دانشگاه پیام نور
گروه جغرافیا
روابط متقابل شهر و روستا باتاکید بر ایران
تهیه کننده :دکتر علی اصغررضوانی
فصل اول
تعاریف و مفاهیم شهر و روستا
-اهمیت بررسی و مطالعات شهر و روستا
به منظور درک مسائل شهر گرایی
پیدایش راه حلهای مناسب جهت برقراری یک رو ند توسعه متعادل شهری و روستایی و متناسب بــا امکانات موجود ناحیه ای ، کشوری
و حل مسائل مهاجرت روستاییان به شهرها
انجام پژوهشایی در این زمینه
چه در مناطق شهری و چه در مناطــق روستایی ما را برای درک و فهم پدیده واقعی که امروز با آن مواجه هستیم کمک خواهـد کرد
و از اختلاف شدید مزایای اقتصادی ، اجتماعی شهر و روستا که در حال حاضر روبه افزایش است خواهــد کاست .
از سوی دیگر
شهرنشینی امروزه به یکی از پیچیده ترین فضاهای کالبدی و عملکردی تبد یل شده است
اینکه شهرها چگونه پا می گیرند
بر اساس چه روابطی به حیات خود ادامه می دهند
نیروی محرکه پویایی آنها چیست
عوامل محیطی و جغرافیایی در مکان یابی آنها تا چه حد موثر بوده است
از جمله پرسشهایی است که تنها به طور جسته گریخته مورد بررسی قرار گرفته است .
در پیدایش و شکل گیری شهرهای شرقی در خاور میانه بطور عام وایران بطور خاص
عوامل متعددی جون عوامل سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی با اتکا به شرایط مساعد محیط طبیعی نقش موثری داشته است .
در خاور میانه مناطق مساعد طبیعی برای کشاورزی و سکونت یکجا نشینی به واحدهای بزرگ و کوچک و یا نوارهای کاملا باریک منحصر می شود .
در حالیکه گستردگی فضاهای سکونتی و معیشتی در اروپا و حتی هندوستان و چین از ویژگیهای چشم انداز جغرافیایی آنها است .
به عقیده ویرت حوزه نفوذ کشاورزی مربوط به شهرهای شرقی اغلب به مراتــب مشخصتراز شهرهای اروپایی است .بسیلری از شهرها ، مرکز یک محدوده معین طبیعی و جمعیتی اطراف خود هستند،که پیرامون آن را بیابان ، اراضی بایر یا دیمزارها در برگرفته است .
در ایران نیز فضاهای حیاتی عمدتا در جایی شکل گرفته که یا بارندگی کافی داشته و یا اینکه امکان آبیاری از طریق روشهای سنتی یعنی قنوات و چاه و چشمه برای تامین آب وجود داشته است .
ویتفوگل اصطلاح ((تمدن آبی )) برای مشرق زمین توصیف کرده است .
شهرهای شرقی واقع در مسیر کاروانها بیشترین شهرت را در این رابطه کسب کرده کرده اند.
گروهی دیگر بر این باورند که شهر در وهله اول مکان مرکزی مناطق روستایی کشاورزی اطراف خود است
وجه تمایز بنیادی شهرهای شرقی و مغرب زمین نیز در زمینه روابط آنها با حوزه نفوذ شهر است.
در مورد شهرهای شرقی عقیده بر این است که این شهرها بیشتر گیرنده هستند تا دهنده.
گرچه این پدیده(گیرندگی تا دهندگی ) از ویژگیهای شهرهای شرقی است
اما به این نکته نیز باید توجه کرد که در دوره های مختلف تاریخی ، شهر به عنوان یک مرکز فعال سازماندهی و توانمند ، بخشی از تحولات زمان را به حوزه نفوذ خود نیز انتقال داده است مباحث این مناسبات اساسی ، نظریه های سرمایه داری بهره وری را در ارتباط با عملکرد شهرهای شرقی را تشکیل میدهد
این نظریه سالها محور مباحث جغرافیایی و بویژه از دهه 1960در مکتب جغرافیای آلمــان بوده است .
پل سینجر معتقد است که برای درک مسئله پیدایش شهر ابتدا باید تفاوت و رابطه شهر و روستا را بررسی کرد وی می گوید روستا با اتکا به طبیعت خویش خود کفا است .
در صورتی که شهر به عنوان محل طبقه حاکم و مقر قدرت برای رفع نیازهای اولیه خود محتاج به روستا است و با اتکا به پسکرانه و یا منطقه معتدل بخود رشد می کند
بررسی روابط شهر و روستا در گذشته نشان می دهد که این روابط چند جانبه بوده و کنشهای متعدد و دو جانبه ای میان آنها وجود داشته است .
یکی از عوامل مهم پیدایش و ضرورت ارتباط بین شهر و روستا نقش اضافه تولید محصولات کشاورزی و دامپروری است که موجب پیدایش حرکت و جریان اقتصادی میان شهر و روستا می گردد .
کارکردهای اداری ، خدماتی و سیاسی شهر نیز برقراری این ارتباط را اجتناب ناپذیر می سازد .
شهرها و روستاها ی ایران نیز طی قرنها تحولاتی را پذیرا گشته اند این سیر تکوینی برای شهرها به مراتب بیشتر از روستاها بوده است .
گرچه ممکن است در پاره ای روستاها تغییرات نسبی در شیوه های تولید و نوع معیشت روستایی و روابط اجتماعی حاصل شده باشد .
با رشد فزاینده آمد و شد وسایط نقلیه موتوری میان شهر و روستا روابط شهر و روستایی ایران نیز از نظم و روال معینی برخوردار شده است . باغات حومه شهری که کاربردهای زراعی داشته و یا برای تعطیلات تابستانی اخر هفته مورد استفاده قرار می گیرند به مناطق مسکونی دائمی تبدیل شده و تغییر کاربری داده اند.
این وضع نه تنها در مورد شهرهای بزرگ بلکه دیگر شهرهای متوسط اندام ایران نیز چنین روندی را دنبال می کنند .
به لحاظ تماسهای فرهنگی طی قرون وسطی و عصر جدید شهرهای شرقی هم در بافت قدیم و هم در بافت جدید خود وجوه مشترکی با شهرهای مغرب زمین دارند .
.
در عین حال تفاوتهای ساختاری و کالبدی بین شهر و روستا همچنان بر جای مانده است .
برخی تحولات دهه های اخیر شهر و روستایی در مشرق زمین و کشورهای توسعه نیافته معلول عملکردهای مستقیم و غیر مستقیم نظام سرمایه داری و توسعه سوداگری زمین می باشد . نتیجه آن توسعه های ناموزونی است که در پیرامون شهرها شکل می گیرند .
شهر نشینی در ایران دستخوش تحولات ودگرگونیهای زیادی شده است .آنچه بیش از هر چیز در دگرگونی ساخت و سازها ی فضایی شهرها به ویژه شهرهای بزرگ دخالت داشته ساختار نظام حکومتی بوده است.
خاستگاه و پایگاه اجتماعی حکومت تا اوایل سده اخیر در ایران منشاء ایلی و عشایری داشته و سران ایلات با برخورداری از موقعیتها و فرصتهای مغتنمی که به آنها دست می داده با تشکیل سلسله ای پس از سرکوبی ایلات دیگر به حکومت می رسیدند .
حکومتها در ابتدا به حفظ نظم و گرفتن مالیات و پاره ای امور دیگر می پرداختند .
با پیچیده تر شدن نظامهای اجتماعی و سیاسی کار حکومتها هم وسعت گرفت و تعدادی از وظایف دولت در مفهومی که امروزه می شناسیم برعهده حکومت افتاد بطوری که رفع حوایج شهری نیز از آن جمله است .
