شورای امنیت سازمان ملل
United Nations Security Council
شورای امنیت ملل متحد یکی از ارکان سازمان ملل متحد است که وظیفه پاسداری از امنیت و صلح بین المللی را به عهده دارد. بر اساس منشور سازمان ملل متحد، حیطه قدرت شورای امنیت شامل اعزام نیروهای پاسدار صلح، تصویب تحریم های بین المللی، و اعطای اجازه استفاده از نیروی نظامی علیه کشورهای متخاصم است. تصمیم های این شورا به صورت قطعنامه های شورای امنیت اعلام می شود.
نشان شورای امنیت ملل متحد
اولین جلسه شورای امنیت در ۱۷ ژانویه ۱۹۴۶ در کلیسای وست مینستر لندن برگزار گردید. از زمان اولین جلسه آن تاکنون، شورا به طور مداوم به کار خود ادامه داده و به صورت گسترده ای در جهان اعتبار کسب کرده است و جلساتی در بسیاری از شهرها مانند پاریس و آدیس آبابا داشته است. با وجود این بیشتر جلسات آن در مقر معاونت سازمان ملل متحد در شهر نیویورک تشکیل می شود.
گروه های عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد به دو نوع تقسیم می شوند: اعضای دائمی و اعضای انتخابی.
اعضای دائم و دارای حق وتو، پنج کشور آمریکا ، بریتانیا ، چین ، روسیه و فرانسه هستند.
۱۰ عضو انتخابی شورا توسط مجمع عمومی برای یک دوره دوساله (که از ۱ ژانویه آغاز می شود) انتخاب می شوند. با این حال در نخستین انتخاب اعضای غیر دائم پس از افزایش عده اعضای شورای امنیت از ۱1 به ۱۵ عضو، ۲ عضو از ۴ عضو اضافه شده برای یک دوره یک ساله انتخاب شدند. عضوی که خارج می گردد بلافاصله قابل تجدید انتخاب نخواهد بود.هر سال، مجمع عمومی، پنج عضو جدید را انتخاب و جایگزین اعضای قدیمی تری که دوره عضویت شان در ۳۱ دسامبر پایان می یابد، می سازد.
اعضای انتخابی و غیر دائم شورای امنیت
مجمع عمومی، ۱۰ عضو غیر دائم را با توجه به شرکت اعضای سازمان ملل متحد در حفظ صلح و امنیت بین المللی و سایر هدف های سازمان در درجه اول و هم چنین با توجه به تقسیم عادلانه جغرافیایی انتخاب می کند. تقسیم عادلانه جغرافیایی که از سال ۱۹۶۵ بر اساس قطعنامه هجدهمین اجلاس مجمع عمومی به اجرا گذارده شده است به این نحو است:
تقسیم جغرافیایی اعضای غیر دائم
اعضای غیردائم کنونی عبارت اند از
یک کشور که عضو سازمان ملل متحد است ولی عضو شورای امنیت نمی باشد، می تواند در جلسات شورای امنیت که مرتبط با آن کشور است، شرکت کرده و از علائق و منافع خود دفاع کند. کشورهای غیر عضو به طور مداوم و طبق برنامه برای بحث و گفتگوها زمانی که آن طرف اختلاف هستند دعوت می شوند. شرکت در بحث ها و مذاکرات شورای امنیت نه تنها برای دولت ها بلکه برای برخی سازمان های آزادیبخش، که مورد شناسایی قرار گرفته اند مانند سازمان آزادیبخش فلسطین (ساف) که به عنوان ناظر در سازمان ملل حضور دارد، امکان پذیر می باشد.
وضعیت کشورهای غیر عضو
تاکنون در تعداد اعضای شورای امنیت سه دوره تغییر صورت گرفته است.
در سال ۱۹۶۵ با اصلاح ماده های ۲۳ و ۲۷ منشور سازمان ملل متحد، اعضای انتخابی شورا از ۶ کشور به ۱۰ کشور افزایش یافتند.
در سال ۱۹۷۱ مجمع عمومی و شورای امنیت، کرسی نمایندگی چین را از جمهوری چین (تایوان)، که از سال ۱۹۴۹ فقط بر تایوان و جزایر اطراف آن اعمال حاکمیت می کرد، گرفته و به جمهوری خلق چین واگذار کردند.
