده اند که گذرگاه باریکی را به وجود می آوردند.ین گذرگاه باریک نشان می دهد که از این دروازه فقط عده معدودی گذر می کرده اند و وارد تمنوس می شده اند. کف این دروازه با خشت شکسته فرش شده و زمین بیرون این دروازه را با سنگریزه فرش کرده اند.
ساختار پلکانی ساختمان زیگورات را به شکل مکعب های توپر و متداخل ساخته اند و درون آن فقط پله هایی برای رفتن به طبقات بالا وجود دارد. این نظام پلکانی نماد عروج به آسمان است که نمونه های قدیمی تر آن را می توان در تمدن های بین النهرین مشاهده کرد. به عقیده گیرشمن بالاترین طبقه زیگورات جایگاه زندگی خدای عیلام بوده است. پلکان های زیگورات درهای چوبی داشته اند. اگرچه اکنون اثری از آن ها باقی نیست، اما پاشنه های سنگی نشان می دهد که ابعادشان چگونه بوده است. دو تا از پلکان ها فقط تا طبقه اول بالا می روند و مخصوص درباریان و کاهنان دون رتبه ای بوده اند که اجازه دسترسی به طبقات بالاتر را نداشته اند. دو پلکان دیگر که می توانیم به آن ها پلکان های شاه بگوییم، تا طبقه چهارم امتداد داشته اند.
پلکان ضلع جنوب شرقی شکوهمندتر است و می توان آن را محل بالارفتن شاه به حساب آورد. شاه و معدودی از همراهانش تا طبقه چهارم بالا می رفته اند، سپس همراهان می ایستادند و شاه با هدایت کاهن اعظم وارد معبد اصلی در طبقه پنجم می شد. او تنها کسی بود که می توانست منظره بی نظیری از قلمرو خویش را از فراز آن ببیند.
تندیس های غول پیکر از درهای چوبی معبد که با میله های شیشه ای تزئین می شدند، چیزی باقی نمانده، اما پاشنه سنگی درها در گوشه ای از محوطه به چشم می خورند. شواهد باستان شناختی نشان می دهند که کنار این درها مجسمه های غول پیکری به شکل گاو نر وجود داشتند که وظیفه شان حفاظت از زیگورات بود. در واقع، قطعاتی از این گاوهای سفالین از محوطه زیگورات بدست آمده اند. بعدتر قرار دادن تندیس حیوانات واقعی یا افسانه ای – مثل گاو بالدار – برای محافظت از یک مکان در تخت جمشید نیز دیده می شود. نزدیک حصار سوم زیگورات و در سمت جنوب شرقی آن بقایای کاخ های شاهان عیلامی و مقابرشان به چشم می خورد. در این بخش پنج آرامگاه زیرزمینی به همراه آثاری چون تزیینات شیشه ای و گل میخ های لعابدار کشف شده است. این جا را می توان جایگاه ابدی شاهان عیلام دانست. متاسفانه فرانسوی ها طبق توافقی که با دولت ایران صورت داده بودند، بخشی از آثار بدست آمده در این مقابر را به کشور خود بردند.
https://iranatlas.info/choghazanbil/choghazanbil.htm
https://irandoostan.com/fa/%D9%85%D8%B9%D8%A8%D8%AF-%DA%86%D8%BA%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A8%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%AC/
https://www.beytoote.com/iran/bastani/visit3-khuzestan.html
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%B2%DB%8C%DA%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%DA%86%D8%BA%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A8%DB%8C%D9%84/
https://dalahoo.com/news.cfm?id=1253