این وضعیت تا انقلاب مشروطیت ادامه داشت و با سست شدن جامعه فئودالی کم کم دولت در کنار حکومت شکل گرفت .
روی کار آمدن نظام متمرکز پهلوی تغییرات عمده ای را در نظامهای سیاسی قبلی به وجود آورد .
این دگرگونیها بر خلاف سنت دیرین نه بر اثر فشار نظامی بلکه به دنبال یک سلسله تاکتیکهای سیاسی انجام گرفت و موجب تضعیف نظامهای ایلی و قبیله ای شد، در مقابل عناصر شهرنشین به لحاظ قدرت مالی و منزلت اجتماعی جای آنان را گرفتند.
خصوصیات بارز این پدیده توسعه شهرنشینی و ازدیاد جمعیت و پیدایش گروهها و طبقات جدید اجتماعی در شهرها بود.
ایران رفته رفته اثرات خود را در روند شهر نشینی بر جای نهاد و به صورت ناموزون توسعه فضایی و رشد سریع شهرها را موجب گردید .شهرهای بزرگ و متوسط ایران نیز صحنه درگیریها و سازشهای فرهنگی با غرب بوده اند .
تصمیمات و کنشهای دولت نیز تاثیرات خود را به طرق مختلف بر سیمای شهر بر جای نهاد.
به مرور که وظایف دولتها بیشتر شده کارهای جدیدی از جمله امور رفاهی شهرها را نیز
به عهده گرفتند و شهرداری نیز به صورت یک نهاد اداری و به عنوان یکی ازسازمانهای
اجرایی نوپای دیگر به تشکیلات اداری افزوده شد.
افزایش جمعیت که از نیم قرن به این طرف موجب ایجاد شهرهای جدید و رونق و گسترش شهرهای قدیم ایران شده است ابعاد تازه ای را در زمینه جوابگوئی به نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مطرح می کند.
نسبت جمعیت شهری به کل جمعیت از 28درصد در سال 1300 به 30 درصد در ســال 1330 تغییر یافت
نرخ متوسط رشد از 65/2 درصد در دوره 40-1300 به 42/4 درصد در دوره 57- 1340 بالغ می گردد
.از آن سالها تا کنون بر شتاب شهر نشینی همچنان افزوده شده و نرخ رشد مناطق شهری به 4/5 در سال رسیده است.
تعداد مراکز شهری از 199 شهر در سال 1335 به 259 شهر در سال 1345 و 373 شهر در سال 1355 و سرانجام به مرز 496 شهر در سال 1365 رسید.
با نگاهی به فضای مراکزشهری می توان گفت اغلب شهرهای ایران کوچک می باشند . از 496 شهر کشور 380 شهر آن کمتر از 50000 نفر جمعیت دارد .
روند کنونی افزایش جمعیت و تحولاتی که در امر شهر نشینی ایران به وقوع پیوسته با توجه به تغییر نسبت جمعیت شهری و روستایی و پیش بینی روند آینده آن در جهت گرایش به زندگی شهری بخش عظیمی از محیطهای جدید زندگی به صورت شهری خواهند بود . بنابراین با توجه به روند گذشته رشد جمعیت و نرخ رشد موجود افزایش تعداد شهرهــای ایران از 199 در سال 1335 به 496 شهر در سال 1365 که به موازات آن تعداد جمعیت شهر نشین را از 4/31 درصد در سال 1335 به حدود55 درصد در سال 1365 رسانیده است .
به جهت اینکه بخش مهمی از نرخ رشد بالای جمعیت شهرها
ناشی از مهاجــرت روستاییان می باشد
حل بسیاری از مشکلات شهری در گرو حل همزمان مشکلات روستایی به طور کلی توسعه موزون و یکپارچه کشور است
با آگاهی از این واقعیتها بررسی علمی روابط شهر و روستا در ایران ضرورتی اجتناب ناپذیر برای
درک مسائل شهر گرایی در کشور است.
برای برقراری تعادل میان شهر و روستا و توسعه موزون
هر دو تنها راه چاره ارتــقــای سطح زندگی مردم روستاها و توسعه روستایی است.
این امر ممکن نیست مگر اینکه
بخش کشاورزی و خدمات وابسته به آن نیز با کیفیت سطح زندگی در کل کشور از حالت رکود بیرون آمده و پا به پای اقتصاد شهری به صورت مکمل یکدیگر توسعه یابند
که در آن شکاف بین نواحی شهری و روستایی به حداقل ممکن کاهش یابد.
– تعریف و مفهوم شهر
کلمه شهر از شار و شارستان گرفته شده است و شهرستان همان شارستان است و بخشی از محل تمرکز و سکونت و اجتماع شهر نشین قدیم بوده است . شهر یک هسته مرکزی داشته که شارستان می گفتند .
ظاهرا ابتدایی ترین شهرها به صورت دایره بوده است .معادل این کلمه در عربی مدینه و در رومی اورب است یا Village و مترادف آن کامپانی که از کمپ (camp)گرفته شده و به معنی محل اتراق اردوگاه نظامی است
– مفهوم شهر از دیدگاه آماری
متخصصین آمار احتیاج دارند که شهر را تعریف کنند چرا که باید بدانند که نسبت و رابطه بین جمعیت روستایی و روستا نشین و شهری و شهر نشین در یک منطقه معین چیست ؟
در ایران از سال 1335 به این طرف سکونتگاهها و مراکز تراکم انسانی بیش از 5000 نفر جمعیت شهر شناخته شده بود
و اخیرا طبق قانون تقسیمات کشوری تعداد جمعیت شهر به 10000 نفر افزایش یافته است.
روستا معمولا جایی است که اساس و مبنای معیشت آن بر کار کشت به ویژه بهره برداری از زمین استوار است،
شهر جایی است که مبانی شغلی و معیشتی و بافت، مسکن آن با بهره برداری از زمین رابطه ای مستقیم و چندانی ندارد و یا انکه کار کشت مشغله اصلی آن را تشکیل نمیدهد
مفهوم شهر از نظر نوع معیشت
دست یافتن به چهره خارجی یک مرکز تجمع شهری برای جغرافیای انسانی پر معنی و با اهمیت است .
یک شهر قبل از هر چیز سیما و منظره ای دارد
و چهره خارجی مناظر نیز عامل طبقه بندی آنهاست . در چهره خارجی یک شهر عواملی چون عدد جمعیت ،جنبه تاریخی ، منشا زراعی،صنعتی و غیره منعکس است.
– مفهوم شهر از دیدگاه منظر خارجی و سیمای آن
– مفهوم شهر از دیدگاه تاریخی
شهر در قدیم وظایف و خدماتی را انجام می داده و عملکرد آن حقوق ، مزایا و برتریهایی را برای آن انجام می نموده است. بخاط چنین امکاناتی درست نقطه مقابل روستا قرار می گرفته است .
مفهوم شهر از دیدگاه جغرافیا یی
برای جغرافیدان قبل از هر چیز ، شهر بعنوان فضای جغرافیایی و در معنایی اخص کلام فضای شهری مطرح است .
برای جغرافیدان، شهر بر حسب اشغال آگاهانه فضایی از طبیعت مفهوم پیدا می کند که به مقتضای تکنیک متداول زمان ، انسانها آن را در اختیار می گیرند و برهمین اساس اولین عاملی که مشخص کننده شهر است ، موقع جغرافیایی و دومین عامل مقر و مکان است .
برای جغرافیدانان، شهر فضای پویایی ،رفت و آمد و حرکت انسانها است.
