معماری شیوه اصفهانی
شیوه اصفهانی
شیوه اصفهانی آخرین شیوه
معماری ایرانی است.
خاستگاه این شیوه شهر اصفهان نبوده ولی در آنجا رشد کرده و بهترین ساختمان های آن در این شهر ساخته شده اند.
معماری بومی آذربایجان پدید آورنده سه شیوه معماری ایران از جمله شیوه اصفهانی میباشد.
شیوه اصفهانی از نظر دوره های حکومتی از زمان صفویه شروع و سپس در دوره های افشاریه زندیه و قاجاریه ادامه یافت.
شیوه اصفهانی کمی پیش از روی کار آمدن صفویان از زمان قره قویونلوها آغاز شده و دوره نخست آن در پایان روزگار محمد شاه قاجار به پایان میرسد که این دوره شکوفایی شیوه اصفهانی است.
بخشی از مجموعه زندیه در شیراز
نمایی از میدان امام اصفهان
دوره دوم شیوه اصفهانی که دوره پسرفت و انحطاط این شیوه می باشد از زمان افشاریان آغاز شد و در زمان زندیان دنبال گردید.
ویژگی های شیوه اصفهانی
ساده شدن طرحها که در بیشتر ساختمان ها فضاها یا چهار پهلو (مربع) هستند یا مستطیل.
استفاده ازهندسه ساده و خط های شکسته در ساختمانها نخیر و نهاز کمتر شد ولی استفاده از گوشه های پخ رایج تر شد.
پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان در ساختمان.
آشکار بودن سادگی طرح در بنا.
بررسی شیوه اصفهانی در دوره صفویه:
یکی از درخشان ترین دوره های هنری ایران پس از اسلام دوره ی صفویه است.
در ابتدای تاسیس این سلسله در سال 907 قمری تبریز پایتخت بود و سپس قزوین و در زمان شاه عباس پایتخت از قزوین به اصفهان انتقال یافت و در این دوره است که اصفهان به عنوان پایتخت مورد توجه قرار می گیرد و بناهای بسیاری در آن ساخته میشود که این بناها از برجسته ترین بناهای شیوه اصفهانی می باشد.
بناهای شاخص در دوره صفویه:
میدان امام اصفهان
آرسن شهری
به مجموعه ای از ساختمانها که نیازهای شهری را برآورده می کند آرسن شهری می گویند که میدان امام اصفهان با ابعاد 150*500 یکی از این آرسن ها می باشد.
تصویر قدیمی از نقش جهان اصفهان
تصویر قدیمی از نقش جهان اصفهان
بهترین و عالیترین مجموعه های شیوه اصفهانی در این میدان قرار دارد.
مسجد امام اصفهان (مسجد شاه)
این مسجد که در ضلع جنوبى میدان امام قرار دارد در سال 1020 هجرى به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وى شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است. معمار مهندس آن استاد علىاکبر اصفهانى و ناظر ساختمان محبعلى بیک الله بوده اند. این مسجد شاهکارهاى جاویدان از معمارى، کاشىکارى و نجّارى در قرن یازدهم هجرى است.از نکات جالب توجه این مسجد، انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی آن است . ارتفاع گنبد مسجد 52 متر و ارتفاع مناره های داخل آن 48 متر وارتفاع مناره های سردر آن در میدان نقش جهان 42 متر است . قطعات بزرگ سنگ های مرمر یکپارچه وسنگاب های نفیس ، از دیدنی های جالب این مسجد است.
تزیینات عمده این مسجد از کاشی هاى خشت هفت رنگ است.
تزیینات این مسجد که از سال 1025، زمان سلطنت شاه عباس اول، آغاز شد تا زمان سلطنت دو تن از جانشینان او (صفى و عباس دوم) نیز ادامه یافت. معمار این بنا استاد على اکبر اصفهانى است که نام او به عنوان مهندس و معمار در کتیبه سردر مسجد به خط ثلث آمده است.
گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبى از کاشیکارى دارد و نیز داراى کتیبه اى به خط ثلث سفید بر زمینه کاشى خشت لاجوردى است.
مسجد شیخ لطف الله
در ضلع شرقى میدان نقش جهان اصفهان، رو به روى کاخ عالى قاپو، مسجدى قرار دارد که از زیباترین و چشمگیرترین آثار تاریخى اصفهان است. این بنا که به مسجد شیخ لطف الله معروف است در زمان حکومت سلسله صفویه به منظور عبادت و تدریس شیخ لطف الله ساخته شد. شیخ لطف الله از علماى شیعى مذهب لبنان و فرزند شیخ عبدالکریم بوده است که در زمان صفویه، به دلیل رسمیت یافتن مذهب تشیع به عنوان مذهب ایرانیان، همراه با بسیارى دیگر از جمله شیخ بهائى به ایران مهاجرت کرد. این مرد روحانى به هنگام ورود مورد احترام واقع شد. شیخ لطف الله همزمان با تصمیم شاه عباس براى پایتخت قرار دادن اصفهان به این شهر کوچ کرد. شاه عباس صفوى براى اینکه این عالم به تدریس و تبلیغ و امامت مشغول شود دستور داد تا مسجد و مدرسهاى براى او بنا نهند. از این رو بناى این مسجد و مدرسه در سال 1011 هجرى قمرى آغاز شد و تا سال 1028 به درازا کشید..
