کمال الدین اصفهانی
کمال الدین اسماعیل ابن محمدبن عبدالرزاق اصفهانی آخرین قصیده سرای بزرگ ایران در اوان حمله مغول است که در گیرودار هجوم ها و قتل عام های آن قوم خونخوار از میان رفت.
فهرست مندرجات
* ۱ زندگی شاعر
* ۲ سبک هنری
* ۳ شعر
* ۴ پایان زندگی
* ۵ منبع
* ۶ پیوند به بیرون
زندگی شاعر
جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی چهار فرزند و بقولی دو پسر داشت که خلاق المعانی سرآمد همه آنان و فرزند راستین پدر در شعر وشاعری گردید. علت اشتهار او را به خلاق المعانی، آن دانسته اند که در شعر او معانی باریک نهفته است که بعد از چند نوبت که مطالعه کنند ظاهر می شود. وی نیز مانند پدر روزگار را در مدح اکابر اصفهان وشاهان معاصر خود گذرانیده بود. از جمله ممدوحان او یکی رکن الدین مسعود از کبار ائمه آل صاعد اصفهان است. دیگر از ممدوحان مشهور وی پسر محمد خوارزمشاه است. دیگر از ممدوحان مشهور کمال الدین اسماعیل، حسام الدین اردشیر پادشاه باوندی مازندران و اتابک سعدبن زنگی هستند. کمال الدین اسماعیل دوره وحشتناک حمله مغول را به تمامی درک کرده و به چشم خویش قتل عام مغول را به سال ۶۳۳ هجری قمری در اصفهان دید و در آن باب چنین گفت:
کس نیست که تا بر وطن خود گرید
بر حال تباه مردم بد گرید
دی بر سر مرده ای دوصد شیون بود
امروز یکی نیست که بر صد گرید
سبک هنری
کمال الدین اسماعیل به استادی و مهارت درآوردن معانی دقیق شهرت وافردارد. و اعتقاد ناقدان سخن بدو تا حدی بود که او را بر پدرش ترجیح نهاده و خلاق المعانی لقب داده اند. وی علاوه بر باریک اندیشی و دقت در خلق معانی در التزامات دشوار و تقید به آوردن ردیف های مشکل نیز شهرت دارد، چنان که بعضی از قصاید او را که به این التزامات و قیود سروده شده بعد از وی جواب نتوانستند گفت.
شعر
رسول مرگ به ناگه به من رسید فراز
که کوس کوچ فروکوفتند کار بساز
کمان پشت دوتا چون به زه درآوردی
ز خویش ناوک دلدوز حرص دور انداز
تبارک الله از آن میل من به روی نکو
تبارک الله از آن قصد من به زلف دراز
کنون چه گیسوی مشکین مرا چه مار سیاه
کنون چه شعله آتش مرا چه شمع طراز
دریغ جان گرامی که رفت در سر تن
دریغ روز جوانی که رفت در تک و تاز
دریغ دیده که بر هم نهاد می باید
کنون که چشم به کار زمانه کردم باز
دریغ و غم که پس از شصت و اند سال ز عمر
به ناگهان به سفر می روم نه برگ و نه ساز
به صدهزار زبان گفت در رخم پیری
که این نه جای قرار است خیز واپرداز
برون ز کنج قناعت منه تو پای طلب
که مرغ خانگی ایمن بود ز چنگل باز
پایان زندگی
او دو سال بعد از حمله مغول یعنی به سال ۶۳۵ هجری قمری به دست مغولی به قتل رسید.
کمال الدین اصفهانی
کـــــــنون قطعه ای نغز و شیوا بخوانم ز اســـــــــــتـــــــــاد معجزگر اصفهانی
کــــــــــــمال آن کمال خردمندی و دین ابوالفضل خلاق لطــــــــــــــف معانی١
جمال پــــــــــــــــــدر را کمال پسر را ٢ ببزم سخن کــــــــــی توان یافت ثانی
باستادی ایــــــــــــن دو هرگز نه بینی بملک جهان گـــــــــــر چه جاوید مانی
بجان آفرینی کــــــــــــه نزدیک علمش ز پیــــــــــدا تفــــــــــــاوت ندارد نهانی
چـــــــو امرش ز صنع اقتضا کرد خلقت بهــــم ممتزج گشت جسمی و جانی
همای خرد سایه گسترد بـــــر ســـــر چو بفراشت ایــــــــن خانه استخوانی
بـــــــــدین منظر دیده صنعش بقــدرت دو هندو نشـــــــــاند از پی دیده بانی
کـــــــــــــه در معرض کلک شکر زبانت حرام است بـــــر پسته شیرین زبانی
چـــــــــــــو فکرت بمعراج معنی خرامد هـــــــــــمــــــه حور عین آورد ارمغانی
ز سنگی کـــــه بـــر وی نگارند شعرت گــــــــــشــــاده شود چشمه زندگانی
زهی رسم کلک تــــــــــو گوهر نگاری زهی شغل صیت تـــــو گیتی ستانی