مرفولوژی بافت شهر بیانگر نقشه و طرح شهر است که اغلب به گونه های آشفته ،شعاعی و یا شطرنجی دیده می شود.
نظر سایر اندیشمندان در باب ساخت کالبدی شهر
– به نظر فردریک ریشتفن شهر اجتماعی از انسانها در مکان معینی است که حیات عادی آنان از فعالیتهای غیر زراعی به ویژه از راه بازرگانی و صنعتی تامین می شود .
– ژان برون و پیر دفونتن معتقدند که شهر جایی است که اکثریت مردم آن بیشتر وقت خود را داخل منطقه شهری می گذرانند و روستا جایی است که مردم ان اکثریت وقت خود را در خارج از قلمروی مسکونی خود به سر میبرند.
– واگنر می گوید شهرها محل تجمع تجارت انسانی است ، گر چه شهری نیست که در آن تجارتی نباشد.
– راتزل می گوید یک شهر عبارت است از اتحاد انسانها و مساکن انسانی که سطحی را می پوشاند و بر سر راههای مهم تجارتی قرار دارد.
– هانری دوریر می گوید یک شهر را بیشتر از شکل کم و بیش منظم یعنی بـسـتــه و محدود و جمع جور و متمرکز برگرد یک هسته مرکزی قابل تشخیص ،میتوان شناخت.
– آلمن و ویلیام آ لسون به تفاوتهای اجتماعی داخلی شهر و روستا بیشتر تکیه دارند.
– ماکس سور شهر را الگوی کاملی از زندگی اجتماعی می داند اجتماعی که از سینه جوامع روستایی قد کشیده است.
– پیر ژرژ بر این باور است که در اقتصاد سوسیالیستی حتی شهر میتواند مکان سکنی جماعتی باشد که حیات جمعیت شهری از راه کشاورزی تامین می شود
1- شهر و روستا و تقسیم کار
عظیمترین نوع تقسیم کار مادی و فکری جدایی شهر از روستا ست.
2- تمرکز و انزوا
شهر را ،تمرکز جمعیت ،تمرکز ابزار تولید یا تمرکز سرمایه ،تمرکز لذات و تمرکز احتیاجات به وجود می آورد،در حالی که روستا واقعیت دیگری که درست از نقـطــه
مقابل واقعیت شهر است یعنی انزوا و پراکندگی را ارائه می دهد.
به گفته مارکس و انگلس دو خصیصه شهر را از روستا مشخص می کند.
بعضی از جغرافیدانان بر این باورند
که شناخت شهر باید با همسونگری انجام گیرد و شهر به مقتضای ساختارهای فیزیکی ،انسانی و اقتصادی و بالاخره اجتماعی و فرهنگی شناخته شود و برخی دیگر پا فراتر نهاده عدد جمعیت شهر را همگام با بافت و ساختار کالبدی شهر و چگونگی استقرار مسجد و زیارتگاه ،شبکه راهها و خطوط مواصلاتی میان محله ای و درون شهری و همچنین برون شهری و شهری _ روستایی ، کیفیت اشتغال طبقه فعال شهر ، جدایی و مکان یابی بخشهای مختلف فرهنگی ، دینی ، اقتصادی ، اداری و فضای مسکونی و حتی چگونگی ارتباط آنها را با کل سکونتگاهها و نیز مرکزیت و نقش شهر را از لحاظ تامین خدمات خودشهر و روستاهای پیرامون و حوزه نفوذ شهری در تمیز شهر از روستا دخالت می دهند .
– تعریف و مفهوم روستا
ده واژهای است پارسی که از دهیو گرفته شده و دهیو به معنی سرزمین و کشور است .
در تعریف و معنای ده ،همه جا به وابستگی آن به کشاورزی اشاره شده و این نشانه قائم به ذات بودن آن است چون بدون کشاورزی این صنعت را نمی یافته است.
روستا از ریشه رستن و روئیدن و ظاهرا در معنای رستنگاه آورده اند
در زبان پهــلوی به روستا ، روستاک ، رسداق رزداق و رستاق می گفتند که معنی وسیعتری از ده داشته است.
ده و قریه سکونتگاه و جامعه ای است کوچک که نیبت به روستا مفهوم محدودتری دارد و یک واحد معیشتی است که در یک فضای جغرافیایی مستقر شده ، شکل گرفته باشد
ولی روستا شامل ده یا قریه ای است همراه با مزارع ،باغات و پوشش طبیعی اطراف آن.
از خصوصیات روستا وابسته بودن آن به زمین است یا بهره وری از طبیعت و یا در رابطه با فضاهای طبیعی است .
در تعریفی دیگر روستا
عمدتا یک واحد همگن طبیعی اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و کالبدی است که از یک مرکز جمعیت و محل کار و سکونت (اعم از متمرکز و پیوسته و یا پراکنده ) با حوزه و قلمرو معین ثبتی و یا عرضی مستقل تشکیل می شود واکثریت ساکنان شاغل دائمی آن به طور مستقیم و یا غیر مستقیم به یکی از فعالیتهای اصلی زراعی ، دامداری ، باغداری صیادی ، صنایع
روستایی و یا ترکیبی از این فعالیتها اشتغال دارند.
شناخت ویژگیهای روستا با توجه به دیدگاههای متعارف علمی در سه بعد می تواند انجام گیرد.
1- گذشته نگری روستا
2- اکنون نگری یا مطالعه وضع موجود روستا
3- آینده نگری به مفهوم و چگونگی دگرگونی آن در آینده
لمتون مولف کتاب ((مالک و زارع در ایران ))
روستا را یک واحد تشکیلاتی میداند که اساس حیات اجتماعی ایران را تشکیل می داده است و جایی بوده است که در آن دسته هایی از مردم خود را برای همکاری اقتصادی و سیاسی متشکل می کرده اند.
– وحدت روستا
روستا یک واحد طبیعی است و وحدت آن را آب و خاک قلمرو آن تعیین می کند. روستا یک واحد انسانی نیز هست و وحدت انسانی آن را جمعیت روستا با فرهنگ ویژه آن تشکیل می دهد و در عین حال یک واحد سیاسی و اداری نیز هست.
خصیصه های روستا
1- در روستاها مناظر و چشم اندازهای طیعی در مقایسه با مناظر چشم اندازهای انسانی بیشتر دیده می شوند.
2- اندازه سکونتگاههای روستایی به طور طبیعی کوچکتر از سکونتگاههای شهری است.
3- تراکم جمعیت درحوزه های روستا یی به مراتب خیلی کمتر ازمراکزشهری است.
4- جمعیت مراکز روستایی ، در نگرشها و رفتار های اجتماعی ، بیشتر یک دست و متجانس می نماید.
5- اختلاف طبقاتی میان جوامع روستایی بسیار کم است.
6- در حوزه های روستایی ، تحرک فضایی و تحرک اجتماعی کمتر به چشم می خورد.
7- تعادل و همیاری متقابل در جوامع روستایی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
8- در روستاها کارگرانی بیشتر سکونت دارند که در مشاغل کشاورزی مهارت داشته باشند.
9- سهم نیروی کار در بخش خدمات در روستاها بسیار ناچیز است.
10- در جوامع روستایی ، میزان بی سوادی به ویژه در میان زنان بسیار زیاد است.
تعریف و مفهوم روستا از دیدگاه جغرافیایی
با تاکیدی که دانش جغرافیا روی مکان دارد نقش عوامل طبیعی را در استقرار و شکل گیری روستاها مد نظر قرار داد.
