روابط متقابل شهر و روستا با تاکید بر ایرا ن
تعاریف و مفاهیم شهر و روستا
-اهمیت بررسی و مطالعات شهر و روستا
به منظور درک مسائل شهر گرایی
پیدایش راه حلهای مناسب جهت برقراری یک رو ند توسعه متعادل شهری و روستایی و متناسب بــا امکانات موجود ناحیه ای ، کشوری
و حل مسائل مهاجرت روستاییان به شهرها
انجام پژوهشایی در این زمینه
چه در مناطق شهری و چه در مناطــق روستایی ما را برای درک و فهم پدیده واقعی که امروز با آن مواجه هستیم کمک خواهـد کرد
و از اختلاف شدید مزایای اقتصادی ، اجتماعی شهر و روستا که در حال حاضر روبه افزایش است خواهــد کاست .
از سوی دیگر
شهرنشینی امروزه به یکی از پیچیده ترین فضاهای کالبدی و عملکردی تبد یل شده است
اینکه شهرها چگونه پا می گیرند
بر اساس چه روابطی به حیات خود ادامه می دهند
نیروی محرکه پویایی عظیم آنها چیست
عوامل محیطی و جغرافیایی در مکان یابی آنها تا چه حد موثر بوده است
از جمله پرسشهایی است که تنها به طور جسته گریخته مورد بررسی قرار گرفته است .
در پیدایش و شکل گیری شهرهای شرقی در خاور میانه بطور عام وایران بطور خاص
عوامل متعددی جون عوامل سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی با اتکا به شرایط مساعد محیط طبیعی نقش موثری داشته است .
در خاور میانه مناطق مساعد طبیعی برای کشاورزی و سکونت یکجا نشینی به واحدهای بزرگ و کوچک و یا نوارهای کاملا باریک منحصر می شود .
در حالیکه گستردگی فضاهای سکونتی و معیشتی در اروپا و حتی هندوستان و چین از ویژگیهای چشم انداز جغرافیایی آنها است .
به عقیده ویرت حوزه نفوذ کشاورزی مربوط به شهرهای شرقی اغلب به مراتــب مشخصتراز شهرهای اروپایی است .بسیلری از شهرها ، مرکز یک محدوده معین طبیعی و جمعیتی اطراف خود هستند،که پیرامون آن را بیابان ، اراضی بایر یا دیمزارها در برگرفته است .
در ایران نیز فضاهای حیاتی عمدتا در جایی شکل گرفته که یا بارندگی کافی داشته و یا اینکه امکان آبیاری از طریق روشهای سنتی یعنی قنوات و چاه و چشمه برای تامین آب وجود داشته است .
ویتفوگل اصطلاح ((تمدن آبی )) برای مشرق زمین توصیف کرده است .
شهرهای شرقی واقع در مسیر کاروانها بیشترین شهرت را در این رابطه کسب کرده کرده اند.
گروهی دیگر بر این باورند که شهر در وهله اول مکان مرکزی مناطق روستایی کشاورزی اطراف خود است
وجه تمایز بنیادی شهرهای شرقی و مغرب زمین نیز در زمینه روابط آنها با حوزه نفوذ شهر است.
در مورد شهرهای شرقی عقیده بر این است که این شهرها بیشتر گیرنده هستند تا دهنده.
گرچه این پدیده(گیرندگی تا دهندگی ) از ویژگیهای شهرهای شرقی است
اما به این نکته نیز باید توجه کرد که در دوره های مختلف تاریخی ، شهر به عنوان یک مرکز فعال سازماندهی و توانمند ، بخشی از تحولات زمان را به حوزه نفوذ خود نیز انتقال داده است مباحث این مناسبات اساسی ، نظریه های سرمایه داری بهره وری را در ارتباط با عملکرد شهرهای شرقی را تشکیل میدهد
این نظریه سالها محور مباحث جغرافیایی و بویژه از دهه 1960در مکتب جغرافیای آلمــان بوده است .
پل سینجر معتقد است که برای درک مسئله پیدایش شهر ابتدا باید تفاوت و رابطه شهر و روستا را بررسی کرد وی می گوید روستا با اتکا به طبیعت خویش خود کفا است .
