معماری اسلامی
موضوع:مقبره و منار یا میل
مناره
منار یا مناره به معنی جای نور و نار و در اصطلاح بنایی است بلند و باریک که در کنار مساجد وبقاع متبرکه جهت اذان گویی یا به عنوان میل راهنما در کنار جاده ها ،مساجد ، کاروانسراها ، مدارس احداث گردیده ، وبه علت روشن نمودن چراغ یا آتش بر فراز آن جهت راهنمایی در شب ،به مناره یا محل نور موسوم شده است
تاریخچه
مناره ها در قبل از اسلام
از آثار و علایم مناره ها ی قبل از اسلام که تعداد بسیار اندکی از آن در ایران باقی مانده ، چنین بر می آیدکه مناره با هدف راهنما بودن در دوران قبل از اسلام ساخته می شده است بعضی از مورخین و باستان شناسان هر بنایی که بر آن آتش فروزان وجود داشت ، مناره می خوانند . تا جایی که به زیگورات چغار زنبیل در شوش و کعبه زرتشت در قارس که هیج شباهتی به مناره ندارد نیز نام مناره نهاده اند که این با آنچه به معنی " میل و منار "آمده است تفاوت فا حش دارد .
در حال حاضر در کنار مناره های قبل از اسلام نشانه ای از ساختمان دیده نمی شود ، بلکه میتوان گفت که مناره ها نشان دهنده وجود آتشکده ها و آتشگا ههای بزرگی بوده اند.
قدیمی ترین مناره یا برج راهنما ی موجود میل نور آباد ، معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان است که د رغرب نور آباد ممسنی قرار گرفته است .
این میل دارای حدود هفت متر بلندی بوده ،قاعده و تمام بدنه آن با سنگهای سفید تراش منظم ساخته شده است .پلکان میل اژدها در درون برج قرار دارد و بر بالای آن آتشدان سنگی جای داشته است .
در زمان ساسانیان نیز مناره ای با خصوصیات متفاوت با مناره فوق به جای مانده است که اکنون در مرکز شهر باستانی فیروز آباد به صورت توده جسیمی از سنگ و گچ خود نمایی می کند .مناره به صورت چهارضلعی ساخته شده ،با پلکانی که بر بدنه بیرونی مناره احداث شده بود ،به بالای آن نیز می رفته اند . ارتفاع مناره که در ابتدا بیش از 33 متر بوده ، درحال جاضر 26 متر می باشد .ابعاد مناره در پایین بیش از 11 متر است و هرقدر بدنه مناره بالاتر می رود از پهنای آن کاسته می شود .با آنکه ویرانی بسیار به بنا راه یافته ،امروزه پایه مرتفع و قطور آن در وسط ویرانه ها ی فیروز آباد برافراشته است و ازمسافت دور جلب نظر می نماید . این بنا از این نظر که تنها مناره به جای مانده از قبل از اسلام با تمام خصوصیاتش می باشد از نظر تاریخ معماری ،منحصر به فرد و دارای اهمیت فراوانی است
تحول مناره در دوران اسلامی
ازمجموعه تواریخ و نوشته های پراکنده مورخین و سیاحان چنین مستفاد می کردد که احداث مناره به صورت کنونی نخستین بار بعد از اسلام در زمان خلافت امویان صورت گرفته است
آندره گدار معتقد است ":که فکر احداث مناره در زمان خلافت امویان در سوریه (ظاهرا مقصود مسجد جامع دمشق ) ظاهر گردیده است ."
در تاریخ ساخت اولین مناره در معماری اسلامی کشمکش هایی وجود دارد .ولی قدیمی ترین تاریخی را که برای ایجاد موذ نه و مناره بیان کرده اند ،سال 44 و 45 هجری است بلاذری در این مورد می نویسد که در این سال زیاد بن ابیه ،والی بصره ، برای مسجدجامع این شهر مناره ای به شکل مناره های کنونی از سنگ احداث کرد .
دومین مناره ، مناره های چهار گانه مسجد عمرو در خطاط مصر است که در سا ل 53هجری مسلم بن مخله ،والی مصر در زمان معاویه ساخته است .