همچنین، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در سال ۱۹۹۱، هیچ تغییری بر ماده ۲۳ اعمال نشد و بدون هیچ اختلاف قابل توجهی، فدراسیون روسیه کرسی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی را در اختیار گرفت.
تغییرات تعداد اعضای شورای امنیت
نقش رئیس شورای امنیت شامل تنظیم برنامه و الگویی برای تشکیل مداوم جلسات آن و رسیدگی به هر نوع بحران است. ریاست شورا به طور چرخشی و به ترتیب الفبای انگلیسی نام کشورهای عضو واگذار می شود و طول مدت آن یک ماه می باشد.
ریاست شورای امنیت
طبق ماده ۲۴ منشور، شورای امنیت از طرف تمامی اعضای سازمان ملل مسئول اصلی حفظ صلح و امنیت بین المللی است و باید در اجرای این وظایف طبق اهداف و اصول ملل متحد عمل کند.
نقش شورای امنیت
مسئول اولیه حفظ صلح و امنیت بین المللی؛
توصیه روش های مسالمت آمیز حل و فصل اختلافات بین المللی؛
تاسیس ارکان فرعی که برای انجام وظایف خود لازم می داند؛
توسل به قوه قهریه برای حفظ یا اعاده صلح در صورت لزوم؛
تنظیم برنامه برای تاسیس سیستمی برای هدفمندی استفاده از تسلیحات نظامی و نظارت بر آن؛
تحقیق، تجزیه و تحلیل هر وضعیتی که باعث افت جهانی یا افزایش تنش شود؛
فراخوانی اعضا برای اعمال کردن تحریم های اقتصادی و سایر ابزارهایی که با توسل به زور ارتباطی ندارد در جهت جلوگیری یا توقف هر نوع تجاوز و عملی کردن تصمیم های شورا؛
به کارگیری نظام قیمومت بین المللی در صورت ضرورت در مناطق استراتژیک؛
تعیین وجود تهدید به صلح یا اقدام تجاوزکارانه و ارائه توصیه درباره این که چه اقدامی باید صورت گیرد؛
دعوت از طرف ها برای پیروی از اقدامات موقتی که برای پیشگیری از وخامت اوضاع ضروری یا مطلوب به نظر می رسد.
وظایف و اختیارات خاص شورای امنیت
درخواست نظر مشورتی از دیوان بین المللی دادگستری درباره هر مسئله حقوقی؛
ارائه توصیه به مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای انتصاب دبیرکل سازمان ملل متحد و انتخاب قضات دیوان بین المللی دادگستری به اتفاق مجمع عمومی؛
توصیه به مجمع عمومی در خصوص پذیرش اعضای جدید سازمان ملل
توصیه به مجمع عمومی در مورد سلب امتیازات یا تعلیق حقوق و مزایای عضویت کشوری که مورد توبیخ واقع شده است و توصیه برقراری مجدد این امتیاز و حقوق؛
توصیه به مجمع عمومی برای اخراج عضوی که به طور دائم از منشور سرپیچی می کند.
وظایف و اختیارات مشترک شورای امنیت و مجمع عمومی
هنگامی که شکایتی مربوط به تهدید به صلح در شورا مطرح می شود، نخستین اقدام آن به طور معمول این است که به طرفین توصیه می کند با شیوه های مسالمت آمیز به توافق برسد البته شورا می تواند اصولی را برای راه حل مسالمت آمیز تعیین کند و در بعضی موارد خود شورا اقدام به تحقیق و میانجیگری می کند اما شورا ممکن است هیئتی اعزام، فرستادگان ویژه منصوب و یا از دبیرکل بخواهد از کمک و نفوذ خود استفاده کند.
فصل ششم منشور ملل متحد به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات می پردازد. کشورهایی که دارای اختلافاتی هستند که می تواند منجر به جنگ شود، نخست از همه تلاش می کنند از طریق روشهای مسالمت آمیز از جمله "مذاکره، تحقیق، میانجیگری، مصالحه، داوری، حل و فصل قضایی، توسل به آژانس های منطقه ای یا سایر راه های مسالمت آمیز به دنبال راه حل باشند.
