فصل 4:
طرح های
تحقیق
کتاب روش تحقیق
در علوم اجتماعی
بهروز نبوی
1)تعریف و اصول طرح های تحقیق
الف) تعریف طرح تحقیق
طرح تحقیق عبارت است از یک نقشه ، برنامه ، خط مشی ، یا مجموعه ای از جست و جوهایی که محقق را قادر سازد تا به مشکل مورد مطالعه پاسخ گوید. باین ترتیب ، یک برنامه یا طرح تحقیق عبارت است از خلاصه ای از کلیه مراحلی که محقق برای رسیدن به هدف تحقیق خواهد پیمود.
ب) هدف طرح تحقیق
هدف های کلی یک طرح تحقیق عبارتند از :
1) تهیه و تنظیم بهترین روش برای حل مشکلات :
یک طرح تحقیق خوب، محقق را قادر خواهد ساخت تا از طریق عینی، بطور مطمئن ، به نحوی صحیح و با صرف حداقل پول، مسائل و مشکلات مورد نظر را حل کند و برای آنها پاسخ مقتضی بیابد.
2) کنترل عوامل خارجی
اگر طرح تحقیق به دقت تنظیم شده باشد محقق قادر خواهد بود که کلیه عواملی را که امکان دارد نتیجه تحقیق را آلوده سازد، تحت کنترل قرار دهد
2) انواع طرح های تحقیق
طرح های تحقیق به طرق مختلفی تنظیم می گردد که ذیلاً در سه گروه متمایز از هم به آنها اشاره می شود:
تحقیق بر مبنای اطلاعات قبلی
تحقیقات تجربی و آزمایشی
تحقیق از راه بررسی
1) تحقیق بر مبنای اطلاعات قبلی Ex post facto Research
در این نوع تحقیقات دسترسی مستقیم به علل وقایع نداریم و آنها را نمی توانیم در زمان حاضر مشاهده ، تجربه و یا آزمایش کنیم. مطالعه اصلی در این نوع تحقیقات بررسی معلول و یا به عبارت دیگر نتایج عللی می باشد که قبلاً اتفاق افتاده است. گاهی از اوقات نیز این تحقیقات بر مبنای اطلاعاتی است که دیگران در مورد وقایع گذشته در اختیار ما گذارده اند.
مشکل بزرگ در این نوع تحقیقات، کنترل عوامل خارجی است که در طی زمان با عوامل اصلی آمیخته شده است، و به سختی می توان این دسته از عوامل را از یکدیگر تمییز و تشخیص داد.
در هر حال، اگر محقق چاره ای به جز استفاده از این روش نداشته باشد، باید به سه عامل اساسی زیر توجه کند:
عدم امکان مطالعه « عامل » یا « علت اصلی» توسط محقق
چون علل اصلی همیشه در گذشته اتفاق افتاده است محقق قادر به انجام دادن مشاهده، تجربه شخصی و سایر شیوه های عینی نیست.
عدم امکان انتخاب صحیح
چون تمام اطلاعات محقق بدون دخالت او جمع آوری شده است، صحت و سقم آنها معلوم نیست.
امکان غلط بودن تفسیر مطالب
معمولاً امکان دارد تعدادی از وقایعی که در گذشته اتفاق افتاده و از آنها تعبیر و تفسیراتی به عمل امده است، به غلط تفسیر شده باشد.
1) تحقیق بر مبنای اطلاعات تاریخی
تحقیقاتی که بر مبنای اطلاعات قبلی طرح می شود انواع مختلفی دارند که مهمترین آنها عبارتند از:
2) تحقیق بر مبنای اطلاعات آماری
1) تحقیق بر مبنای اطلاعات تاریخی
تاریخ عبارت است از تعریف و توصیف وقایع گذشته و تجزیه و تحلیل انتقادی این وقایع به نحوی که حقایق گذشته را روشن و مشخص سازد . به این ترتیب ، تاریخ مطالعه تمام وقایع مربوط به انسان های گذشته را در بر می گیرد. این مجموعه باید به صورت جریانی از حوادث تعریف و تبیین گردد، زرا تعریف و توصیف وقایع گذشته ، اگر به صورت جد از هم انجام گیرد، بیوگرافی خواهد بود نه تاریخ .
بیوگرافی اشخاص فقط رابطه شخص با اجتماع زمان خودش تعریف و تبیین می گردد.
1-1 ) هدف مطالعه تاریخی
الف) مطالعه در تاریخ تطور ملل و وقایع گذشته : یعنی مطالعه در چگونگی وقایع گذشته به منظور آشنائی با روال زندگی انسان های گذشته
ب) مطالعه تطبیقی و مقایسه ای وقایع تاریخی : یعنی از طریق مقایسه وقایع تاریخی، پی به یکسانی امور و وقایع تاریخی ببریم. یکی از هدف های بزرگ تاریخ شناسان دریافت و شناخت این نظم تاریخی و یا تکرار تاریخی است، و این جنبه ای است که تاریخ را به جامعه شناسی نزدیک و با آن همسایه می سازد.