این عوامل عبارتند از :توپوگرافی و شیب زمین ، آب و هوا و ارتفاع از سطح دریا ، منابع آب و خاک که در مجموع شکل زمین را می سازند . بر اساس این عوامل است که روستاها شکل خاص خود را گرفته
و میتوان آنها را طبقه بندی نمود و از آنها به عنوان
روستاهای کوهستانی ،
میان کوهی ،
پایکوهی
و جلگه ای نام برد.
در این طبقه بندی نوع غالب روستاها جلگه ای و یا روستاهایی هستند که در دشتها استــقــرار یافته اند . وسعت اراضی و جمعیت پذیری این روستاها بیشتر از تیپهای دیگر می باشد ،
بعـد از روستاهای جلگه ای روستاهای پایکوهی هستند . پایکوهها به علت داشتن شیب ملایم وجود آب و بافت خاک نسبتا خوب ،
مکـانهـای مناسبی برای استقرار روستاها می باشند.
تفاوتهای ساختاری بین شهر و روستا
امروزه در شناخت شهر از روستا ملاکهایی چند وجود دارد که عبارتند از
: ابعـاد اکولوژیکی ،
شرایط شغلی ،
خصیصه های اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی ،
نوع فعالیتها ی اقتصادی ،
میزان جمعیت مشخصات شهری و
حوزه دولـت محلی.
جامعه شناسان در شناخت شهر از روستا سه بعد مهم را مورد توجه قرار می دهند .
یکی گرایش به آزادیهای مدنی ،
دوم گرا یش به محدودیت اولاد و
بعد سوم گرا یش به یکپارچگی اجتماعی است
جغرافیدانان
در این مورد به طبقه بندی زمین بیش ازسایر ملاکها اعتبار قائل می شوند و در شناخت شهر از روستا به جند ملاک : کاربری زمین ،
شرایط محیطی ،
میزان تراکم جمعیت ،
قشر بندیهای اجتماعی ،
میزان تجانس و عدم تجانس جمعیت
.
در سال 1967 ، کارشناسان سازمان ملل نیز برای شناخت شهر از روستا معیارهایی
را ارائه داده اند :
الف) حوزه اداری
ب) نوع فعالیتهای اقتصادی
ج) میزان جـمعــیـت
د) مشخصات شهری
ح) حوزه دولت محلی
مفهوم عناصر تقسیمات کشوری
عناصر تقسیمات کشوری شامل :روستا ، شهر ، بخش ، شهرستان و استان می باشند
روستا ، واحد مبدا تقسیمات کشوری است که از لحاظ محیط زیستی همگن بوده و با حوزه قلمرو معین ثبتی یا عرضی مستقل که حداقل تعداد 20 خانوار یا صد نفر اعم از متمرکز یا پراکنده درآنجا سکونت داشته باشند . به طور مستقیم و غیر مستقیم به یکی از فعالیتهای کشاورزی ، دامداری، باغداری و به طور اعم و صنایع روستایی و صید و یا ترکیبی از فعالیتها اشتغال داشته باشند.
حوزه شهری ، به کلیه نقاطی اطلاق می شود که در داخل و خارج محدوده قانونی شهر قرار داشته و از حدود ثبتی و عرضی واحدی تبعیت می کند.
بخش ، محدوه جغرافیایی معین بوده و از به هم پیوستن چند دهستان همجوار مشتمل بر چندین مزرعه ، مکان ،روستا و احیانا شهر تشکیل شده باشند که در آن عوامل طبیعی و اوضاع اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و سیاسی واحد همگنی را به وجود آورد ه است.
شهرستان ، واحدی از تقسیمات کشوری است که با محدوده جغرافیایی معین و از به هم پیوستن چند بخش همجوار که از نظر عوامل طبیعی ، اجتماعی و اقتصادی سیاسی و فرهنگی واحد متناسب و هماهنگی را به وجود آورده اند.
استان ، واحدی از تقسیمات کشوری است با محدوده جغرافیایی معینی که از به هم پیوستن چند شهرستان همجوار با توجه به موقعیتهای سیاسی ،اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصاد و طبیعی تشکیل می شود.
– تعریف منطقه یا ناحیه :
منطقه عبارت از فضایی و یا قسمتی از کره زمین و یا قسمتی از خاک یک کشور که عوامل طبیعی ، اقتصادی ، اجتماعی ، آن را از محیط اطراف خود متمایز نموده است.
– تعریف و مفهوم توسعه
1- افزایش تولید کالا ، خدمات و افزایش مصرف در یک سطح متعادل انجام می گیرد.
2- توسعه اقتصادی ،لازم است رفاه اجتماعی برای همه مردم جامعه فراهم سازد . توسعه نباید تنها ثروت را افزایش دهد بلکه توسعه فرهنگی و اجتماعی جامعه را نیز سبب گردد.
3- امر توسعه ، موجب افزایش سرمایه گذاری در تعلیم و تربیت می شود ، به تجربیات و آگاهیهای مردم می افزاید.
4- توسعه سبب می شود که همه مردم جامعه از کیفیت زندگی خود در شهر و روستا اظهار رضایت کنند.
به طور کلی می توان اصول جدید توسعه را به شرح زیر خلاصه کرد:
امر توسعه باید از نقطه ای شروع شود که به سرعت نیازهای اساسی جامعه را تامین کند.
اولویت در هدفهای توسعه ، بر محور ارضای نیازهای اساسی قرار بگیرد.
در روند توسعه باید بهبود و اصلاح محیط زیست تضمین گردد.
توسعه نباید رفاه اجتماعی انسان و شرایط بیوسفر را به خطر اندازد.
توسعه باید بدون تخریب منابع طبیعی ادامه یابد.
چون جغرافیا از مکان بحث می کند لازم است که سیاست توسعه با شرایط جغرافیایی همان کشور تعیین شود.
در نوع جدید توسعه نظارت بر محیط زیست روی دو محور قرار می گیرد.
الف ) کیفیت محیط زیست
ب)توسعه دراز مدت با روند قابل تحمل
امروزه در جغرافیای اجتماعی کاربردی ،
روی موارد سه گانه کنفرانس توسعه عمل می شود که عبارتند از:
1- ریشه کن کردن فقر عمومی
2- توزیع عادلانه درآمد ، مصرف و ثروت
3- شرکت عمومی در کار و تصمیم گیری
مفهوم توسعه از دیدگاه جغرافیایی
شاید برای اولین بار ، عنوان توسعه جغرافیایی به وسیله هارولد وود استاد جغرافیا در دانشگاه مک مستر کانادا مطرح شده است.
هارولد وود ، در تعین معیارهای جغرافیایی توسعه به چند عامل از جمله
عــدالـت اجتماعی ،
تکنولوژی مهار شده ،
کنترل آلودگیهای محیط زیست ،
سلامتی و رفاه اجتماعی جامعه ،
کیفیت زندگی ،
تهیه سرمایه لازم جهت مناطق کم توسعه و نقاط روستایی تکیه می کند.
از جمله مواردی که جغرافیای توسعه را بیان می کند به شرح زیر است:
نیازهای انسان به ادامه حیات
شبکه ارتباطی
همراهی با محیط زیست
کیفیت زندگی
احساسات مشترک
پروفسور هارولد وود
معیارهای جغرافیایی را در سیر قهقرایی توسعه نیز به کار می گیرد و نشانه های آن را به شرح زیر بیان می دارد.
1- مواد وارداتی جانشین موادی می شود که می توان آن را در محدوده ناحیه یا کشور تهیه کرد.
2- بازده خاک به علل گوناگون کاهش می یابد.
3- میزان آلودگی هوا ، آلودگی آب ، آلودگی صوتی از معیارهای تعین شده تجاوز می کند ، در نتیجه سلامتی انسان در معرض تهدید قرار می گیرد.