فصل ششم منشور ملل متحد
فصل هفتم از منشور ملل متحد اختیارات شورای امنیت سازمان ملل را برای حفظ صلح بیان می کند؛ و به این شورا اجازه می دهد تا «وجود هرگونه تهدیدی برای صلح، نقض صلح یا اقدام تجاوزگرانه» را تعیین کند و اقدامات نظامی و غیرنظامی را برای «برقراری صلح و امنیت بین المللی» انجام دهد.
فصل هفتم منشور ملل متحد
شورای امنیت به طور دائمی مشغول به کار است در حالی که جلسات مجمع عمومی سازمان ملل بنابر جداول زمانی خاص یا برخی ضرورت ها تشکیل می شود. مقررات مربوط به آیین نامه داخلی شورای امنیت، نیز توسط خود شورا تصویب شده است.
طرز کار شورای امنیت
شورای امنیت به نحوی سازمان یافته است که بتواند به طور دائم انجام وظیفه کند و در زمان های مشخصی اجلاس برگزار نمی کند. به محض اینکه شرایط ایجاب کند با درخواست رئیس شورا فوراً تشکیل جلسه می دهد. از این روی هر عضو شورای امنیت، یک نماینده دائمی انتخاب می کند که در مقرّ سازمان ساکن باشد تا شورا بتواند در مواقع لزوم تشکیل جلسه دهد. این مورد جزء اصول بسیار مهم منشور ملل متحد است که برای مقابله با ضعف جامعه ملل در گذشته بود. چراکه تشکیلات جامعه ملل همیشه قادر به واکنش مناسب و سریع در همه موارد بحرانی نبود.
سازمان دهی کارهای شورای امنیت (تشکیل جلسات)
شورا جلساتی (ادواری) به فواصل معین خواهد داشت و هر یک از اعضای شورا در صورتی که مایل باشد می تواند توسط یکی از اعضای دولت خود یا نماینده ای که مخصوصاً بدین منظور تعیین شده است در آن جلسات شرکت جویند. برخلاف جلسات ادواری که ۲ بار در سال برگزار می شود، جلسات عادی به درخواست رئیس شورا هر زمان که ضرورتی باشد تشکیل می شود. فاصله این جلسات نباید از ۱۴ روز، بیش تر باشد.
تقاضای تشکیل جلسه شورای امنیت بدین ترتیب است که درخواستی تقدیم ریاست شورا می شود که در آن تشکیل جلسه فوری شورا خواسته می شود. این درخواست می تواند از طرف نهادهای زیر مطرح شود:
یک دولت عضو سازمان ملل متحد، خواه طرف مناقشه باشد یا نباشد؛
یک دولت غیر عضو سازمان به شرط آن که صریحاً تعهدات مندرج در منشور در خصوص حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی را بپذیرد و خود طرف مناقشه نیز باشد؛
مجمع عمومی سازمان ملل متحد و دبیرکل سازمان ملل که هر دو می توانند توجّه شورای امنیت را به وضعیت هایی که محتمل است صلح و امنیت بین المللی را به مخاطره بیندازد جلب نمایند.
شورای امنیت معمولاً در مقر سازمان ملل متحد تشکیل جلسه می دهد. اما می تواند به درخواست هر عضو شورا یا دبیرکل در جای دیگری که برای انجام وظیفه خود مناسب می داند تشکیل جلسه دهد.جلسات برگزار شده در ۱۹۴۵ و ۱۹۵۱ پاریس، ۱۹۷۲ آدیس آبابا، ۱۹۷۳ پاناما و ۱۹۹۰ ژنو ناظر بر همین موضوع است.
مکان برگزاری جلسات شورای امنیت
در حالی که سایر ارکان سازمان ملل متحد فقط قادر به دادن توصیه هایی به دولت های عضو هستند، شورای امنیت قادر است تصمیمات لازم الاجرایی در چارچوب منشور ملل متحد اخذ و تمامی دول عضو را موظف به اجرای آن نماید. تصمیمات شورای امنیت تحت عنوان قطعنامه با رای اکثریت به تصویب می رسد. هر عضو شورای امنیت دارای یک حق رای است. تصمیم در خصوص مسائل مربوط به روال کار و آئین نامه ها با رای مثبت ۹ دولت اخذ می شود. به عبارت دیگر رای گیری در خصوص مسائل آیین کار، رای گیری با اکثریت عددی است. در این رای گیری صرفاً وجود ۹ رای مثبت کافی است و نوع عضویت رای دهنده (دائمی یا غیر دائمی) مورد توجّه نمی باشد.
