برج علاء الدین
برج آزادی علاءالدین با ارتفاع ۱۷ متر با فاصله ای اندک در شمال مسجد جامع ورامین قرار دارد و شامل دو قسمت مشروحه زیر است: قسمت اول با بدنه ای مدور به ارتفاع ۱۲ متر که بخش اصلی بنا را تشکیل می دهدو قسمت دوم که شامل گنبدی مخروطی شکل و بزرگ به ارتفاع ۵۴ متر است و روی قسمت اول قرار دارد.
تاریخ بنای برج به سال ۶۸۰ هـ . ق برمی گردد و برخی آن را مقبره سلطان علاءالدین خوارزم شاه می دانند. سبک ساختمان، برج، ترکیبی از معماری زمان مغول و دوره آق قویوتلو و قره قزیونلو است.
همدان گنبد علویان
گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبد الله همدان قرار دارد. این اثر که یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان و به
قولی مهمترین اثر باستانی دوره اسلامی در شهر همدان است. این گنبد یکی از یادمان
های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده و سپس در دوره های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین به مقبره آن خاندان تبدیل گردیده است.
علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این بوده که در گذشته های دور دارای گنبد بوده و از سوی دیگر علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا از دلایل این نامگذاری ذکر شده است.
گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امام زاده عبدا… قرار دارد.و یکی از مهم ترین بناهای تاریخی همدان است که محل آرامگاه دو نفر از اعضای خاندان علویان است و بر اساس شناسنامه فنی بنا، این گنبد یکی از یادمانهای متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است، که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده است و سپس در دوره های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین ، به مقبره آن خاندان تبدیل گردیده است.
خاقانی به کنایه، از آن به عنوان " گنبد سبز" یاد نموده است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می گوید:
"دلا دوشم، دلا دوشم، دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش" اما چرا سیه پوش؟ توضیح آن این است که: یک دسته از بازماندگان فعلی علویان در همدان، هنوز هم "سیه پوش" هستند و با شناسنامه هائی با این عنوان وجود دارند، رواندی صاحب " مجمع التواریخ و القصص" نیز گنبد علویان را به عنوان " تریه اسلاف" نموده است.
علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این بوده است که در گذشته های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه شدید مردم به سادات و دوستداران علی (ع) و مدفون بودن دو تن از احفاد خاندان علویان در این بنا، از دلایل دیگر آن بوده است.
متاسفانه از هویت دقیق مدفونین اطلاعات دقیقی در دست نیست. این بنا در زمان مغول تزیین و مرمت شده است .از نظر منظره بیرونی شباهت زیادی به گنبد سرخ مراغه دارد , ولی ابعاد آن بزرگتر است .
داخل گنبد دارای گچبری های زیبا و فراوان است . قبرها زیر گنبد سردابی قرار گرفته اند که با کاشی های فیروزه ای رنگ در ابعاد خشتی پوشیده شده است . طول و عرض محوطه داخل بنا 8×8 متر است .
گنبد آن طی قرون گذشته فرو ریخته است و فعلا بدون گنبد است . جبهه بیرونی دارای طاق نماهایی در طرفین است که به اشکال منظم به صورت لوزی های بزرگ و کوچک و با آجر , برجسته کاری شده اند .
بقایای کتیبه آجری زیبایی به خط کوفی برجسته , مشتمل بر چند آیه از قرآن کریم بر بالای دیوارهای خارجی و ستون های جانبی جلوخان , به چشم می خورد .این اثر که یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان است، طی شماره 94 در مورخه 15/10/1310 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
ابرکوه ـ خبرنگار "ایران": شهرستان ابرکوه از توابع استان یزد و در فاصله ۱۴۰کیلومتری مرکز استان واقع شده است. این شهرستان با ویژگیهای تاریخی و فرهنگی خود که نشان از قدمتی چندین هزارساله دارد، گنجینه ای ازمعماری و هنر ایران زمین را طی اعصار و قرون گذشته به نمایش می گذارد.