در صورتی که شهر به عنوان محل طبقه حاکم و مقر قدرت برای رفع نیازهای اولیه خود محتاج به روستا است و با اتکا به پسکرانه و یا منطقه معتدل بخود رشد می کند
بررسی روابط شهر و روستا در گذشته نشان می دهد که این روابط چند جانبه بوده و کنشهای متعدد و دو جانبه ای میان آنها وجود داشته است .
یکی از عوامل مهم پیدایش و ضرورت ارتباط بین شهر و روستا نقش اضافه تولید محصولات کشاورزی و دامپروری است که موجب پیدایش حرکت و جریان اقتصادی میان شهر و روستا می گردد .
کارکردهای اداری ، خدماتی و سیاسی شهر نیز برقراری این ارتباط را اجتناب ناپذیر می سازد .
شهرها و روستاها ی ایران نیز طی قرنها تحولاتی را پذیرا گشته اند این سیر تکوینی برای شهرها به مراتب بیشتر از روستاها بوده است .
گرچه ممکن است در پاره ای روستاها تغییرات نسبی در شیوه های تولید و نوع معیشت روستایی و روابط اجتماعی حاصل شده باشد .
با رشد فزاینده آمد و شد وسایط نقلیه موتوری میان شهر و روستا روابط شهر و روستایی ایران نیز از نظم و روال معینی برخوردار شده است . باغات حومه شهری که کاربردهای زراعی داشته و یا برای تعطیلات تابستانی اخر هفته مورد استفاده قرار می گیرند به مناطق مسکونی دائمی تبدیل شده و تغییر کاربری داده اند.
این وضع نه تنها در مورد شهرهای بزرگ بلکه دیگر شهرهای متوسط اندام ایران نیز چنین روندی را دنبال می کنند .
به لحاظ تماسهای فرهنگی طی قرون وسطی و عصر جدید شهرهای شرقی هم در بافت قدیم و هم در بافت جدید خود وجوه مشترکی با شهرهای مغرب زمین دارند .
.
در عین حال تفاوتهای ساختاری و کالبدی بین شهر و روستا همچنان بر جای مانده است .
برخی تحولات دهه های اخیر شهر و روستایی در مشرق زمین و کشورهای توسعه نیافته معلول عملکردهای مستقیم و غیر مستقیم نظام سرمایه داری و توسعه سوداگری زمین می باشد . نتیجه آن توسعه های ناموزونی است که در پیرامون شهرها شکل می گیرند .
شهر نشینی در ایران دستخوش تحولات ودگرگونیهای زیادی شده است .آنچه بیش از هر چیز در دگرگونی ساخت و سازها ی فضایی شهرها به ویژه شهرهای بزرگ دخالت داشته ساختار نظام حکومتی بوده است.
خاستگاه و پایگاه اجتماعی حکومت تا اوایل سده اخیر در ایران منشاء ایلی و عشایری داشته و سران ایلات با برخورداری از موقعیتها و فرصتهای مغتنمی که به آنها دست می داده با تشکیل سلسله ای پس از سرکوبی ایلات دیگر به حکومت می رسیدند .
حکومتها در ابتدا به حفظ نظم و گرفتن مالیات و پاره ای امور دیگر می پرداختند .
با پیچیده تر شدن نظامهای اجتماعی و سیاسی کار حکومتها هم وسعت گرفت و تعدادی از وظایف دولت در مفهومی که امروزه می شناسیم برعهده حکومت افتاد بطوری که رفع حوایج شهری نیز از آن جمله است .
این وضعیت تا انقلاب مشروطیت ادامه داشت و با سست شدن جامعه فئودالی کم کم دولت در کنار حکومت شکل گرفت .
روی کار آمدن نظام متمرکز پهلوی تغییرات عمده ای را در نظامهای سیاسی قبلی به وجود آورد .
این دگرگونیها بر خلاف سنت دیرین نه بر اثر فشار نظامی بلکه به دنبال یک سلسله تاکتیکهای سیاسی انجام گرفت و موجب تضعیف نظامهای ایلی و قبیله ای شد، در مقابل عناصر شهرنشین به لحاظ قدرت مالی و منزلت اجتماعی جای آنان را گرفتند.