پ) مطالعه در «علیت» وقایع گذشته: یعنی کشف علل و دلایل حدوث و وقوع وقایع تاریخی.
2-1 ) شرایط لازم در جمع آوری مطالب تاریخی
در جمع آوری مطالب و اطلاعات تاریخی باید به نکات زیر توجه داشت:
الف) آیا اطلاعات جمع آوری شده در زمان وقوع حوادث ثبت و ضبط گردیده ، یا بطور دست دوم جمع آوری شده است.
ب) آیا انتقادی بر مطالب جمع آوری شده ، تا بحال شده است یا خیر؟ با توجه به انتقاداتی که به عمل آمده است، اطلاعات جمع آوری شده را از نظر قابلیت اعتماد علمی، و ارزش علمی باید ارزیابی کرد.
پ) در جمع آوری مطالب تاریخی باید نهایت درجه دقت داشت که نقل مطالب به طریق صحیح انجام گیرد.
3-1 ) منابع تاریخی
برای جمع آوری اطلاعات تاریخی منابع متعددی وجود دارد که اهم آن ها عبارتند از
الف) منابع نوشته : مهمترین منابع مکتوب عبارتند از : کتابها، روزنامه ها، مجلات، شرح وقایع تاریخی، وقایع سالانه و یا سالنامه ها، بیوگرافی اشخاص، شرح خاطرات، نامه ها، یادداشت های روزانه، شجره النسب ها، اسناد تاریخی و سفر نامه ها
ب) منابع شفاهی : منابع شفاهی عبارتند از مطالبی که غالباً سیبنه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. اهم چنین منابع عبارتند از : تصانیف و اشعار ، داستانها، افسانه ها ، اساطیر، ضرب المثل ها، فولکور ملل و سنن ملی.
3-1 ) منابع تاریخی
پ) منابع هنری: در این زمینه می توان از نقاشی های تاریخی، مجسمه های تاریخی و غیره نام برد.
ت) وسایل مادی : سفالها، سکه ها ، پرده های نقش دار، ظروف ، آلات و ابزار و ادوات ، کتیبه ها و امثال آن بهترین مثال برای منابع و وسایل مادی است.
ث) منابع سمعی و بصری : تاریخ گذشته از منابع سمعی و بصری چندان غنی نیست، ولی تدریجاً بوسیله فیلم، نوار صوتی، صفحه و نظایر آنها، این منبع تاریخی نیز برای خود جایی بسیار وسیع در میان منابع پر ارزش تاریخی پیدا نموده است.
3-1 ) منابع تاریخی
ج) منابع ساختمانی: قدمت منابع ساختمانی از کلیه منابع مذکور در فوق بیشتر است، و از طریق کنکاش و کاوش های باستان شناسان، همه روزه بر وسعت و اهمیت این نوع منابع – ابنیه تاریخی، مقبره ها ، محل های مسکونی مربوط به گذشتگان و امثال آن- افزوده میشود.
2) تحقیق بر مبنای اطلاعات آماری
اطلاعات آماری یکی از بزرگترین منابعی است که محققین در همه حال بدان نیاز دارند. معممولاً کلیه اطلاعات کمی مربوط به مسائل تحقیقی از منابع آماری تامین می گردد.
قبل از شروع به استفاده از منابع آماری باید به نکاتی توجه داشت این نکات عبارتند از :
الف) آمار مورد استفاده به چه منظوری کسب شده است
ب) چه منبعی اطلاعات آماری را تهیه کرده است؟
پ) آیا تغییراتی در اطلاعات حاصل رخ نداده است؟
ت) اطلاعات آماری با چه روشی به دست آمده است؟
ث) ایا میتوان اطلاعات آماری را بدون تعبیر و تفسیر مورد استفاده قرار داد؟
ج) آیا می توان به تمام مطالب آماری اعتماد کرد؟
ب) تحقیقات تجربی و آزمایشی
طرح های تحقیق تجربی طرحهایی است که در آنها حداقل یک متغیر مستقل در اختیار محقق باشد. او باید قادر باشد که حداقل در یکی از موارد و یا علل اصلی دخل و تصرف کند تا نتایج و رابطه علت و معلول برایش از طریق آزمایش و تجربه روشن گردد.
متد انفرادی
متد گروهی
متد دو گروهی (نوع اول)
متد دو گروهی (نوع دوم)
انواع طرح تحقیق تجربی عبارتند از
1) متد انفرادی
بطور مثال اگر بخواهیم در مورد اثرات یک فیلم تبلیغاتی سازمان ملل که نشان دهنده فعالیتهای این سازمان است، مطالعه کنیم می توانیم از طریق یک پرسش نامه عقیده شخص معینی را به طور کلی نسبت به سازمان مزبور سوال کنیم . در مرحله دوم ، فیلم مورد نظر را برایش نمایش دهیم و سپس نسخه دیگری از پرسشنامه اول را مجددا در اختیار او قرار دهیم که تکمیل نماید. با اتخاذ این روش قادر خواهیم بود که اثرات فیلم مورد نظر را بر روی افکار شخص مورد مطالعه بررسی کنیم. این بررسی بر مبنای تغییراتی که در پرسشنامه دوم و پس از ملاحظه فیلم دیده می شود
2) متد گروهی
در این متد روش قبلی عینا اجرا می شود با این تفاوت که گرورهی از مردم مورد مطالعه قرار می گیرند. و تجزیه و تحلیل نیز بر مبنای تغییراتی است که روی تمام افراد گروه به عمل آمده است.