درمورد وجه تسمیه آن گفته اند: چون ابتدا در پای کوه ساخته شده بود آن را "درکوه" و بعدها که در پهلو و سینه کوه بناشد آن را "برکوه" نام نهاده اند.
به علت گسترش شهرو آوازه ای که پیداکرده است واژه "ابرکوه" در محاورات معمول گردید و یا گفته می شود چون ابتدا در پای کوه "درکوه" ساخته شده آن را ابرکوه (بالای کوه) نام نهاده اند، چندانکه پس از اسلام با تبدیل کاف به قاف، ابرقو که همان لفظ معرب ابرکوه است در افواه عمومی رایج شد.
علی ایحال با مصوبه هیات وزیران وقت در اوایل دهه ۳۰ نام ابرکوه رسماً برای این خطه کویری با وسعتی قریب ۶۰۰۰ کیلومتر و جمعیت فعلی بالغ بر ۵۰۰۰۰نفر انتخاب و ابلاغ گردید.
مردم ابرکوه همگی مسلمان، شیعه اثنی عشری هستند.
حمدالله مستوفی درکتاب نزهه القلوب می گوید: … در ابرقو جهودی چهل روز اگر بماند، نماند و بدین سبب جهود درآنجا نیست… که این همه نشان از صلابت مذهبی و تدین مردم دارد.
نقش ابرکوه در ایجاد حلقه مواصلاتی و ارتباطی نقاط مختلف، هم بعد تاریخی و هم ارزش امروزی دارد. از یک سو مسیری که درزمان پادشاهی داریوش هخامنشی، پاسارگاد (درنزدیکی شیراز) را به خراسان متصل می ساخته از ابرکوه می گذشته است و معروفیت جاده ابریشم نیز در عبور از این منطقه زبانزد خاص و عام است.
ازسوی دیگر درموقعیت امروزی، شهرستان ابرکوه استانهای خراسان، سیستان وبلوچستان، کرمان و هرمزگان را به استانهای فارس، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، اصفهان، خوزستان و همچنین منطقه غرب کشور متصل می کند.
آنچه بیش از همه بر اهمیت شهرستان ابرکوه می افزاید و آن را در سراسر ایران زمین ویژگیهای بعضاً منحصربه فردی می بخشد، همانا ارزش تاریخی این شهرستان است که حدود ۲۵۰ اثر تاریخی معرف آن است.
آثاری نظیر گنبدعالی که قدیمی ترین و مستحکمترین اثرتاریخی شهرستان ابرکوه است و مقبره امیرعمیدالدین شمس الدوله ابن علی هزار اسب از امرای دیالمه می باشد که به دستور فرزندش فیروزان به سال ۴۴۸ هجری ساخته شده است.
این بنای هشت ضلعی که دیوار و سقف آن از سنگ سفید و ملاط و گچ و ساروج احداث گردیده، ۲۰ متـر ارتـفـاع دارد و در تاریخ ۱۳۱۲/۵/۹ ذیل شماره ۱۹۵ در فهرست آثارملی و تاریخی ایران ثبت شده است.
دیگر اثر تاریخی ارزشمند ابرکوه مسجدجامع شهرستان با محراب گچ بری شده بسیارعالی است.
اساس بنا به صورت چهارایوان و حیاطی مستطیل شکل و دارای دهلیزها، شبستانها و متعلقات دیگر است.
قسمت هایی از مسجدجامع ابرکوه مربوط به قبل از اسلام و قسمت هایی هم مربوط به دوره سلجوقی و حکمرانی مغول می باشد که تاریخ ۷۳۸هجری درآن نقش بسته است.
کارشناسان معتقدند وسط مسجد جامع عتیق شیراز به اقتباس ازمسجدجامع شهرستان ابرکوه ساخته شده است.
این مسجد قبله ای هم به سوی مسجدالاقصی دارد و به همین دلیل می گویند قبل از اسلام نیز محل عبادت بوده است. مسجد جامع ابرکوه در تاریخ ۱۳۱۲/۵/۹ ذیل شماره ۱۹۷ در فهرست آثارملی به ثبت رسیده است.