مهمترین مناره را در سال 86-88 هجری ولید بن عبد الملک ساخته است وآن مناره مسجد جامع دمشق است که در هنگام توسعه این مسجد ساخته شد . در مورد احداث این مناره می نویسند : (وقتی خواستند در چهار طرف مسجد چهار مناره بسازند برای ساختن مناره ها نیز از برج ناقوسهای کلیسای یحیی در دمشق استفاده کردند و مناره ها را به صورت برجهای مرتفع مکعب شکل ساختند .) چهارمین مناره ای که به بنای آن اقدام گردید ،مناره مسجد پیغمبر اکرم (ص) در مدینه بود که عمربن عبدالعزیز ،والی مکه و مدینه از سوی ولید بن عبدالملک آن را ایجاد کرد .
موذنه جامع قیروان تونس ، موذ نه مسجد الحرام ،مناره جامع قرطبه به ترتیب قابل ذکرند .مناره مهم دیگر در سال 240هجری از طرف متوکل خلیفه عباسی در کنار مسجد جامع سامرا ساخته شد که هم ماذنه و هم محل افراشتن لوای خلافت بود که به نام ملویه شهرت یافت ارتفاع این مناره 52 متر است و در تارک آن کلاهک قرار داشته که اکنون خراب است .شک نیست که مناره های اولیه اسلام دارای فرمی ساده و احیانا به صورت برجی کوتاه با سا یبان بوده اند که به تدریج در سالیان بعد به شکل تکامل یافته تری در آمده اند .
کاربرد مناره
میل راهنما : شک نیست که میلهایی که در کنار راههای کاروانی قدیمی و دشتهای وسیع به چشم می خورد ، همان طور که از نامشان پیداست به صورت میل راهنما عمل کرده ، هدایتگر رهگذران و کاروانها یا پیکهایی بوده که از این مکانها می گذشته اند : مانند میل قاسم آباد
هیچ گونه شکی در راهنما بودن میلهای قبل از اسلام نیست
این بناها مناره هایی بودند که آتش بر فراز آنها افروخته می شد و به چند علت احداث می شده اند :الف ) جهت یابی کشتیها در تاریکی شب ،ب)جلوگیری از خطر به گل نشستن کشتیها ،
ج( خبر رسا نی به پایگاهها و شهر های زمینی یا کشتیها در صورت حمله متجاوزین دریایی
اذان گویی و خبررسانی :مناره در اصطلاح کنونی بنایی است که جهت اذان گویی به کار می رود .به همین جهت ، دردوران اسلامی مناره به نام موذنه نیز به خود گرفته است ولی این نام مستلزم صعود موذن برفراز آن نبوده ،بلکه موذن عموما در محل مناسب تری اذان می گفته است بعضی از مناره ها به علت بلندی موذن بر آن اذان گفته نمی شد. بلکه فقط برای زینت بناهااستفاده می شد.
مناره سمبل پیروزی :پیروزی دین مبین اسلام آخرین دینی که خدای یکتا یه وسیله پیامبرش حضرت محمد (ص) برای راهنمایی بشریت فرستاده است و نشانه پایداری و مقاومت ، استحکام و ابدی بودن و نهایت اعتلای دین مبین و اعلام این سمبل در اذانهای سه گانه
معماری مناره
پایه :
از آنجا که مناره با ارتفاع بسیار و مساحت کم زیر بنا ، فشار بسیاری را در سطح قاعده خود تحمل می کند ، هرگونه سستی در پایه ها باعث انهدام و فروریختن بنا می گردد .به همین جهت برای استحکام و اطمینان بیشتر زمین را تا جایی که به زمین سخت برسد حفر کرده ،سپس با شفته و سنگ آن را پرو مستحکم می سازند . آن گاه سکو یا پایه اصلی مناره را با سنگ و آجر بنا می نهند . عموما پایه ها به صورت سکوهای مربع شکل یا کثیر الاضلاع هستند، که مناره در وسط آن قرار گرفته ، رو به بالا ادامه می یابد.