ز خط تــــــــــــو زلف بتان دل شکسته ز کلک تــــــــــــــو در غمزه ها ناتوانی
ز دریا دلی طــــــــــــــــبع تو هر زمانم فــــــــــــرســـــتــــد عقود گهر رایگانی
یکـــــــی قطعه دیدم ز انشای طبیعت چو گوهر کـــــــــه در مغز عنبر نشانی
تــــــــــــر و تازه همچون گل نوشکفته خوش و نغز چــــــــــــون روزگار جوانی
چــــــــو طبع تـــــو در وی فنون لطافت چــــو ذات تـــــــو در وی هزاران معانی
بخطی چـــــــــــو زنجیر مشگین مقید ولیـــــــــکــــن روان همچو آب از روانی
سخن از آسمان بــــــــر زمین آمد اول کنونش تـــــــــــو بر آسمان میرسانی
اگر در جواب تـــــــــــــــــــو تاخیر کردم گه از ناتوانی و گــــــــــــــــــاه از توانی
ز شرمت بدانگونه باریک گــــــــــشتم کــــــــــــه از معنی خویش بازم ندانی
بـــــــــــــه تقصیر خود معترف بودم اما بـــــــــــه نوعی دگر برده بودی گمانی
سبک چــون فرستم بنزد تــــو شعری کــــــــــــــــه دور از تو، نفزاید الا گرانی
دگـــــــــــــــر باره خوانم بمرثیه شعری نکوهشگر خــــــــــــــــــــوی دنیا فانی
ز استاد گویندگان عــــــــــــــــــــــراقی کــــــــــمال آن سخن گستر اصفهانی
همه سوز و ســـــــــــوگ و دریغا و آوخ هـــــــمه سوگواری همه نوحه خوانی
بمرگ عزیزی کــــــــــــه شمع حیاتش بیفــــــــــــــــسرد در عنفوان جوانی ٤
دریغا کــــــــــــــــه پژمرده شد ناگهانی گل باغ دولت بروز جــــــــــــــــــــــوانی
بحسرت برفت از جـــهـــــــان رادمردی کــــــــــه بودش بر اقلیم دین قهرمانی
سپیده دم روز اقبال بـــــــــــــــــــودش بدین تیره شب خود کـــــــرا بد گمانی
دریغا چنان کامرانی کـــــــــــــــــه ناگه شکستند در کـــــــــــــــــام او کامرانی
ز تابوت کـــرده است اجل تخته بندش چـــــــــــــو سرو سهی قامت پهلوانی
نهالی سر افراز بُد لیـــــــــــــک گردون نــــــــــــــــداد آبش از چشمه زندگانی
ز گلبرگ او چـــــــــــــون بر آمد بنفشه ز آفت بـــــــــــــــر او جست باد خزانی
بوقتی کـه آمد گـــــــــل از غنچه بیرون شـــــــد اندر کفن همچو غنچه نهانی
جهانا تـــــــــــرا شرم ناید کــــه بی او کنی عرضه بـر مـــــــــــا گل بوستانی
به پیرانه سر خود جوانی کنی ، پـس بقهر از جوانان جـــــــــــــوانی ستانی
چـــــــــو کُشتی بباد فنا شمع دین را چراغ گــــــل از خار بــــــــــــر میدمانی
نبخشودی آخر بـــــــــر آن سرو قامت چـــــه سنگین دلی و چـــه نامهربانی
چـــه انگام سرسبزی تست ، شهری سیه گــــــــــــشت زین ماتم ناگهانی
چـــــــــه رنگ آورد ارغوان کرده خلقی ز خــــــــــــــون جگر جامه ها ارغوانی
لب لاله دل سبک چــــــــنـــــــد خندد نمی ترسد آخــــــــــــر از این دلگرانی
ز باد فنــــــــا ریخت در دامن گـــــــــــل گـــــــــــــــــلی تازه تر از گل بوستانی
فرو بسته او همچو غنچه دهن خشگ بسوسن نــــــه لایق بـــــــود تر زبانی
خرامنده سروا ، نگوئی چــــــــه بودت کــــــــــــــــه امروز گرد چمن نا چمانی
چــــو نرگس یکی دیده از خواب بگشا ز بیماری ار چـــــــنــــــــد بس ناتوانی
نشسته است صدر جهــــــان بار داده تــــــــــــــــو غائب چرائی همانا ندانی
نـــــــــــــــــه زی بارگاه برادر خرامی ٥ نه مــا را سوی حضرت خویش خوانی
نــــــــــــــــه یکران آسوده را برنشینی نـــــــــــــه جعد بشولیده را بر نشانی
بسا جان کــــــــه دادند دی در قدومت یکی از نهیب و دگــــــــــــــــر مژدگانی
پــــــــــــــــــــس از انتظار دراز تو الحق نــــــــه این چشم میداشتند ارمغانی
نمد زینت از یک سفر نا شده خشگ بدین گرمی آخر کــــــــــــــجا میدوانی