مناره های سردرنظامیه که گفته می شود شامل مسجد، بازار و مدرسه بوده که وجه تسمیه آن برگرفته از نام خواجه نظام الملک ابرقویی از ادبا و دانشمندان قرن هشتم می باشد. کاشی کاریهای آبی رنگ بنای مزبور کم نظیر و عبارت الله اکبر به خط کوفی برآن نقش بسته است.
خانه قدیمی آقازاده ازجمله بیوت ارزشمند تاریخی شهرستان است که مشخصه بارز آن برخورداری از بادگیر دوطبقه و کلاه فرنگی است.
قدمت بنا مربوط به دوره قاجار می باشد و به همراه سایر بیوت (خانه های موسوی، صولت، قیومی و…) منظره ای زیبا از هنر پیشینیان را که متاثر از دوران صفویه، زندیه و قاجار است، فراروی هر بیننده ای قرارمی دهد.
یخچالهای قدیمی منتسب به دوره صفویه و قاجاریه به صورت بنایی مخروطی شکل در نگهداری یخ مورداستفاده بوده است.
بدین ترتیب که پس از منجمدشدن آب در فضای بیرون یخچال آن را قطعه قطعه نموده و داخل یخچال می گذاشتند تا درفصل گرما به کار آید.
سروشهیر ابرکوه عمر این درخت دیرزیست را بین ۴ تا ۸هزارسال عنوان نموده اند که همچنان سرسبز و باطراوت در پهنه کویر مرکزی ایران و حتی در زمره بزرگترین درختان دیرزیست جهان قامت برافراشته است.
این درخت کهنسال دارای تنه ای با قطر حدود ۴/۵متر، محیط ساقه ۱۶متر و ارتفاع ۳۳متر همواره پذیرای هزاران نفر گردشگر داخلی و خارجی بوده است.
از سایر آثار ارزشمند شهرستان ابرکوه می توان به این موارد اشاره نمود:
* مقبره طاووس الحرمین (متوفی به سال ۳۸۳) که گفته می شود پس از ۶۰ سال مجاورت حرمین شریفین به این مکان (ابرکوه) آمده و پس از چندی بدرود حیات گفته است.
نام وی اقبال، لقب طاووس الحرمین و کنیت ابوالخیر است که به لحاظ کرامات نقل شده مورداحترام می باشد.
* مقبره پیرحمزه سبزپوش: این بنا، یادگار قرن ششم (۵۱۰هـ.ق) است و محل دفن پیرحمزه است.
بنای چهارضلعی مذکور از گچ بریهای ظریف و درنوع خود کم نظیری برخوردار است که بر محرابهای آن نقش بسته است. مقبره پیرحمزه در تاریخ ۱۳۱۳/۴/۳۱ ذیل شماره ۲۰۵ در فهرست آثارملی و تاریخی به ثبت رسیده است.
* مقبره حسن بن کیخسروبن منصور بن ابی بکر محمد و دخترش بی بی عایشه خاتون که گفته می شود از حکمرانان، بزرگان و عرفای منطقه بوده و درسال ۷۱۸ هجری وفات یافته است. این بنا مانند سازه های عهدمغول می باشد و قسمت بیرونی
گنبد آن پوشیده از کاشی آبی رنگ است.
مقبره حسن بن کیخسرو در تاریخ ۱۳۱۲/۵/۹ ذیل شماره ۹۹۶ در فهرست آثارملی ایران به ثبت رسیده است.
* سیدون علی نقیا: بنایی است چهارضلعی که از خشت ساخته شده است و گنبدی آجری و کاشی کاری شده دارد. در داخل گنبد کتیبه ای از آیات قرآن به خط کوفی و به رنگ آبی نقش بسته است، گفته می شود تاریخ احداث بنا حدود۷۵۰ هجری است.
مسجد جامع شش ناو
قدیمی ترین بنای تاریخی تفرش
شهر تفرش یکی از کهن ترین شهرهای استان مرکزی است که در شمال شهرستان اراک واقع شده و پیشینه ای باستانی دارد. بنابر پژوهشهای تاریخی انجام شده در این شهر، قدمت آن به دوره گبرها و زرتشتیان باز می گردد. آثار بازمانده ای چون قلاع گبرها و قبور زرتشتیان و نام تفرش که در اصل (گبرش) بوده خود گواهی بر صحت مطالب فوق است.