بدنه یا ساقه :
شکل فرم بدنه مناره در پهنه ممالک اسلامی متفاوت و دارای تنوع بسیاری است و با توجه به ذوق و ابتکار معماران هر ناحیه به صور گوناگون جلوه گر میشود از جمله در فلسطین ، سوریه و اسپانیا مناره ها دارای مقطعی مربع و مساجد اولیه دوره عباسی در بین النهرین مخروطی شکل با پله های مارپیچی بیرونی است .در بعضی مناطق دیگر مانند مناره های سردر مسجد لارنده قونیه (655 هجری)و قطب مناره دهلی از آثار اوایل قرن هفتم ،نمای خارجی آن مطبق و با ایجاد شیارهای طولی و بلند از نمونه های زیبای تنوع شکل و فرم مناره به شمار می آید. در دوره قبل ازاسلام با طرح های مربعی مناره ها روبرو هستیم ولیکن بعد از اسلام مناره ها عموما به صورت مدور ساخته شده است .
مناره های منفرد ، این دسته از مناره ها دارای بدنه بلند و کشیده هستند که ازنظر تنوع و فرم به سه دسته تقسیم کرد. 1- مناره های استوانه ای 2- مناره مخروطی 3-مناره های منشوری
مناره های زوجی در دوره سلجوقی مناره به دلایلی ساختمانی جزئی از بنای مسجد گردید و در این هنگام مناره ها در دوسوی ایوان یا طرفین سر در ورودی واقع شده ،با تعریض وتوسعه ای که در ایوانها ی دوره بعد صورت گرفت ،مناره ها ی زوجی نقش مناسبی برای مقابله با نیروهای رانشی که در اتاق ایوانها پدید می آید ایفا کرد .در عین حال با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران به زیبایی سردر نیز می افزاید . مدرسه غیاثیه قم نمونه های بارز مناره های زوجی در ایران هستند .
در دوره های بعد تا تیموری نمای خارجی مناره های زوجی و ساقه آن از روی پشت بام مجاور ایوان آغاز گردید .بد نه مناره ها به صورت نسبتا باریکتر و ظریف تر ارائه شد . در دوره تیموری به عکس دوره های گذشته که قسمت پایین مناره در بنای ساختمان مخفی بود ،بدنه مناره به صورت آشکار در کنار ایوان یا با فاصله ای کم منتهابه صورت وابسته قرار میگیرد ،مانند مناره های مسجد گوهرشاد
اجزای داخلی بدنه یا ساقه
دکل :ستون مدور یا چند ضلعی است که در مرکز مناره ساخته می شود پلکانها ی مارپیچی به دور آن می پیچد و بالا می زود .این دکل یا ستون در پایین دارای ضخامت بسیاری است که گاه قطر آن به بیش از 5/1 متر می رسد ،به تدریج هرچه به طرف بالا می رود از ضخامت آم متناسب با کم شده قطر بدنه مناره کاسته میشود
پلکانها : پلکانها ی مناره ها عموما از روی نقشه برخلاف حرکت عقربه ساعت است به عبارت دیگر پله ها به صورت مارپیچی مانند بادبزن حول محور مرکزی یا دکل می پیچید وتا نعلبکی تاج ادامه می یابرد
نورگیرها :نورگیرها روزنه های بزرگ . کوچک هستند که دربدنه مناره تعبیه شده ،نورداخل پلکانها را تامین میکند ،به طورکلی نورگیرها به دودسته تقسیم میشوند الف)نورگیرهایی که به صورت روزنه به اندازه یک یا دوآجر به فواصل مختلف در بدنه تعبیه میشود
ب)نورگیرهای بزرگ که حالت پنجره ای به خود می گیرند
پلکان داخلی منار مسجد جامع یزد
تاج یا کلاهک مناره :
بدنه مناره در نقطه گلوگاه با چند رشته مقرنس کاری یا پیش آمدگی مقعر گونه ،مانند گل نیلوفر یا گل شیپوری بازشده با افزایش مقطع عرضی به صورت دایره یا چند ضلعی در می آید . این مقطع به دست آمده ،نعلبکی مناره را که جایگاه موذن است به وجود می آورد
تزئینات
بنای مناره در سالهای اول اسلام به صورت ساده ،با مختصر زیب و زینتی همراه بود. لکن بعدا که در فن ساختمان مناره تغییرات و تکامل به وجود آمد ،بدنه کشیده ووسیع بنا زمینه مناسبی در اختیار هنرمندان و معماران اعصار مختلف ،برای اعمال ذوق و سلیقه گذاشت .نه فقط آجر کاری و تزئینات آجری مورد توجه هنرمندان قرار گرفت ، بلکه با به کارگیری آجرهای گوشه دار ، مقرنسها ی زیبا ،قطار بندی آجری ، کتیبه های کوفی ، انواع و اقسام خطوط و آرایشهای متن کتیبه در ارائه هنرو و ذوق شهرت به سزایی یافت
استعمال کاشی برای تزئین مناره در اواخر دوره سلجوقی ظاهر گردید .زیبا ترین نمونه کاشیکاری ها را باید در قونیه ،پایتخت اصلی سرزمین سلجوقیان یافت .سلجوقیان روم به وسیله دادو ستد روزانه و مبادله کالا، بناها ی زیبایی را ،بدون استثنا ،به جای آجر با سنگ می ساختند، صنعتگران فنونی خاص را به کار می گرفتند و درباره سبک ،چیزهایی از دنیای بیزانس می آموختند
عصر مغول ودوران صفویه در ایران مناره ها فقط نشان دهنده یک هنر نبودند . بلکه بعضی از مناره ها عرصه جلوه مجموعه ای از هنرهای تزئینی ،مانند خطاطی ، کاشیکاری ، از معاقی گرفته تا معرق و مقرنس و پیچ تزئینی با نقوش هندسی و اسلیمی گردید وبه حق میتوان گفت که مسجد ، گالری و موزه اسلامی گردید ،و مناره ها آیینه تمام نمای آن موزه به شمار میرفت .