2) متد دو گروهی (نوع اول)
در این متد، دو گروه را برای تحقیق معین می کنیم. گروه اول که گروه تجربی است عینا به روش قبلی مورد مطالعه قرار می گیرد. در گروه وم که گروه کنترل نام دارد، فقط به مشاهده فیلم مورد نظر مبادرت می شود، و سپس پرسشنامه بین آنان توزیع میگردد به این ترتیب گروه کنترل پرسشنامه را فقط یکبار و آنهم پس از نمایش فیلم پاسخ می دهد جال چنانچه تفاوت عقاد دو گروه تجربی و کنترل را بدست آوریم نشان دهنده این واقعیت خواهد بود که اثرات پرسشنامه اول در چه حدی بوده است.
2) متد دو گروهی (نوع دوم)
در این روش، هر دو گروه پرسشنامه را دوبار پاسخ می گویند با این تفاوت که گروه اول در فاصله زمانی بین دو پرسشناهم به مشاهده فیلم می پردازند و گروه دوم را از دیدن فیلم محروم می کنیم. با این ترتیب می توانیم اثرات حقیقی نمایش فیلم را با اثری که دو بار پاسخ گوئی به یک پرسشنامه معین در اشخاص ایجاد می کند، اندازه گیری و هریک را جداگانه تجزیه و تحلیل و مورد سنجش قرار دهیم.
پ) تحقیق از راه بررسی
در تحقیق از طریق بررسی، جمعیت های مختلف، اعم از کوچک و بزرگ، از طریق نمونه گیری آماری انتخاب و تحت مطالعه قرار می گیرند. معمولاً هدف اینگونه طرح ها، مطالعه در پراکندگی و سایر مشخصات گروه مورد مطاله است.
تحقیق از طریق پرسشنامه
تحقیق از طریق مصاحبه
تحقیق از طریق مشاهده
تحقیقات از راه بررسی به طرق زیر انجام می گیرد.
1) تحقیق از طریق پرسشنامه
پرسشنامه ای تنظیم، و بین عده ای که از طریق نمونه گیری انتخاب شده اند ،توزیع می گردد . استنتاج و تجزیه و تحلیل پاسخ ها، مهمترین کار محققی است که برای تحقیق مساله مورد نظر این روش را اتخاذ کرده است.
2) تحقیق از طریق مصاحبه
در این روش محقق و یا دستیاران او ، سوالات پرسشنامه را شخصاً مطرح و پاسخ ها را یادداشت می کنند. جوابها در این پرسشنامه ها نیز به طریق قبلی استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
2) تحقیق از طریق مشاهده
در این متد، محقق به مشاهده امور و وقایع می پردازد و اطلاعات حاصل را یادداشت و پس از تکمیل، مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد، مشاهده ممکن است به صورت آزاد یا سیستماتیک و کنترل شده باشد .
گزارش تحقیق
گزارش تحقیق در تحقیقات از نوع بررسی، شامل نکات زیر می باشد:
الف) بیان مساله تحقیق و هدف آن
ب) شرح طرح تحقیق
پ) روش جمع آوری اطلاعات
ت) نتایج بدست آمده
ث) تفسیر مطالب و خلاصه تحقیق
ج) پیشنهادات مفید برای ادامه مطالعه
2-1 ) شرایط لازم در جمع آوری مطالب تاریخی
در جمع آوری مطالب و اطلاعات تاریخی باید به نکات زیر توجه داشت:
الف) آیا اطلاعات جمع آوری شده در زمان وقوع حوادث ثبت و ضبط گردیده ، یا بطور دست دوم جمع آوری شده است. اطلاعات دست اول همیشه الزاماً مطمئن تر از اطلاعات دست دوّم نیست ، و در سنجش مورد اطمینان بودن اطلاعات، باید به شرایط زمانی و مکانی اطلاعات جمع آوری شده توجه دقیق مبذول داشت . چه بسا اطلاعاتی که به سبب ترس از حکّام و کنترل های امنیتی در زمان حدوث وقایع ، به صورت نادرست ثبت و ضبط گردیده است و قابل اعتماد نیست ، و حال آنکه مدّتی بعد، و پس از ایجاد شرایط زمانی مطلوب ، اطلاعات قبلی مجدداً به صورت واقعی و منصفانه به کتابت رسیده و نقل شده است.
پایان