4- زیباییهای طبیعی در نتیجه استفاده غیر معقول و نسنجیده به تدریج نابود می شود.
5- منابع طبیعی شهرها و روستا ها جهت تهیه ارز خارجی و یا سود بیشتر حریصانه مورد بهره برداری قرار می گیرند.
مفهوم شبکه شهری
شبکه شهری به مجموعه ای از شهرها گفته می شود که از فضای جغرافیایی نواحی مانند حلقه های زنجیره ای به هم پیوسته ، شکل گرفته اند و به علت رشد نا هماهنگ ، پرتو افشانی متفاوتی روی ناحیه دارند.
شبکه شهری یا توزیع شهرها در فضای جغرافیایی ناحیه ،
تنها انعکاسی از سطح تکنیکی و شکل اقتصاد ناظر بر ناحیه نیست
بلکه شکل روابط اجتماعی افراد و گروههای انسانی را نیز نشان میدهد.
در تعریفی دیگر شبکه شهری عبارت است
از ارتباط متقابل مراکز شهری و نظام مبادله و داد و ستدی که بین شهرها در رابطه با عملکرد تخصصی آنها به وجود می آید.
سلسله مراتب شهری
در جغرافیای شهری ((شبکه )) را مترادف با(( توزیع و پراکندگی )) می دادند و بر توزیع مکانی شهر در محدوده جغرافیایی ناحیه و کشور می اندیشند ، بی آنکه بر طبقه بندی شهرها توجهی داشته باشند
شهرها یک اندازه و یک شکل نیستند و در رابطه با نقشهای متفاوتی که دارند بر روستاها و مناطق پیروانی خود اثر می گذراند.
سلسله مراتب شهری عبارت از طبقه بندی شهرهای شبکه بر حسب اهمیت آنهاست .این طبقه بندی بایستی بر داده های کمی و یا بر عوامل کیفی متکی باشد .
پیر ژرژعقیده دارد
سلسله مراتبی که مبتنی بر شماره ساکنان شهر و یا منطقه شهری ترسیم شود ، نمی تواند سیمای کاملا روشنی از سلسله مراتب شهری را به دست دهد.
– تعریف حوزه و منطقه نفوذ
حوزه و یا منطقه نفوذ در ابعاد متعددی نظیر حوزه جغرافیایی اداری ، سیاسی ، فرهنگی کالبدی ، خدماتی ، فعالیتی و غیره به کار گرفته شده است . منطقه جغرافیایی یک فضای جغرافیایی است که به لحاظ خصوصیات آب و هوایی ، اکولوژیکی همگن و دارای مشخصات یکسانی است.
شهر
به عنوان یک پدیده
دارای عملکرد هایی است
و نیارمند به فضایی برای عملکرد های خود و یا میدانی است
خاص همین پدیده (شهر) و خارج از این حوزه تعلق به پدیده دیگری دارد.
حوزه نفوذ یا منطقه نفوذ دارای چهره های دو بعدی است ،
به طوری که خدمات و کالا هر دو به داخل و خارج شهرها جریان می یابند .
بیشتر سکونتگاههای شهری و منطقه نفوذ آنها
از نظر اقتصادی بیش از اینکه تابع یکدیگر باشند به هم وابسته هستند ،
این منطقه یک حوزه وسیع فیزیکی است.
که ضمن تاثیر پذیری از شهر بعضا به نقش شهری نیز قوت می بخشد و چه بسا نقش مشخص و معینی را به شهر می دهد. بعضی از جغرافیدانان برای تعریف منطقه وابسته اقتصادی ،اجتماعی یک شهر
اصطلاح پسکرانه را به کار برده اند ،
عده دیگر ی (( زمین اطراف )) را از نظر زبان شناسی صحیحتر تشخیص داده اند
اسمایلز توصیف جغرافیایی حوزه شهری را ابداع نمود. که قیاسی از خاصیت آهنربایی می باشد . توصیفهای دیگری نظیر محیط نفوذ ، منطقه تابعه یا ناحیه تسلط حوزه های زیست نیز به کار رفته است .
منطقه نفوذ شهری این مسئله را روشن می سازد ، که هر چه شهر بزرگتر باشد سلسله خدمات کالا و عملکرد هایی را که احتمالا تامین می کند
وسیعتر و ارتباط آن نیز با حومه پیچیده تر است ،
زیرا یک شهر بزرگ نــه
تنها خدمات مشخصی را برای منطقه خود تامین می نماید ، بلکه آن را به همه شعاعها و قلمرو های خود نیز می فرستد.
فصل دوم
شهر نشینی و روستا نشینی ایران در ادوار تاریخی
– شهر نشینی و روستا نشینی ایران قبل از اسلام
در هر یک از دوره های تاریخی عوامل جغرافیایی ، اجتماعی ، سیاسی و شــیـــوه هــای گوناگونی در مکان یابی و شکل گیری بافت فیزیکی و سیمای شهرها و روستاها و ساختار فرهنگی – اجتماعی آنها تاثیر نهاده است .
در این دوره ها ، روند توسعه شهر نشـــینــی و روستا نشینی از دوره ای به دوره دیگر متفاوت بوده است.
– شهر نشینی و روستا نشینی در دوران ماد
سرزمین مادها تا پیش از تشکیل حکومت و تسلط بر دولت زورمند آشور
عرصه زد و خوردهای قومی در میان قبایل مختلف خود بوده
و آن دسته از سران قـبایــل که نــفــوذ بیشتری داشته و اداره امور محلی و قومی ناحیه تحت سلطه خود را عهده دار بوده اند ، اقدام به ایجاد دژها و قلعه های مستحکم نموده ،
که در آنجا استقرار یافتـه و بــا ایــجــاد تجهیزات دفاعی در برابر دشمن مانع از سلطه آنان بر خود می شدند.
در عصر مادها روابط مختلف شهری – روستایی شکــل خــاصی به خـــود مــی گــیـــرد و روستاییان بر اساس قوانین حاکم بر دوره مادها تنها به زمین وابسته می شوند و در حکومت هیچ نقشی ایفا نمی کنند .
پیدایش شهر هگمتانه به معنی محل اجتماعی و به عنوان الگو و سمبل هــمبســتگی و اتحاد قومی ، به صورت دژی مستحکم یکی از مهمترین کانونها ی شهری و مرکز حکومـت ماد بوده است .
شهر هگمتانه که مرکزیت اصلی قوم ماد است از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و عظمت کاخ هگمتانه بیانگر چنین واقعیتی است.
شهرهای مادی بر روی تپه ها و نقاط بلند طبیعی و گاه تپه های مصنوعی ساخته می شدند برج و باروی این شهرها بسیار مستحکم بوده است که کاخ و بناهای مسکونی نزدیکان و مقربان شاه و یا حاکمان محلی را محافظت می کرده است.
طرح و نقشه شهرهای مادی معمولا به یکدیگر شبیه است . در ایران مفهوم دز و دژ موضعهای جغرافیایی مهمی به شمار می آیند که به طور طبیعی برای هدفهای نظامی مورد استفاده بوده و چه بسا قلعه ها و برجها را به همین منظور ساخته اند.
شهرهای مادی نیز چنین نقشی را ایفا می کرده اند .گاه این قلعه ها و دژها برای تامین وضع تجارت و حراست بهتر وضع اداری به وجود آمده غالبا برای تــسلــط یــافـتـن بر سکنه مجاور آن بنا می شدند.
شهر نشینی و روستا نشینی در دوران ماد به لحاظ عدم ثبات سیاسی مداوم ، رونق چندانی نداشته زیرا تمام کوشش این دولت صرف توسعه فضایی قلمرو خود شده و دوران سکون و آرامش که لازمه سازندگی و شکوفایی است برای این دولت بسیار کوتاه بوده است.