از عجیبترین هنرهاى به کار رفته در این مسجد که زاییده ذوق و استعداد هنرمندان معمار ایرانى است، حل مشکل قبله در این مسجد است که در شرق میدان واقع است. پوپ در این زمینه چنین نوشته است:
… چون مسجد در ضلع شرقى میدان واقع است و خواه ناخواه در ورودى مسجد به سمت شرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت مى ساختند، کار جهت یابى از لحاظ قبله مختل مى شد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتداى مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست مى چرخد، بر این مشکل فائق آمده اند ؛ یعنى اگر چه ساختمان مسجد درمشرق است و از نماى خارجى آن چنین بر مىآید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لیکن در همین دیوار محراب بنا شده که به سوى قبله است و وقتى به عظمت این فکر پى مى بریم که در بیرون مسجد اثرى از کجى و زاویه به چشم نمى خورد اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نیز به نماى خارجى پیچش دارد در صورتى که گنبد کوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت با زاویه مخالفى نشان نمى دهد.
این مسجد بىنظیر هم که شاهکار دیگرى از معمارى و کاشىکارى قرن یازدهم هجرى است به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بناى مسجد استاد محمدرضا اصفهانى بوده است. تزئینات کاشىکارى آن در داخل از ازاره ها به بالا همه از کاشىهاى معرّق پوشیده شده است. باستان شناسان خارجى در مورد عظمت معمارى این مسجد گفته اند: «به سختى مىتوان این بنا را محصول دست بشر دانست».
مسجد شیخ لطف الله چند تفاوت اساسى به دیگر مساجد اصفهان دارد. این مسجد داراى صحن نیست و مناره نیز ندارد، حال آنکه مساجد باستانى دیگر معمولاً صحنى بزرگ و مناره یا مناره هایى نیز دارند. گنبد مسجد شیخ الله با گنبدهاى مساجد دیگر متفاوت است و دو پوش پیوسته است. این مسجد به خلاف مساجد دیگر وسعت چندانى ندارد و در حقیقت نمازخانهاى کوچک است.
نقوش و رنگهاى به کار رفته در کاشیکارى استادانه گنبد مسجد از زیباترین کاشیکاریهاى موجود در معمارى ایران است. نور درون مسجد از پنجرههاى مشبکى که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شدهاند تامین مىشود.
عمارت عالی قاپو
عمارت عالى قاپو از دو قسمت متمایز تشکیل شده است:
قسمت جلویى و مدخل عمارت
ساختمان اصلى کاخ
این قصر که نمونه منحصر به فردى از معمارى کاخ هاى عهد صفوى است، در اوایل قرن یازدهم هجرى به فرمان شاه عباس اول ساخته شد و شاه صفوى سفراء و شخصیت هاى عالىقدر را در این کاخ به حضور مىپذیرفته است.
این کاخ داراى 5 طبقه است که هر طبقه تزئینات مخصوص دارد. در زمان شاه عباس دوم به بناى اصلى افزوده شده و شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر و چوگان و چراغانى و آتشبازى و نمایش هاى میدانى را تماشا مى کردند.
این قصر که «دولتخوانه مبارکه نقش جهان » و «قصر دولتخوانه » نام داشت ، نمونه منحصر به فردی از معماری کاخ های عهد صفوی است . مینیاتورهای هنرمندانه رضاعباسی ، نقاش معروف عهد شاه عباس ، نقاشی های گل و بوته ، شاخ و برگ ، اشکال و طیور و گچ بری های زیبای آن به شکل انواع جام و صراحی در تاق ها و دیوارها تعبیه شده است . گچ بری های اتاق صوت با هدف آکوستیک طراحی و اجرا شده اند تا نغمه ها و صداها به طور طبیعی و دلنشین شنیده شوند.
بناى اصلى عالى قاپو از شش طبقه تشکیل شده است.
قسمت جلویى ساختمان از ساختمان اصلى جلوتر است و مدخل وسیع عمارت در همین بخش واقع است.
کاخ چهلستون
باغ چهلستون که بالغ بر 67 هزار مترمربع مساحت دارد، در دوره شاه عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتى ساخته شده و در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مرکزى، تغییرات کلى صورت گرفته است اگرچه انعکاس ستون هاى بیست گانه، تالار چهلستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان مىکند ولى در حقیقت عدد چهل در ایران، کثرت و تعداد را مىرساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون به علت تعداد زیاد ستون هاى این کاخ مىباشد.
قسمتهاى جالب و دیدنى کاخ چهلستون به شرح زیر است:
سقف باشکوه نقاشى تالار 18ستون و سقف آینه کارى تالار آینه و مدخل آینه کارى سالن جلوس شاه عباس دوم.