خصوصیات بارز این پدیده توسعه شهرنشینی و ازدیاد جمعیت و پیدایش گروهها و طبقات جدید اجتماعی در شهرها بود.
ایران رفته رفته اثرات خود را در روند شهر نشینی بر جای نهاد و به صورت ناموزون توسعه فضایی و رشد سریع شهرها را موجب گردید .شهرهای بزرگ و متوسط ایران نیز صحنه درگیریها و سازشهای فرهنگی با غرب بوده اند .
تصمیمات و کنشهای دولت نیز تاثیرات خود را به طرق مختلف بر سیمای شهر بر جای نهاد.
به مرور که وظایف دولتها بیشتر شده کارهای جدیدی از جمله امور رفاهی شهرها را نیز
به عهده گرفتند و شهرداری نیز به صورت یک نهاد اداری و به عنوان یکی ازسازمانهای
اجرایی نوپای دیگر به تشکیلات اداری افزوده شد.
افزایش جمعیت که از نیم قرن به این طرف موجب ایجاد شهرهای جدید و رونق و گسترش شهرهای قدیم ایران شده است ابعاد تازه ای را در زمینه جوابگوئی به نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مطرح می کند.
نسبت جمعیت شهری به کل جمعیت از 28درصد در سال 1300 به 30 درصد در ســال 1330 تغییر یافت
نرخ متوسط رشد از 65/2 درصد در دوره 40-1300 به 42/4 درصد در دوره 57- 1340 بالغ می گردد
.از آن سالها تا کنون بر شتاب شهر نشینی همچنان افزوده شده و نرخ رشد مناطق شهری به 4/5 در سال رسیده است.
تعداد مراکز شهری از 199 شهر در سال 1335 به 259 شهر در سال 1345 و 373 شهر در سال 1355 و سرانجام به مرز 496 شهر در سال 1365 رسید.
با نگاهی به فضای مراکزشهری می توان گفت اغلب شهرهای ایران کوچک می باشند . از 496 شهر کشور 380 شهر آن کمتر از 50000 نفر جمعیت دارد .
روند کنونی افزایش جمعیت و تحولاتی که در امر شهر نشینی ایران به وقوع پیوسته با توجه به تغییر نسبت جمعیت شهری و روستایی و پیش بینی روند آینده آن در جهت گرایش به زندگی شهری بخش عظیمی از محیطهای جدید زندگی به صورت شهری خواهند بود . بنابراین با توجه به روند گذشته رشد جمعیت و نرخ رشد موجود افزایش تعداد شهرهــای ایران از 199 در سال 1335 به 496 شهر در سال 1365 که به موازات آن تعداد جمعیت شهر نشین را از 4/31 درصد در سال 1335 به حدود55 درصد در سال 1365 رسانیده است .
به جهت اینکه بخش مهمی از نرخ رشد بالای جمعیت شهرها
ناشی از مهاجــرت روستاییان می باشد
حل بسیاری از مشکلات شهری در گرو حل همزمان مشکلات روستایی به طور کلی توسعه موزون و یکپارچه کشور است
با آگاهی از این واقعیتها بررسی علمی روابط شهر و روستا در ایران ضرورتی اجتناب ناپذیر برای
درک مسائل شهر گرایی در کشور است.
برای برقراری تعادل میان شهر و روستا و توسعه موزون
هر دو تنها راه چاره ارتــقــای سطح زندگی مردم روستاها و توسعه روستایی است.
این امر ممکن نیست مگر اینکه
بخش کشاورزی و خدمات وابسته به آن نیز با کیفیت سطح زندگی در کل کشور از حالت رکود بیرون آمده و پا به پای اقتصاد شهری به صورت مکمل یکدیگر توسعه یابند
که در آن شکاف بین نواحی شهری و روستایی به حداقل ممکن کاهش یابد.
– تعریف و مفهوم شهر
کلمه شهر از شار و شارستان گرفته شده است و شهرستان همان شارستان است و بخشی از محل تمرکز و سکونت و اجتماع شهر نشین قدیم بوده است . شهر یک هسته مرکزی داشته که شارستان می گفتند .