رهی دور در پیش داری و تــــــــــرسم کـــــــــه این نوبت اندر سفر دیر مانی
تـــــــــو بس چابکی در سواری ولیکن چو چوبین بود مرکبت چـــــــون برانی
ز بالای چرخ است نام تو گـــــــــــر چه ز زیر زمین میدهندت نشــــــــــــــانی
چــــو آنجا مقام تـــــــــــــو محمود آمد نکردی دریــــــــــــن خاکدان ایرمانی ٦
بنالید ای دوســــــــــــتـــــــان و بگریید بر آن طلعت خـــــــــــــــوب و فر کیانی
بخند ای بداندیش او از وفـــــــــــــاتش ز چنگال مرگ ار برستن تـــــــــــــوانی
چـــــــه شادی کنی ای بداندیش کافر دهــــــــد دور گردونت ازین دوستکانی
همیشه پی شادمانی غــــــــــــم آرد چنین بوده تـــــــــــــا بوده گیتی فانی
هم از صبر جوشن کنیم ار چـه سست است گشاده چـــــــــــــو شد ناوک آسمانی
بحمد الله ار چـــــــــــــه ستاره فروشد بجـــــــای است خورشید چرخ معانی
امام جهان رکن دین صدر عــــــــــــالم سرافراز ایـــــــــــــــــــــــام نعمان ثانی
چــــو برجــا بود رکن بـــــــــاطل نگردد ز نقصان یــــــــــک خشت اصل مبانی
ایا سرفرازی کـــــــــه این هفت گردون کند بام قـــــــــــــــــــدر تــــــرا نردبانی
بینام یـــــــــــــــــک روزت از جای رفته کـــــــــــــــه تو قلب اقبال این خاندانی
تــــــــو خورشید شرعی و او ماه ملّت شده روشن از هـــــر دو چشم امانی
میان شما خاک چـــــــــــون حایل آمد قمر منخسف شد تــــــــو جاوید مانی
ترا واپسین انده این بــــــــــــــــاد و آنرا که شادست ازین ، واپسـین شادمانی
نه بر وفق ذوق است ایـــن شعر لیکن مــــــــــرا می نیاید ز مـــن هم نهانی
خدایا درین ســــــــاعت از گنج رحمت هـــــــــــــزاران لطیفه بخاکش رسانی
ز فــــــــــــــرزند و جاه و جوانی و دولت تمتع ده ایـــــــــن خواجه را جاودانی٧
١- ابوالفضل کمال الدین اسماعیل اصفهانی ملقب بخلاق المعانی فرزند ابو محمد جمال الدین عبداله بن عبدالرزاق در حدود ٥٦٨ در اصفهان متولد و در دوم جمادی الاولی ٦٣٥ بدست مغولان شهید شد و مزار او در محله جوباره اصفهان معروف است.
٢- استاد جمال الدین پدر کمال الدین نیز از اعاطم شعرای عراق است و مقام شامخ و ممتاز پدر و پسر در شعر فارسی بی نیاز از توصیف است.
٣- از دیوان شاعر چاپ آقای دکتر حسین بحرالعلومی
٤- در مرثیه الصدر رئیس الدین محمود رحمه اله = این عنوان شعر است که در صفحه ٤١٥ دیوان چاپ شده است.
ظاهرا مرثیت در سوگ جلال الاسلام قوام الدین محمود برادر کوچکتر نظام الاسلام رکن الدین مسعود است که در جوانی درگذشته است و این هر دو فرزندان رکن الدین ابوالعلا صاعد مسعوداند که ریاست حنفیان اصفهان را در عهده داشته و بسال ٦٠٠ وفات یافته است.
٥- منظور نظام الاسلام رکن الدین مسعود رئیس حنفیان اصفهان است.
٦- ایرمانی = خانه عاریتی
چو داری در خراسان مرزبانی
چراجوئی دگر جا ایرمانی
ویس و رامین
٧- دولتشاه سمرقندی در ذیل ترجمه خواجه سلمان ساوجی گوید :
سلطان اویس (فرزند بزرگ امیر شیخ حسن جلایر) در اوان جوانی از این زندان فانی بریاض جاودانی رحلت نمود و خواجه سلمان زار زار در پای تابوت سلطان اویس میگریست و این مرثیه میخواند :
دریغا که پژمرده شد ناگهانی
گل باغ دولت بروز جوانی
دریغا سوای که جز صید دلها
نمیکرد بر مرکب کامرانی
و بیت اول ، مطلع همین قصیده رثائی کمال الدین اسماعیل است.
این مرثیه خوانی خود نشانه ای است در تائید نظر علامه شبلی نعمانی که "سلمان کاخ سخنوری خود را بر شیوه کمال اسماعیل و ظهیر فاریابی نهاده و اکثر قصاید را در جواب این دو نفر و سبک و طرز آنها گفته است."
مولانا جامی در بهارستان مینویسد که اکثر مضامین سلمان از اساتید قدیم خاصه از کمال اسماعیل ماخوذ است لیکن او آنها را بدرجه ای ترقی داده که جای هیچ خدشه و اعتراضی نیست.
10