نحوه اخذ تصمیم در شورای امنیت
تصمیم گیری در خصوص سایر مسائل با اکثریت کیفی است. در اکثریت کیفی نوع عضویت رای دهنده مورد توجه است و هر پنج عضو دائم و حداقل ۴ عضو غیر دائم باید رای مثبت دهند تا موضوعی تصویب شود. هم چنین منشور، اعضای دائم را هنگامی که خود یک طرف اختلاف هستند از رای دادن در خصوص تصمیماتی که به موجب مندرجات فصل ۶ و بند ۳ از ماده ۵۲ منشور اتخاذ می شود ممنوع کرده است.
هر پنج عضو دائمی یک بار یا بیشتر «حق وتو» را اعمال کرده اند و اگر یک عضو دائمی با یک قطعنامه پیشنهادی به طور کامل موافق نباشد اما نخواهد آن را وتو کند، می تواند رای ممتنع بدهد یعنی اجازه دهد قطعنامه در صورتی که تعداد ۹ رای مثبت لازم را کسب کند به تصویب برسد.
براساس ماده ۲۵ منشور، همه اعضای سازمان ملل موافقت می کنند تصمیم های شورای امنیت را بپذیرند و به اجرا درآورند، در حالی که سایر ارگان های سازمان به کشورهای عضو توصیه می کنند، فقط شورای امنیت اختیار دارد تصمیم هایی اتخاذ کند که کشورهای عضو براساس منشور، ملزم به اجرای آن ها هستند.
در صورتی که یکی از اعضای دائم شورای امنیت رای منفی دهد این رکن نمی تواند هیچ تصمیمی اتخاذ کند. تا به حال چندین بار وتوی یکی از اعضای دائمی که در مسئله ای ذی نفع بوده است سبب شده است تا شورای امنیت به عنوان رکن اصلی حفظ صلح و امنیت بین المللی فلج شود و نتواند اخذ تصمیم نماید. نمونه استفاده از این رای منفی را می توان وتوهای مکرر ایالات متحده آمریکا در خصوص قطعنامه هایی که به اسرائیل عملکردی انتقادی دارد و همچنین وتوی چین در خصوص اجرای عملیات حفظ صلح سازمان ملل متحد در گواتمالا دانست چرا که چین ارتباط و همکاری دولت گواتمالا با تایوان را مغایر با حاکمیت و منافع ملی خود می دانست. پذیرش حق وتو از همان ابتدا در کنفرانس سانفرانسیکو با انتقاد دیگر کشورها مواجه شد چراکه آن ها معتقد بودند به رسمیت شناختن این حق در واقع نفی اصل برابری دولت ها می باشد. اما این پنج عضو با این استدلال که بیش ترین نقش اساسی در حفظ صلح و امنیت بین المللی و تامین مالی و نیروی نظامی سازمان ملل بر عهده آن ها است و اگر صلح و امنیت بین المللی به خطر افتد و اختلافی به جنگ منتهی شود آن ها هستند که نقش اساسی در پیش گیری از خصومت ها و خاموش کردن آتش جنگ دارند این امتیاز را برای خود قانونی و برحق می دانستند. ۵ عضو دائم شورای امنیت در نهایت با وجود تمام انتقادها جامعه بین المللی را تهدید کردند که اگر حق وتو برای آن ها به رسمیت شناخته نشود موضوع تاسیس سازمان ملل متحد به طور کلی منتفی خواهد شد. در نتیجه این امر، سایر کشورهای عضو به این نتیجه رسیدند که اساساً ایجاد چنین امتیازی برای اعضای دائم بهتر از آن است که سازمان ملل اساساً تشکیل نشود.
حق وتوی اعضای دائم شورای امنیت
عواملی سبب شده از تاثیر حق وتو تا حدودی کاسته شود. ماده ۲۷ منشور برای اخذ تصمیم مقرر کرده است که اعضای دائم باید رای مثبت دهند و رای منفی آن ها مانع از اتخاذ هرگونه تصمیمی خواهد شد. این ماده هیچ اشاره ای به غیبت عمدی اعضا در جلسات شورا و امتناع از دادن رای نکرده است؛ بنابراین غیبت عمدی در جلسات و امتناع از دادن رای وتو محسوب نمی شود. روش کنسانسوس و قطعنامه ۳۷۷ مجمع عمومی سازمان ملل متحد مصوب ۱۹۵۰ هم تا حدودی در این انعطاف سهیم هستند.