از لحاظ اقتصادی نیز شهرهای مادی با بهره گیری از روستا ها توسعه می یافتند
ولی در مجموع حکومت ماد از نظر ساختار اقتصادی یک حکومت مصرف کــننده بوده تا حکومت تولید کننده و
به لحاظ اینکه این دولت بیشترین فعالیتهای دوران حکومتی خود را به انسجام بخشیدن قبایل پراکنده خود و وحدت بخشیدن به سرزمینهای تحت سلـــطه خود که دست یابی بدان تداوم مقابله با دشمنان را در پی داشت
در نتیجــه پدیـــده شهــر نشینی و روستا نشینی رشدی آرام را طی می کرد.
– شهرنشینی و روستانشینی در دوران هخامنشی
در این دوره شهرنشینی از رونق نسبی برخوردار بود ، لذا اکثریت مردم در روســتاهـا زندگی می کردند و چون محصولات کشاوزی در آن زمان اصلیترین منبع ثروت و منشا قدرت اقتصادی در جامعه بود و
از سوی دیگر زمین داران مهــمــترین پرداخــت کــننده مالیاتها بودند و مخارج لشکر کشیها را می بایست تامین نمایند .
در دوره هــخامنــشی بـه تولید محصولات کشاورزی در روستاها توجه بیشتری می شد.
ارگ سلطنتی در مرکز شهر و در مجاورت آن بناهای متعلق به خواص و نزدیکان شاه و اشراف قرار داشت فضای داخلی ارگ به اندرونی و بــیرونی تـــقــســیم می شــد کـه
بیرونی در ارتباط با باغی بوده است که جشنها و برخی از مراسم خاص در آنجا انجام می شد.
زندگی در شهرهای هخامنشی مترادف با جدایی از کار تولید کشاورزی بوده است.
بنابراین در عصر هخامنشی اراضی مستعد کشاورزی در اختیار ماموران و لشگریان وابسته به شاه بوده که علاوه بر کشاورزی بومی ، توسط غلامانی که بر اثر فتوحات با خود به همراه می آورند کاشت می شد و محصولات کشاورزی نقش عمده ای در تامین منابع غذایی شهرها به عهده داشت .
اولین هسته های شکل گیری شهرها ی هخامنشی بر مبنای طبقاتی بود کــه بـیــشــتر خصوصیت کشاورزی ، نظامی داشته است.
شهرها در تقاطع راههای بازرگانی که از موقعیت جغرافیایی خاصی برخوردار بوده تشکیل شده است
رتق و فتق امور تجاری و بازرگانی آن تحت نظر و فرمان حاکمان قلعه که از نزدیکان و ماموران شاهی بودند ، قرار داشته است.
شهر و شهرنشینی در دوره سلوکیان
ورود یونانیان به ایران منجر به اختلاط فرهنگی و اجتماعی و موجب ترقی و رونــق مبادلات بازرگانی میان شرق و غرب شد
و تماس متقابل دو تمدن شرقی و یونانی تاثیر عمده ای در زمینه های مختلف به جای نهاد
زیرا سلوکیان وارث تمدن هـــخامـنــشی و میراث آنان شدند
و از طرف دیگر تمدن هلنیستی را به ایران آوردند
.پیدایش شهرهای جدیدرا می توان نتیجه چنین برخوردهایی دانست.
احمد اشرف (( شهر نشینی در دوره سلوکی را دوره تجربه بزرگ تاریخی و بنیانگذاری شهرهای خود فرمان به سبک شهرهای یونانی توسط فرمانروایان سلوکی و رشد شتابان شهر نشینی در ایران می داند)).
در این دوره رونق بازرگانی موجب ایجاد شهرهای جدید شدند . علاوه بر شهرهای جدید که در این زمان ساخته شدند شهرهای پیشین نیز اعتبار خود را باز می یافتند و یونـانیـان نیز همراه با ایرانیان و در کنار یکدیگر سکونت می گزیدند.
سیاست سلوکیان بر این اصل استوار بود که تداوم بخشیدن به استقرار خود در ایران ، با سکونت یونانیان در شهرهای ایران و تغییر فرهنگ ایرانیان امکان پذیر است ،
لذا این امر لزوما ایجاد شهرهای جدید و توسعه شهر نشینی را به همراه داشت به طوری که سبب شد شهرهای زیادی در این دوره ساخته شوند .
که اغلب بر سر راههای مهم سوق الجیشی و بازرگانی و در کنار قلاع نـظامی شــکـــل گرفتند
و به عنوان حلقه هایی به شمار می آمدند که ساتراپها را به یکدیگر متصل می نمود
این شهرهای نو بنیاد تا حدودی از نظر سیاسی خود مختار بودند ،
اما دولت مرکـــزی بر آنهانظارت کامل داشت.
مکان یابی شهرها بعضا متکی به پسکرانه های زراعی آنها بود به طوری که شهر در محل خالی از اراضی مزروعی بنا نمی شد و شهرها اراضی وسیعی در اختیار داشتند ((نواحی حاصلخیزی که به صورت مثلثی بین کرمانشاه ، همدان و بروجرد واقع شده بود بسیار مورد توجه آنان بود)).
مرکز اداری شهر و همچنین مرکز مبادلات تجاری محسوب می شـد و در پـــاره ای نواحی که قلعه ای به لحاظ نیازهای امنیتی دولت مرکزی در مجاورت روســتایی بـنا
می شد رفته رفته رشد کرده و به یکدیگر متصل می شدند و به این ترتیب قلعه مزبور به همراه روستای مجاور آن را شهر می خوانند.
سلوکیان ضمن اینکه شهرهای خود را در مجاورت قلاع بنا می کردند ، حصاری نیز به دور آن می کشیدند و در میان آن اقدام به ساختن بناهای دولتی و عمومی می کردند و شهر سازی طبق نقشه ای معین و بر مبنای اصول و قواعدی مشــخــص صورت می گرفت که بیشتر به طرح شطرنجی شباهت داشته است و میدانی که معمولا در هــســته مرکزی شهر قرار داشته است .
مرکز اداری شهر و همچنین مرکز مبادلات تجاری محسوب می شد و در پاره ای نواحی که قلعه ای به لحاظ نیازهای امنیتی دولت مرکزی در مجاورت روستایی بــنـــا می شــد
رفته رفته رشد کرده و به یکدیگر متصل می شدند و به این ترتیب قلعه مزبور به همراه روستای مجاور آن را شهر می خوانند.
– شهر نشینی و روستا نشینی در دوران اشکانیان
اشکانیان مجموعه ای از قبایل سکایی بودند که به صورت چادرنشینی و شــبـــانـــی در استپهای بحر خزر و دریای آرا ل زندگی می کردند
و بنا به خصلت معیشتی که داشتند با حمله و شکست سلوکیان شهرهای یونانی را از میان برداشتند
و شیوه ای از شهر سازی
و شهرنشینی سرزمین نیاکانی خود یعنی خراسان را جایگزین شهرهای یونانی ســاختــند
شهرهای این دوره تلفیقی از مهاجرنشینان یونانی و ساکنین شهرهای بومی بوده اســت .
دو عامل موقع جغرافیایی جهت انتخاب مکانهایی که از اهمیت سوق الجیشی برخوردار باشند و حاصلخیزی اراضی پیرامون شهر و روستاهای مجاور آن ، برای تــامـین منابع غذایی آن نقش عمدهای را در مکان یابی شهرها ایفا می نماید و
گسترش راههای تجاری و برقراری روابط بازرگانی ایران با ملل غرب و شرق به روند توسعه یابی آن کـمـک کرده و رشد سریع شهر نشینی و توسعه روستایی را به همراه داشته است.