ظاهرا ابتدایی ترین شهرها به صورت دایره بوده است .معادل این کلمه در عربی مدینه و در رومی اورب است یا Village و مترادف آن کامپانی که از کمپ (camp)گرفته شده و به معنی محل اتراق اردوگاه نظامی است
– مفهوم شهر از دیدگاه آماری
متخصصین آمار احتیاج دارند که شهر را تعریف کنند چرا که باید بدانند که نسبت و رابطه بین جمعیت روستایی و روستا نشین و شهری و شهر نشین در یک منطقه معین چیست ؟
در ایران از سال 1335 به این طرف سکونتگاهها و مراکز تراکم انسانی بیش از 5000 نفر جمعیت شهر شناخته شده بود
و اخیرا طبق قانون تقسیمات کشوری تعداد جمعیت شهر به 10000 نفر افزایش یافته است.
روستا معمولا جایی است که اساس و مبنای معیشت آن بر کار کشت به ویژه بهره برداری از زمین استوار است،
شهر جایی است که مبانی شغلی و معیشتی و بافت، مسکن آن با بهره برداری از زمین رابطه ای مستقیم و چندانی ندارد و یا انکه کار کشت مشغله اصلی آن را تشکیل نمیدهد
مفهوم شهر از نظر نوع معیشت
دست یافتن به چهره خارجی یک مرکز تجمع شهری برای جغرافیای انسانی پر معنی و با اهمیت است .
یک شهر قبل از هر چیز سیما و منظره ای دارد
و چهره خارجی مناظر نیز عامل طبقه بندی آنهاست . در چهره خارجی یک شهر عواملی چون عدد جمعیت ،جنبه تاریخی ، منشا زراعی،صنعتی و غیره منعکس است.
– مفهوم شهر از دیدگاه منظر خارجی و سیمای آن
– مفهوم شهر از دیدگاه تاریخی
شهر در قدیم وظایف و خدماتی را انجام می داده و عملکرد آن حقوق ، مزایا و برتریهایی را برای آن انجام می نموده است. بخاط چنین امکاناتی درست نقطه مقابل روستا قرار می گرفته است .
مفهوم شهر از دیدگاه جغرافیا یی
برای جغرافیدان قبل از هر چیز ، شهر بعنوان فضای جغرافیایی و در معنایی اخص کلام فضای شهری مطرح است .
برای جغرافیدان، شهر بر حسب اشغال آگاهانه فضایی از طبیعت مفهوم پیدا می کند که به مقتضای تکنیک متداول زمان ، انسانها آن را در اختیار می گیرند و برهمین اساس اولین عاملی که مشخص کننده شهر است ، موقع جغرافیایی و دومین عامل مقر و مکان است .
برای جغرافیدانان، شهر فضای پویایی ،رفت و آمد و حرکت انسانها است.
مرفولوژی بافت شهر بیانگر نقشه و طرح شهر است که اغلب به گونه های آشفته ،شعاعی و یا شطرنجی دیده می شود.
نظر سایر اندیشمندان در باب ساخت کالبدی شهر
– به نظر فردریک ریشتفن شهر اجتماعی از انسانها در مکان معینی است که حیات عادی آنان از فعالیتهای غیر زراعی به ویژه از راه بازرگانی و صنعتی تامین می شود .
– ژان برون و پیر دفونتن معتقدند که شهر جایی است که اکثریت مردم آن بیشتر وقت خود را داخل منطقه شهری می گذرانند و روستا جایی است که مردم ان اکثریت وقت خود را در خارج از قلمروی مسکونی خود به سر میبرند.
– واگنر می گوید شهرها محل تجمع تجارت انسانی است ، گر چه شهری نیست که در آن تجارتی نباشد.
– راتزل می گوید یک شهر عبارت است از اتحاد انسانها و مساکن انسانی که سطحی را می پوشاند و بر سر راههای مهم تجارتی قرار دارد.
– هانری دوریر می گوید یک شهر را بیشتر از شکل کم و بیش منظم یعنی بـسـتــه و محدود و جمع جور و متمرکز برگرد یک هسته مرکزی قابل تشخیص ،میتوان شناخت.