تزئیناتی که در مناره ها به کار رفته عبارتند از:
تزئینات آجری :کاربر آجر و نقش آن در تزئینات پیکر خارجی مناره را به وضوح می توان در مناره های عصر سلجوقی مشاهده نمود .همان طور که اشاره شد صورت ظاهر مناره ها در اوایل بسیار ساده بود .پس از پذیرش اسلام ، هنرمندان ایران ارزنده ترین و مناسب ترین عنصر تزئیناتی را که مغایرت با دین اسلام نیز نداشت گره سازی تشخیص داده ، کار را با اشکال و نقفوش هندسی ساده آغاز کردند و در قرن چهارم هجری به صورت کاملا جا افتاده ای در آوردند
نقوش هندسی ،چند ضلعیها ، مستطیل ،مربعها ، مثلثها ،لوزیها ،زیگزاگها ،صلیبها، و مشبکها و غیره با ریزه کاری فوق العاده جالب و چشمگیر و با پس و پیش گذاشتن آجرها القا شده است که از نظر زیبایی در نهایت اعتبار است و تناسبی که بین بخشها از نظر تزئینات و طول آنها در نظر گرفته شده ،حاکی از آشنایی کامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است
معقلی : کاربرد تزئینات معقلی را میتوان در آرایش بناهای قرن هفتم به بعد مشاهده کرد که هنرمندان کاشی کار با انتخاب کاشیهایی به رنگ لاجوردی ،سبز ، آبی و سفید در طرحهای متنوع ،پیشرفت تزئینات کاشی کاری را که در دوره سلجوقی به صورت ابتدایی دیده می شد ارائه دادند. طرحهای معقلی به صور گوناگون مورد استفاده قرار میگرفت که مهمترین آنها عبارتند از : پیچ تزئینی ، طرح مربع اریبی ، طرح زیگزاگی ، طرح خطوط بنایی
کاشی کاری :با آن که مساجد ، مدارس و کاروانسراها ، معمولا با سنگ ساخته می شده .در بخشهایی از چند بنا مانند آنچه در بیشهر قرار دارد از چوب نیز استفاده کرده اند مناره مدرسه سلطان ناصر محمد در قاهره از آرایش حجاری های زیبایی برخورداراست ، گرچه مناره ها رابیشتر با آجر می ساختند .شاید کار با آجر را به خاطر مقاومت در برابر زلزله و ضربتهای آن مفید تر یافته بودند. معمولا آجرها را به گونه ای روی هم می چیدند که در نمای ساختمان شکل هندسی بغرنج و تودر تو به وجود می آورد ، گاهی مانند چفته مناره در ارزروم ،علاوه بر آجر ساده بی لعاب ، از کاشیهای بزرگ سیاه و آبی نیز استفاده می کردند.این گونه نماسازی ،رنگی دلپذیرو شادی انگیز روی زمینه سرخ قهوه ای در بالا و سنگ خاکستری تیره در پایین مدخل اصلی نما ایجاد می کرد ، هرچند که معمولا کاشیکاری را برای بخشهای درونی بنا در نظر می گرفتند .