– شهر نشینی و روستانشینی در دوره ساسانیان
تحول شهرگرایی و روابط شهری – روستایی این دوره عوامل متعددی موثرند کــه به صورت زنجیروار به یکدیگر متصل اند
این عوامل علاوه بر رونق شهرنشینی و ایجاد شهرها ی متعدد در این دوره ، به توسعه فعالیتها ی کشاورزی در روستاها نیز افزود.
جایگزین شدن فئودالیسم و تکامل روابط فئودالی سبب دگرگونی و تبدیل آنها به شهرهایی شد که به شهرهای شاهی موسوم شدند .
شبکه شهری ایران در حکومت ساسانیان
ساخت شهر ایرانی در زمان سا سا نیان
ساختن شهرهای جدید و قلاع مستحکم در جوار آنها از جمله اقدامات اولیه ساسانیان به حساب می آمد.
قبایل چادر نشین آسیای میانه همواره امنیتهای تجاری را مورد تهدید قـرار می داد
و تشکیل دولت متعدد هیاتله در شرق امپراطوری ساسانی
و روم شرقی در غرب ایران باستان ،
ضرورت دفاع را در برابر آنها ایجا ب می نمود.
در این دوره شهرهای قدیمی بین النهرین و نواحی غربی ایران
مـــراکـــز بازرگـانی و دادوستد به شمار می آمدند و
راه ترانزیتی غرب وشرق که از طریق ایران می گذاشت موجب توسعه آن می شد .
پیدایش مراکز بازرگانی در ارتباط با تجارت و حــمـل و نقل بین المللی و داخلی موجب رشد و توسعه شهرها می شد.
در این دوره شهرهای قدیم در غرب ایران از مراکز عمده تولــیدات پــیــــشه وری و بازرگانی محسوب می شدند
شهرهای این دوره حاصلخیزترین اراضی مستعد کشاورزی را نیز در اختیار داشتند و بدین جــهت اقتصاد عمومی آنان متکی به بخش کشاورزی بوده است.
شهرهای جدیدی که به دست شاهان ساسانی ساخته شدند به شهرهای شاهی شهرت یافتند از آن جمله گندی شاپور و نیشابور را می توان نام برد که توسط نمایندگان دولت مرکزی اداره می شدند.
شهر در این دوره به حصاری منتهی می گردد که چهار سوی عالم داشته است.
هسته مرکزی اکثر شهرهای دوران ساسانی که بخش اصلی آن را تشکیل می داد به صورت قلعه ای بوده است که ارگ و کهندژنامید ه می شد که با دیوارهای بلند خود بر مرتفع ترین بخش شهر شکل گرفته بود و کاخ شاهان و نزدیـکان و مقربان ایشان را محافظت می نمود ،
بخشهای نظامی و اداری سیاسی شهر
و نیز معبد که به عنوان یکی از ارکان مهم حکومتی به شمار می رفت.
قصر شیرین نمونه ای از شهرهای این دوره محسوب می شود . این شهر به همراه بناهای بلند و خود بیانگر قدرت و شوکت عصر ساسانی به شمار می آید . بخش دیگر شهر ، شارستان نام داشت که در کنار کهندژ قرار داشت و به مرور که شــهر توسعه می یافت بر وسعت این بخش افزوده می شد . بازارها ، محلات شهری و مسکونی عامه در شارستان جای داشت ، در واقع فـــعالیتهای عمده اقتصادی دادو ستد ، و روابط اجتماعی و گردهمایی و تبادل نظرها در آنجا صورت می گرفت.
بخش سوم شهر که ربض نام داشت اهمیت کمتری نسبت به دو بخش فوق از لحاظ طبقاتی دارا بود و ساکنین آن را پایینترین اقشار اجتماعی تشکیل می داد که با تولید کشاورزی و تامین نیروی انسانی مورد نیاز دو بخش عملا نقش مهمی را در ادامه حیات شهر به عهده داشتند
و به همراه ساکنین روستاهای گرداگرد شهر که با تولیدات کشاورزی امرار معاش می کردند
منبع حیات و مایه تغذیه شهروندان نیز می شدند ،
نقش مکان یابی شهرها ی این دوره وابسته به زمین و برداشت محصول از آن داشته است.
ساسانیان شهرهای بزرگی را بنیان نهادند
که به کار گرفتن مردم در دستگاه دولت ،
تکامل و شکوفایی بازرگانی و پیشه وری مبادلات ،
پیدایش حرف گوناگون ،
ضرورت دفاع از مرزها
دامنه شهر سازی و شهرنشینی را گسترش می داد.
– شهرنشینی و روستانشینی دوران اسلامی
ورود مسلمانان به ایران و فتوحات آنها اثر تخریبی عمده ای بر شهرهای ایران نداشت
بلکه شهر نشینی این دوره ادامه شهر نشینی دوره ساسانی بوده است
و دگـــرگــــونی زندگی شهری در این دوره را
می توان ناشی از جهان بینی فرهنگ اسلامی دانــست.
ظهور و نفوذ اسلام به ویژه در دوره عباسیان ، رونق و گسترش مبادلات و تــــوسعه تجارت ، تکوین صنایع دستی و پیشه وری و رشد کشاورزی ، روند سریع شهرنشینی را در پی داشت و این امر در قرن سوم و چهارم چشمگیرتر بود.
شهرها در تولید کالاهای خاصی تخصص یافتند
و جریان کالا بین شهرها از یک طرف
و میان شهر و روستا از طرف دیگر فزونی گرفت
شهرهای این دوره نیشابور ، ری ، اصفهان ، شیراز که از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت بودند
در مسیر راههای کاروان رو قرار داشتند و شهرهای دیگری چون هـــرات، مـرو طوس ، بلخ ، کابل ، گرگان ، آمل ، همدان ، قم ، استخر ، فسا و بندر سیراف ، کازرون اهواز و شوشتر به لحاظ تولیدات صنایع دستی و دادو ستد بازرگانی رونـــق بــسزایـــی داشتند.
جهان بینی اسلامی ایجاد شهرها را ضروری می دانسته است و نخستین مکانی که سـاخته می شد مسجد بود از کانونهای جذب جمعیت شهر قم بود و از دیگر شهرها می توان مشهد را نام برد.
آنچه بیش از هر چیز سیمای شهرهای اسلامی را مشخص می ساخت و تاثیر بســزایی در شکل گیری آن داشت ، یکی مسجد جامع و دیگری بازار بود که به تعبیری دیگر می توان گفت نقش عامل مذهبی و عامل اقتصادی این توسعه و رونق را سبب شده است.
بازار که معمولا در کنار مسجد جامع و یا دیگر مراکز مذهبی از جمله زیارتگاهها شکل می گرفتند در ابتدا اجناس و کالاهایی را ارائه می کردند که مورد نیاز زیارت کننده گان بوده است.
از دیگر عناصری که در بافت شهری دوره اسلامی مــوثر اســـت می تــوان از ارک حکومتی و محلات مسکونی شهری و دیوار شهر که با دروازه های خود شهر محصور می نمود نام برد.