شهر تفرش از دو محله اصلی فم وترخوران و چند محله فرعی شکل گرفته و می توان علت اصلی بوجود آمدن شهر بدین شکل را منابع آبی و سیستمهای آبیاری بسیار کهن آن دانست. این اصل با معیشت مبتنی بر زراعت و باغداری محل نیز سازگاری دارد.
کهن ترین آثار از مجموعه ابنیه پا برجای این شهر، بنا بر بررسی های انجام شده توسط کارشناسان میراث فرهنگی، مجموعه بنای مسجد جامع شش ناو و اسکلت اصلی و بنای داخلی اثر زیارتگاهی دد بی بی (بی بی ستین) می باشند.
با اینحال بنا بر باورها، بنای باشکوه و زیبای مسجد جامع شش ناو قدیمی ترین بنای پابرجای شهر گردو و بادام است. اثر مذکور از لحاظ معماری و خصیصه های فرهنگی دارای ویژگیهای بسیار منحصر به فردی است که آن را از مسجد (جامع) دیگر مستثنی نموده است. شکل گرفتن چهار جزء اصلی بنا در چهار دوره تاریخی، خصیصه ویژه ای است که در کمتر بنایی آن را سراغ داریم: تک منار مربوط به قرن ۵ و ۶ هجری، گنبدخانه منسوب به قرون ۶ و۷ ، شبستانهای شرقی و غربی مربوط به اواخر دوره صفویه و تکیه مربوط به دوره قاجار، اسکلت و بدنه اصلی مسجد جامع شش ناو را شکل داده اند. بنای فوق به لحاظ فرم پلانی و طراحی گنبد در گوشه بنا و در محل تلاقی دویال قرار دارد از آثار بسیار منحصر به فرد معماری اسلامی ـ ایرانی استان مرکزی (وحتی در سطح ملی) به شمار می آید. در حالی که بسیاری از گنبدخانه های اصلی مساجد جامع ایران، دارای نقشه ای چهارضلعی می باشند، گنبدخانه مسجد جامع شش ناو به شیوه و طرح هشت ضلعی ساخته شده و به همین سبب قابل قیاس با آثار عظیمی چون مسجد جامع نطنز است.
از خصوصیات بارز فرهنگی ـ مذهبی مسجد جامع شش ناو، بنا بر روایات نقل شده در این زمینه، تداوم انجام مراسم مختلف مذهبی دراین مجموعه از دوران امام حسن (ع) تا عصر حاضر می باشد. لازم به ذکر است یکی ازقناتهای بسیار کهن شهر تفرش (قنات شش ناو) از دل و بستر این بنا می گذرد. به همین خاطر و به سبب جایگاه ویژه این بنا در میان اهالی مقسم اصلی آب زراعی و شرب اهالی محله بزرگ فم نیز در کنار این بنا طراحی و تعبیه شده است.
ثبت آثار تاریخی، جهت حفظ این آثار، از وظایف اصلی سازمان میراث فرهنگی کشور بوده و در همین راستا با کوشش مدیریت میراث فرهنگی استان مرکزی، بنای تاریخی ـ مذهبی مسجد شش ناو در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. به سبب خصوصیات خاص بناهای تاریخی (به لحاظ ساختار فیزیکی ) و نیاز مستمر این گونه بناها به مرمت وتعمیرات حفاظتی، توسط مدیریت میراث فرهنگی استان مرکزی در سالیان اخیر بخشهایی از این بنا مورد مرمت قرار گرفته است و این اقدامات در آینده نیز ادامه خواهد داشت.
در گوشه ای از این بنا چنار کهنسالی سر به آسمان ساییده که سالیان سال سایبان پناه آورندگان و نمازگزاران بوده و به نوعی به سبب استقرار در کنار این بنای مقدس جنبه تقدس نیز به خود گرفته است.
اراک ـ مژگان حیدری