ستونهاى عظیم تالارهاى 18ستون و تالار آینه که هر یک از آنها تنه یک درخت چنار است.
شیرهاى سنگى چهارگوشه حوض مرکزى تالار و ازارههاى مرمرى منقش اطراف که معرف صنعت حجارى در عهد صفویه است.
تزیینات عالى طلاکارى سالن پادشاهى و اطاقهاى طرفین تالار آینه و تابلوهاى بزرگ نقاشی.
کاخ هشت بهشت
عمارت تاریخى «هشت بهشت» نمونه اى از کاخهاى محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفویه است که در دوره شاه سلیمان در سال 1080هجرى بنا شده است. کاشی کاری هایی که انواع حیوانات پرنده ، درنده و خزنده بر روی آن نقش بسته ، از آثار این کاخ بشمار می آیند . از باغ وسیع «هشت بهشت» مقدار زیادى باقى نمانده ولى قصر تاریخى آن هنوز اثر ارزنده و جالبى است که پس از انقلاب پارکى در اطراف آن ساخته شده است.
این عمارت در وسط باغ و 35 متر طول 26/25 متر عرض دارد. اطاق هاى این عمارت تمامى منقش و گچبرى و درهایش خاتم سازى و زیبا می باشد. تالار وسط گنبدى شکل است، در گنبد آن هشت پنجره بطور مساوى به اطراف قرار دارد که از چوب ساخته اند و در وسط این تالار حوضى هشت ضلعى به قطر 83 سانتیمتر از مرمر عالى ساخته شده و به حوض مروارید معروف است و طورى حجارى شده که وقتى آب از سوراخهایش خارج میشود چون دانه مروارید میباشد.
مجموعه گنجعلی خان کرمان
این آرسن شهری دربرگیرنده مدرسه، کاروانسرا، حمام، آب انبار، ضرابخانه و مسجد میباشد، که همه گرداگرد یک میدان به ابعاد 100*150متر است که در سه سوی آن راسته بازار می گذرد.
آرایه ها در شیوه اصفها نی
درشیوه اصفهانی از همه آمودهای شیوه پیشین بهره گیری شد . البته بیشتر از کاشی خشتی هفت رنگ به جای کاشی تراش (معرق) بهره گیری شد.
نمونه هایی از آرایه ها در شیوه اصفهانی
نیارش در شیوه اصفهانی
تنگی زمان و کم شدن معماران چیره دست در این شیوه کیفیت ساختمان سازی را بسیار پایین آورد و دیگر ساختمانها را همچون گذشته پایدار و ماندگار نمی ساختند.
شیوه اصفهانی در دوره افشاریه
در این دوره به دلیل جنگ هایی که نادرشاه با دیگر کشورها انجام می داد فرصتی نیافت تا به عمران و آبادی و احداث بناهای مهم اقدام کند.
مهمترین بنایی که از این دوره بجا مانده قصر خورشید در کلات نادری میباشد.
شیوه اصفهانی در دوره زندیه
بناهایی که از دوره کریم خان زند در شیراز به جا مانده به نام بناهای وکیلی معروفند از جمله:
مسجد وکیل
حمام وکیل
بازار وکیل
عمارت کلاه فرنگی
ارگ کریم خان
مسجد وکیل
شیوه اصفهانی در دوره قا جاریه
در این دوره به دلایل مختلفی از جمله نفوذ بیگانگان و متزلزل شدن اساس و استقلال ایران و خود باختگی که ایرانیان نسبت به فرهنگ و صنعت و تمدن غرب پیدا کرد ند در نتیجه معماری ما هم دچار انحطاط شد و تحت تاثیر معماری غرب قرار گرفت.
نمونه هایی از بناهای دوره قاجار
کاخ گلستان
کاخ صاحبقرانیه
کاخ عشرت آباد
قصر فیروزه
کاخ شهرستانک
خانه بروجردی ها در کاشان
انحطاط و پسرفت شیوه اصفهانی که از زمان افشاریان آغاز شده بود در دوره زندیه دنبال شد ولی پسرفت کامل آن از زمان محمد شاه قاجار آغاز شد و معماری ایران تحت تاثیر فرهنگ و معماری غرب قرار گرفت که نمود این تاثیر را بیشتر در کاخ های پادشاهان قاجار میتوان مشاهده کرد.
البته در گوشه و کنار ایران که به دور از این روند بودند ساختمان های با ارزشی ساخته شد که از جمله آنها خانه بروجردی ها در کاشان میباشد.
پس از این دوره که شیوه اصفهانی رو به انحطاط رفت دیگر شیوه ای جانشین شیوه اصفهانی نشد و با اینکه تلاش شد این رشته پیوسته در معماری ایران پاره نشود اما دیگر معماری آن سیر و روند تکاملی پیشین را پی نگرفت و معماری ما دچار نوعی بی هویتی و سر در گمی شد.
سبک شناسی معماری ایران، دکتر محمد کریم پیرنیا
معماری اسلامی ایران، دکتر محمد کریم پیرنیا
معماری کشورهای اسلامی، سید مهدی میر دانش
منابع:
شادوخرم باشید