– آلمن و ویلیام آ لسون به تفاوتهای اجتماعی داخلی شهر و روستا بیشتر تکیه دارند.
– ماکس سور شهر را الگوی کاملی از زندگی اجتماعی می داند اجتماعی که از سینه جوامع روستایی قد کشیده است.
– پیر ژرژ بر این باور است که در اقتصاد سوسیالیستی حتی شهر میتواند مکان سکنی جماعتی باشد که حیات جمعیت شهری از راه کشاورزی تامین می شود
1- شهر و روستا و تقسیم کار
عظیمترین نوع تقسیم کار مادی و فکری جدایی شهر از روستا ست.
2- تمرکز و انزوا
شهر را ،تمرکز جمعیت ،تمرکز ابزار تولید یا تمرکز سرمایه ،تمرکز لذات و تمرکز احتیاجات به وجود می آورد،در حالی که روستا واقعیت دیگری که درست از نقـطــه
مقابل واقعیت شهر است یعنی انزوا و پراکندگی را ارائه می دهد.
به گفته مارکس و انگلس دو خصیصه شهر را از روستا مشخص می کند.
بعضی از جغرافیدانان بر این باورند
که شناخت شهر باید با همسونگری انجام گیرد و شهر به مقتضای ساختارهای فیزیکی ،انسانی و اقتصادی و بالاخره اجتماعی و فرهنگی شناخته شود و برخی دیگر پا فراتر نهاده عدد جمعیت شهر را همگام با بافت و ساختار کالبدی شهر و چگونگی استقرار مسجد و زیارتگاه ،شبکه راهها و خطوط مواصلاتی میان محله ای و درون شهری و همچنین برون شهری و شهری _ روستایی ، کیفیت اشتغال طبقه فعال شهر ، جدایی و مکان یابی بخشهای مختلف فرهنگی ، دینی ، اقتصادی ، اداری و فضای مسکونی و حتی چگونگی ارتباط آنها را با کل سکونتگاهها و نیز مرکزیت و نقش شهر را از لحاظ تامین خدمات خودشهر و روستاهای پیرامون و حوزه نفوذ شهری در تمیز شهر از روستا دخالت می دهند .
– تعریف و مفهوم روستا
ده واژهای است پارسی که از دهیو گرفته شده و دهیو به معنی سرزمین و کشور است .
در تعریف و معنای ده ،همه جا به وابستگی آن به کشاورزی اشاره شده و این نشانه قائم به ذات بودن آن است چون بدون کشاورزی این صنعت را نمی یافته است.
روستا از ریشه رستن و روئیدن و ظاهرا در معنای رستنگاه آورده اند
در زبان پهــلوی به روستا ، روستاک ، رسداق رزداق و رستاق می گفتند که معنی وسیعتری از ده داشته است.
ده و قریه سکونتگاه و جامعه ای است کوچک که نیبت به روستا مفهوم محدودتری دارد و یک واحد معیشتی است که در یک فضای جغرافیایی مستقر شده ، شکل گرفته باشد
ولی روستا شامل ده یا قریه ای است همراه با مزارع ،باغات و پوشش طبیعی اطراف آن.
از خصوصیات روستا وابسته بودن آن به زمین است یا بهره وری از طبیعت و یا در رابطه با فضاهای طبیعی است .
در تعریفی دیگر روستا
عمدتا یک واحد همگن طبیعی اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و کالبدی است که از یک مرکز جمعیت و محل کار و سکونت (اعم از متمرکز و پیوسته و یا پراکنده ) با حوزه و قلمرو معین ثبتی و یا عرضی مستقل تشکیل می شود واکثریت ساکنان شاغل دائمی آن به طور مستقیم و یا غیر مستقیم به یکی از فعالیتهای اصلی زراعی ، دامداری ، باغداری صیادی ، صنایع
روستایی و یا ترکیبی از این فعالیتها اشتغال دارند.
شناخت ویژگیهای روستا با توجه به دیدگاههای متعارف علمی در سه بعد می تواند انجام گیرد.