انعطاف در نحوه تصمیم گیری در شورای امنیت
رویه شورای امنیت به این گونه است که عدم حضور یک عضو دائمی در جلسات شورا یا امتناع از دادن رای را به عنوان رای ممتنع ارادی لحاظ می کند. این رویه از سال ۱۹۴۶ برقرار شده است.
امتناع از رای و غیبت در جلسه های شورای امنیت
این قطعنامه در ۳ نوامبر ۱۹۵۰ توسط مجمع عمومی تصویب گردید و راه را برای ورود مجمع عمومی و دبیرکل سازمان ملل متحد بازگردید. طبق قطعنامه اتحاد برای صلح چنانچه شورای امنیت به علت کاربرد وتوی یک عضو دائمی نتواند در برابر تهدید علیه صلح، نقض صلح یا عمل تجاوزکارانه در منشور ملل متحد، اتخاذ تصمیم نماید، مجمع عمومی می تواند به درخواست اکثریت اعضا یا شورای امنیت (با رای موافق ۹ عضو) آن مسئله را بررسی نماید و به اعضا راه های مناسب را توصیه کند. این راه ها می تواند شامل تصمیمات جمعی و حتی در صورت نیاز، کاربرد نیروی نظامی برای حفظ صلح و امنیت بین المللی باشد. در اجرای قطعنامه ۳۷۷ بود که مجمع عمومی در برخوردهای انگلیس و فرانسه و اسرائیل علیه مصر در سال ۱۹۵۶ به جای شورای امنیت که بر اثر وتوهای پی در پی از تصمیم گیری فلج شده بود به طرفین متخاصم دستور آتش بس داد و نیروی امداد ملل متحد را ایجاد کرد تا بر این آتش بس نظارت کند. هم چنین مجمع عمومی در قضیه اشغال مجارستان در ۱۹۵۶، بحران کانال سوئز در ۱۹۵۶، قضیه نامیبیا در ۱۹۸۱ و در قضیه وضعیت جولان در ۱۹۸۲ از تمهیداتی که در این قطعنامه است استفاده کرد و تشکیل جلسه داد.
قطعنامه ۳۷۷ (اتحاد برای صلح)
کمیته ستاد نظامی (فعلاً در عمل کاری انجام نمی دهد)؛
کمیسیون خلع سلاح؛
کمیته کارشناسان؛
کمیته پذیرش اعضای جدید؛
مسئول غرامت جنگ عراق علیه کویت؛
کمیته ضد تروریسم؛(که بعد از حملات 11 سپتامبر 2001 تشکیل شد)
عملیات و هیئت های حفظ صلح؛
دیوان کیفری بین المللی یوگسلاوی سابق (دادگاه بین المللی کیفری یوگسلاوی سابق)؛
دیوان کیفری بین المللی برای رواندا (دادگاه بین المللی کیفری برای رواندا)؛
این دو دیوان برای برای تعقیب جنایت علیه بشریت تشکیل شده اند
کمسیون نهادینه سازی صلح بین المللی (به عنوان نهاد مشورتی وابسته).
نهادهای وابسته به شورای امنیت
ساختار شورای امنیت با انتقادات بسیاری از کشورها روبه رو شده است و ترکیب کنونی آن به جز اعضای دائم شورا، مطلوب اکثر کشورهای جهان نیست. بیشترین تغییراتی که در خصوص شورای امنیت مورد توجه کشورها واقع شده، اصلاح آیین کار آن، حذف حق وتو و افزایش تعداد اعضای دائم شده اند.
ایران در طول عمر ۷۲ ساله شورای امنیت سازمان ملل متحد، فقط یک بار برای مدت دو سال (1956-1955) به عضویت شورای امنیت انتخاب شد و پس از آن هیچ وقت برای چنین جایگاهی برگزیده نشد.
ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد
پایان
باشگاه خبرنگاران جوان
سایت تحلیلی خبری تابناک
ویکیپدیای انگلیسی و فارسی