مقرنس کاری : مقرنس در مناره ها علاوه بر جنبه تزئینی آن در حقیقت یکی از عناصر مهم معماری است که رابطه بین نعلبکی تاج مناره یا بدنه آن است بدین صورت با ساختن دو یا سه ردیف مقرنس د رگلوگاه مناره ،بدنه مناره شبیه گل شیپوری یا نیلوفر بازشده ، دایره چند ضلعی به دست آمده ،نعلبکی مناره را که جایگاه موذن است به وجود می آورد . متاسفانه تاج یا کلاهکهای بیشتر مناره های قرون اولیه اسلام ویران شده است . اما در دوره های بعد مقرنس پرکارتر وظریف تر بر گلوگاه مناره ها نشست و به تزئینات کاشی نیز آراسته شد . مهارت معماران و هنرمندان چنان در مقرنس کاری تبلور یافت که تاج مناره با مقرنس های ریز را میتوان چلچراغی انگاشت که بینندگان را به سوی خود میکشد .
کتیبه: کتیبه نویسی بر روی مناره محصول قرن چهارم است که در قرون پنجم و ششم هجری مقارن با دوره سلجوقی رواج و توسعه یافت ، تا جایی که برای اولین بار از کاشی و آجرهای لعابدار در کتیبه های مناره نیز استفاده شده .خط کوفی و انواع آن در معماری تمام ممالک اسلامی به کار برده می شد ولی ایرانیان با ابتکار جالب توجه و به کارگیری این خط برای تزئین و آرایش در بنا ،تغییر و تحولی در به وجود آوردن اشکال مختلف و انواع گوناگون آن ، نقش بس ارزنده ای را ایفا کرده اند .
خط کوفی : در معماری ، و تمام اشیایی که تصور شود در زندگی مورد استعمال داشته هیچ خطی مانند آن نوع خط عربی که کوفی نامیده می شود این اندازه برای تزئین و آرایش مناسب نمی باشد . تمام حروف کوفی دارای قاعده های افقی هستند وقتی پهلوی هم قرار داده شوند . تشکیل حاشیه و شیار می دهند و از این رو زمینه این خط را برای هر سطح تزئین لازم داشته باشد به کار برند
کتیبه های خط تدویری :از قرن ششم به بعد در ایران برای نوشتن کتیبه از خطوط تدویری ، به خصوص خط نسخ که سنگینی و ضخامت خط کوفی را نداشت ، استفاده شده است که به جای زوایا ی تیز و گوشه دار خط کوفی ، دوایری نرم و خوش ترکیب در آن دیده می شود خط نستعلیق وثلث نیز دیده شده است. باید کفت مناره ها بیشتر جلوه کاه ذوق و هنر خطاطان و کاشی تراشان چیره دست است .
مصالح ساختمانی :
ساختمان مناره در دوران مختلف چه از نظر فن معماری و تزئینات ، چه از نظر مواد و مصالح ساخنمانی فرق می کند . در مناره های قبل از اسلام سنگ ، مصالح غالب بود و در سالهای اولیه اسلام از خشت استفاده می شد ، لیکن در دوره های بعد آجر یکی از عناصر مهم معماری ساختمانی را تشکیل می داد که نه تنها در اسکلت کلی ساختمان ، بلکه در تزئینات رو بنایی نیز به کار می رفته است . در این دوره سلجوقی کلیه نیروهای مختلف فشاری و حتی برش آجری به صورت بسیار جساب شده ، به کار رفته به طوری که بنا بعد از گذشت چندین قرن پابرجاست و ایستادگی خود را به خوبی حفظ کرده است .در بنیاد بعضی از مناره ها شفته مرکب از شن ، سنگ ، آهک و خاکستر و در تمام بدنه آجر با ملات و خاک به کار رفته است . کاشی با کاربرد تزئیناتی نیز از مصالح مهم مناره به حساب می آید .
لازم به یادآوری است که در آغاز مناره ها عموماً به صورت منفرد در مجاورت مساجد ساخته می شدند, ولی از دوره سلجوقی به بعد بتدریج مناره ها به صورت زوجی بر سر در ورودی و یا بر ایوان اصلی احداث گردید(مانند مسجد جامع اصفهان, مدرسه دو منار گلشن طبی)
مقبره