1- گذشته نگری روستا
2- اکنون نگری یا مطالعه وضع موجود روستا
3- آینده نگری به مفهوم و چگونگی دگرگونی آن در آینده
لمتون مولف کتاب ((مالک و زارع در ایران ))
روستا را یک واحد تشکیلاتی میداند که اساس حیات اجتماعی ایران را تشکیل می داده است و جایی بوده است که در آن دسته هایی از مردم خود را برای همکاری اقتصادی و سیاسی متشکل می کرده اند.
– وحدت روستا
روستا یک واحد طبیعی است و وحدت آن را آب و خاک قلمرو آن تعیین می کند. روستا یک واحد انسانی نیز هست و وحدت انسانی آن را جمعیت روستا با فرهنگ ویژه آن تشکیل می دهد و در عین حال یک واحد سیاسی و اداری نیز هست.
خصیصه های روستا
1- در روستاها مناظر و چشم اندازهای طیعی در مقایسه با مناظر چشم اندازهای انسانی بیشتر دیده می شوند.
2- اندازه سکونتگاههای روستایی به طور طبیعی کوچکتر از سکونتگاههای شهری است.
3- تراکم جمعیت درحوزه های روستا یی به مراتب خیلی کمتر ازمراکزشهری است.
4- جمعیت مراکز روستایی ، در نگرشها و رفتار های اجتماعی ، بیشتر یک دست و متجانس می نماید.
5- اختلاف طبقاتی میان جوامع روستایی بسیار کم است.
6- در حوزه های روستایی ، تحرک فضایی و تحرک اجتماعی کمتر به چشم می خورد.
7- تعادل و همیاری متقابل در جوامع روستایی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
8- در روستاها کارگرانی بیشتر سکونت دارند که در مشاغل کشاورزی مهارت داشته باشند.
9- سهم نیروی کار در بخش خدمات در روستاها بسیار ناچیز است.
10- در جوامع روستایی ، میزان بی سوادی به ویژه در میان زنان بسیار زیاد است.
تعریف و مفهوم روستا از دیدگاه جغرافیایی
با تاکیدی که دانش جغرافیا روی مکان دارد نقش عوامل طبیعی را در استقرار و شکل گیری روستاها مد نظر قرار داد.
این عوامل عبارتند از :توپوگرافی و شیب زمین ، آب و هوا و ارتفاع از سطح دریا ، منابع آب و خاک که در مجموع شکل زمین را می سازند . بر اساس این عوامل است که روستاها شکل خاص خود را گرفته
و میتوان آنها را طبقه بندی نمود و از آنها به عنوان
روستاهای کوهستانی ،
میان کوهی ،
پایکوهی
و جلگه ای نام برد.
در این طبقه بندی نوع غالب روستاها جلگه ای و یا روستاهایی هستند که در دشتها استــقــرار یافته اند . وسعت اراضی و جمعیت پذیری این روستاها بیشتر از تیپهای دیگر می باشد ،
بعـد از روستاهای جلگه ای روستاهای پایکوهی هستند . پایکوهها به علت داشتن شیب ملایم وجود آب و بافت خاک نسبتا خوب ،
مکـانهـای مناسبی برای استقرار روستاها می باشند.
تفاوتهای ساختاری بین شهر و روستا
امروزه در شناخت شهر از روستا ملاکهایی چند وجود دارد که عبارتند از
: ابعـاد اکولوژیکی ،
شرایط شغلی ،
خصیصه های اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی ،
نوع فعالیتها ی اقتصادی ،
میزان جمعیت مشخصات شهری و
حوزه دولـت محلی.
جامعه شناسان در شناخت شهر از روستا سه بعد مهم را مورد توجه قرار می دهند .
یکی گرایش به آزادیهای مدنی ،
دوم گرا یش به محدودیت اولاد و
بعد سوم گرا یش به یکپارچگی اجتماعی است
جغرافیدانان
در این مورد به طبقه بندی زمین بیش ازسایر ملاکها اعتبار قائل می شوند و در شناخت شهر از روستا به جند ملاک : کاربری زمین ،
شرایط محیطی ،
میزان تراکم جمعیت ،
قشر بندیهای اجتماعی ،
میزان تجانس و عدم تجانس جمعیت
.
در سال 1967 ، کارشناسان سازمان ملل نیز برای شناخت شهر از روستا معیارهایی
را ارائه داده اند :
الف) حوزه اداری
ب) نوع فعالیتهای اقتصادی
ج) میزان جـمعــیـت
د) مشخصات شهری
ح) حوزه دولت محلی
مفهوم عناصر تقسیمات کشوری
عناصر تقسیمات کشوری شامل :روستا ، شهر ، بخش ، شهرستان و استان می باشند
روستا ، واحد مبدا تقسیمات کشوری است که از لحاظ محیط زیستی همگن بوده و با حوزه قلمرو معین ثبتی یا عرضی مستقل که حداقل تعداد 20 خانوار یا صد نفر اعم از متمرکز یا پراکنده درآنجا سکونت داشته باشند . به طور مستقیم و غیر مستقیم به یکی از فعالیتهای کشاورزی ، دامداری، باغداری و به طور اعم و صنایع روستایی و صید و یا ترکیبی از فعالیتها اشتغال داشته باشند.
حوزه شهری ، به کلیه نقاطی اطلاق می شود که در داخل و خارج محدوده قانونی شهر قرار داشته و از حدود ثبتی و عرضی واحدی تبعیت می کند.
بخش ، محدوه جغرافیایی معین بوده و از به هم پیوستن چند دهستان همجوار مشتمل بر چندین مزرعه ، مکان ،روستا و احیانا شهر تشکیل شده باشند که در آن عوامل طبیعی و اوضاع اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و سیاسی واحد همگنی را به وجود آورد ه است.
شهرستان ، واحدی از تقسیمات کشوری است که با محدوده جغرافیایی معین و از به هم پیوستن چند بخش همجوار که از نظر عوامل طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی سیاسی و فرهنگی واحد متناسب و هماهنگی را به وجود آورده اند.
استان ، واحدی از تقسیمات کشوری است با محدوده جغرافیایی معینی که از به هم پیوستن چند شهرستان همجوار با توجه به موقعیتهای سیاسی ،اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصاد و طبیعی تشکیل می شود.
– تعریف منطقه یا ناحیه :
منطقه عبارت از فضایی و یا قسمتی از کره زمین و یا قسمتی از خاک یک کشور که عوامل طبیعی ، اقتصادی ، اجتماعی ، آن را از محیط اطراف خود متمایز نموده است.
– تعریف و مفهوم توسعه
1- افزایش تولید کالا ، خدمات و افزایش مصرف در یک سطح متعادل انجام می گیرد.
2- توسعه اقتصادی ،لازم است رفاه اجتماعی برای همه مردم جامعه فراهم سازد . توسعه نباید تنها ثروت را افزایش دهد بلکه توسعه فرهنگی و اجتماعی جامعه را نیز سبب گردد.
3- امر توسعه ، موجب افزایش سرمایه گذاری در تعلیم و تربیت می شود ، به تجربیات و آگاهیهای مردم می افزاید.
4- توسعه سبب می شود که همه مردم جامعه از کیفیت زندگی خود در شهر و روستا اظهار رضایت کنند.
به طور کلی می توان اصول جدید توسعه را به شرح زیر خلاصه کرد:
امر توسعه باید از نقطه ای شروع شود که به سرعت نیازهای اساسی جامعه را تامین کند.
اولویت در هدفهای توسعه ، بر محور ارضای نیازهای اساسی قرار بگیرد.
در روند توسعه باید بهبود و اصلاح محیط زیست تضمین گردد.
توسعه نباید رفاه اجتماعی انسان و شرایط بیوسفر را به خطر اندازد.
توسعه باید بدون تخریب منابع طبیعی ادامه یابد.
چون جغرافیا از مکان بحث می کند لازم است که سیاست توسعه با شرایط جغرافیایی همان کشور تعیین شود.
در نوع جدید توسعه نظارت بر محیط زیست روی دو محور قرار می گیرد.
الف ) کیفیت محیط زیست
ب)توسعه دراز مدت با روند قابل تحمل
امروزه در جغرافیای اجتماعی کاربردی ،
روی موارد سه گانه کنفرانس توسعه عمل می شود که عبارتند از:
1- ریشه کن کردن فقر عمومی
2- توزیع عادلانه درآمد ، مصرف و ثروت
3- شرکت عمومی در کار و تصمیم گیری
مفهوم توسعه از دیدگاه جغرافیایی
شاید برای اولین بار ، عنوان توسعه جغرافیایی به وسیله هارولد وود استاد جغرافیا در دانشگاه مک مستر کانادا مطرح شده است.
هارولد وود ، در تعین معیارهای جغرافیایی توسعه به چند عامل از جمله
عــدالـت اجتماعی ،
تکنولوژی مهار شده ،
کنترل آلودگیهای محیط زیست ،
سلامتی و رفاه اجتماعی جامعه ،
کیفیت زندگی ،
تهیه سرمایه لازم جهت مناطق کم توسعه و نقاط روستایی تکیه می کند.
از جمله مواردی که جغرافیای توسعه را بیان می کند به شرح زیر است:
نیازهای انسان به ادامه حیات
شبکه ارتباطی
همراهی با محیط زیست
کیفیت زندگی
احساسات مشترک
پروفسور هارولد وود
معیارهای جغرافیایی را در سیر قهقرایی توسعه نیز به کار می گیرد و نشانه های آن را به شرح زیر بیان می دارد.
1- مواد وارداتی جانشین موادی می شود که می توان آن را در محدوده ناحیه یا کشور تهیه کرد.
2- بازده خاک به علل گوناگون کاهش می یابد.
3- میزان آلودگی هوا ، آلودگی آب ، آلودگی صوتی از معیارهای تعین شده تجاوز می کند ، در نتیجه سلامتی انسان در معرض تهدید قرار می گیرد.
4- زیباییهای طبیعی در نتیجه استفاده غیر معقول و نسنجیده به تدریج نابود می شود.
5- منابع طبیعی شهرها و روستا ها جهت تهیه ارز خارجی و یا سود بیشتر حریصانه مورد بهره برداری قرار می گیرند.
مفهوم شبکه شهری
شبکه شهری به مجموعه ای از شهرها گفته می شود که از فضای جغرافیایی نواحی مانند حلقه های زنجیره ای به هم پیوسته ، شکل گرفته اند و به علت رشد نا هماهنگ ، پرتو افشانی متفاوتی روی ناحیه دارند.
شبکه شهری یا توزیع شهرها در فضای جغرافیایی ناحیه ،
تنها انعکاسی از سطح تکنیکی و شکل اقتصاد ناظر بر ناحیه نیست
بلکه شکل روابط اجتماعی افراد و گروههای انسانی را نیز نشان میدهد.
در تعریفی دیگر شبکه شهری عبارت است
از ارتباط متقابل مراکز شهری و نظام مبادله و داد و ستدی که بین شهرها در رابطه با عملکرد تخصصی آنها به وجود می آید.
سلسله مراتب شهری
در جغرافیای شهری ((شبکه )) را مترادف با(( توزیع و پراکندگی )) می دادند و بر توزیع مکانی شهر در محدوده جغرافیایی ناحیه و کشور می اندیشند ، بی آنکه بر طبقه بندی شهرها توجهی داشته باشند
شهرها یک اندازه و یک شکل نیستند و در رابطه با نقشهای متفاوتی که دارند بر روستاها و مناطق پیروانی خود اثر می گذراند.
سلسله مراتب شهری عبارت از طبقه بندی شهرهای شبکه بر حسب اهمیت آنهاست .این طبقه بندی بایستی بر داده های کمی و یا بر عوامل کیفی متکی باشد .
پیر ژرژعقیده دارد
سلسله مراتبی که مبتنی بر شماره ساکنان شهر و یا منطقه شهری ترسیم شود ، نمی تواند سیمای کاملا روشنی از سلسله مراتب شهری را به دست دهد.
– تعریف حوزه و منطقه نفوذ
حوزه و یا منطقه نفوذ در ابعاد متعددی نظیر حوزه جغرافیایی اداری ، سیاسی ، فرهنگی کالبدی ، خدماتی ، فعالیتی و غیره به کار گرفته شده است . منطقه جغرافیایی یک فضای جغرافیایی است که به لحاظ خصوصیات آب و هوایی ، اکولوژیکی همگن و دارای مشخصات یکسانی است.