شهرهای دوره ساسانی شامل سه بخش بود : کهندژ که توسط خندق و یا دیواری محافظـت می شد شهر که به شارســتان مشهــور بود و دیــواری حــدود آن را مشــخــص می کــرد
و بـازار شهر که در خارج از بخش شارستان قرار داشت ، و بدان (( بیرونی )) می گفتند در دوره اسلامی بخش بیرونی شهر را ربــض می نامــیدنــد که محــل کســـب و کـــار و سکــونتــــگــاه بازرگانان و پیشه وران بود
نقشه شهر سمرقند
و مبادلات کالا به ویژه در قرن سوم و چهارم که در ربض صورت می گرفت به ایجــاد و پیدایش بازارهای بزرگ کمک می کرد و موجب جذب جمعیت از بخش شارستان به بخش ربض می شد
به نحوی که در بعضی شهرها توسعه ربض از بین بردن شارستان را در پی داشــت و به عبارتی فروریختن دیواره های شارستان که در دوره مرکزی انحصاری اشراف زمین دار بنا شده بود سلسله مراتب اجتماعی را کاهش می داد.
یورش مغول در اوایل قرن هفتم هجری از رونق شهرنشینی کاست
و بنیانهای زندگی شهری و روستایی را از هم پاشید حکومتهای عباسی و خوارزمشاهیان به سبب ناتوانی و ضـعــف خود نتوانستند به مقابله با آنها بپردازند .
شهرهای بسیاری مانند مرو، بلخ ، هرات ، سمرقند ، ری، نیشابور ویران شدند و برخی از شهرها برای همیشه مخروبه باقی ماندند .
عده ای نیز پس از تسلط مغولان بر ایران مجددا بازسازی شدند و برخی دیگر به روستا تبدیل گردید ند.
مغولان که سطح تمدنی پایین تر نسبت به ایرانیان داشتندو بر مبنای روابط قومی و قبیله ای زندگی می کردند شهرها را که نهاد اصلی تمدن برتر بودند هدف اصلــی خــود قرار دادند .
روستاها نیز بعد از شهرها از هم پاشیده شدند و به ویرانی گراییدند اما دیری نپایید کـه اصناف و انجمنهای شهری شکل گرفتند و
به لحاظ اینکه هجوم مغولان به ایران بدون اتکا به پایه های فرهنگی ، اجتماعی و فلسفی صورت گرفت ،
آثار آن بر تمدن سرزمین ایران زودگذر بود
به طوری که با گذشت یک نسل از آنان
در مقابل تمدن و فرهنگ ایران و جهان بینی اسلامی تسلیم شدند.
مغولان در بنای شهرها خودسرانه و با فوریت عمل می کردند به طوری که به فرمان سلطان محمد خدابنده شهر سلطانیه بنا شد و ساکنین این شهر را از تبریز ، مــراغــه ، اردبیل و دیگر نقاط کشور به این شهر کوچاندند و تا مدت زمانی از معــمولـــــتــرین و بزرگترین شهرهای این دوره محسوب می شد.
صفویان در قرن دهم هجری تحت لوای مذهب سلسله ای را بنیان نهادند که همان دوره ساسانی بر تمامی شئون زندگی اجتماعی ، فرهنگی و اقــتــصادی مــردم آن عــصـــر فرمانروایی می کرد.
بازسازی جادههای ابریشم و ادویه و
احداث کاروانسراها و قــلاع نـــظامــی و
ایجـــاد شهرهای جدید در تقاطع راههای تجاری و در مسیر رودخانه ها و مجاورت سواحل به
همراه دادو ستد داخلی و خارجی
به ویژه تجارت ابریشم که در انحصار دولت صفــوی بود
و توسط انگلیسیها و هلندیها از طریق خلیج فارس صورت می گرفت ، رونــــق و شکوفایی اقتصادی این دوره را به همراه داشت و
منجر به گرایش شدید شهر نشینی و بازسازی شهرهای قدیمی شد شهرهای صنعـــتی و بازرگانی مرکز و غرب و شمال ایران از جمله : شیراز ، قزوین ، همدان ، قم ، کاشان یزد ، کرمان ، رشت ، لاهیجان ، تبریز ، اردبیل ، شیروان ، شماخی ، باکو به سرعــت گسترش یافتند .
بر عکس شهرهای شرقی ایران غیر از مشهد ، استر آباد و قندهار دوران رکود را می پیمودند ، این چگونگی گویای کاهش فعالیتهای اقتصادی در آسیای میانه بود.
عناصر اصلی شهر را ارگ حکومتی ، میدان ، مسجد ، بازار ، مدرسه های دیـــنی ، کاروانسراها و گذرهای اصلی تشکیل می دادند و شاهراهای تجاری از مراکز شهری عبور می کرده و
امور داد و ستد و مبادله کالا در بازار صورت می گرفت و در روستاها و شهـــرهای کوچک نیز در کنار میدان شهر یک خانقاه و یک مسجد و بازارچه بنا می شد و اغلب مراسم مذهبی در میدانها صورت می گرفت .
این امر سبب می شد که رفته رفته این میادین کوچک به حسینیه ها و تکـــیه ها تبدیـل شوند.
– شهرنشینی و روستانشینی در قرون اخیر
دولت قاجار زمینه های اقتصادی – اجتماعی را به وجود آورد که راه یابی کشورهای اروپایی در بازارهای ایران را آغاز کرد.
افزایش مبادلات و به ویژه وارد شدن محصولات صنعتی به بازارهای ایران و عدم رقابت آن با صنایع بومی موجب گردید که کشور به سوی تولید کالاهــایی روی آورد کــه مورد نیاز بازارهای خارجی باشد ، از قبیل ابریشم نظام سیاسی – اقتصادی قــاجــار روندی را تعقیب می کرد که
در قرون متمادی بر ایران حاکم بوده و در زمان صفویه با استفاده از منابع سلجوقیان رو به تکامل نهاد و آنچه که موجب اختلاف این عصر با دوره های قبل از خود می بــاشد ، همزمانی با شروع انقلاب صنعتی در اروپاست ، که از پــیامدهــای آن در ایـران رشــد سرمایه داری صنعتی است.
توسعه شهرهای این کشورها همواره تابع ثروتهای مذکور بود .
در این کشورها شهرهای بزرگ درجه اول مراکز مهم سیاسی ، اداری ، نـــظامـی و در درجه دوم مراکز خدمات ناشی از این تمرکز و در مرحله سوم مراکز صنایع مصرفی و صنایع وابسته محسوب می شدند.
نفوذ سرمایه داری غرب ، اقتصاد معیشتی اجتماعات روستایی کشورهای توسعه نیافته را با از بین بردن روستاهای سنتی کشاورزی در هم فرو ریخــت و آنها را وادار به تــولــید محصولات مورد نیاز خود نموده تسلط و اعمال نفوذ بر کشــتــزارهای بسیــاری از ایــن کشورها و بیرون راندن کشاورزان آن و صدور محصولات تولید شده در این مزارع و از میان بردن پیشه وران و صنعت کاران محلی میلونها نفر را به بیکاری کشاند.
صنایع روستایی که روزی بخش مهمی از اقتصاد روستاها را تشکیل می داد به واســطه یورش سرمایه های بزگ در هم شکسته شد و نیروهای فعال جوانان از روســتاهـا روانه شهرها شدند و این عامل به ویرانی روستاها کمک می نمود ، به طوری که جمعیت فعال روستایی نسبت به مجموع جمعیت ساکن در روستاها بسیار ناچیز می نمود.
همزمان با دوران انقلاب مشروطیت در ایران ، دولتهای غربی با فرستادن کارگزاران خود اقدام به سرمایه گذاری در ایران می کنند و سرمایه داران با تشکــیل شرکــتهــای تجاری زمینه وابستگی ایران را به دولتهای خود فراهم می سازند .
این سرمایه گذاریها شامل اکتشاف و بهره برداری نفت حــفــاری اثار باستــانی ، بهره برداری از شیلات و تاسیس چند رشته راه آهن در کشور است.
شرایط جدید انقلاب صنعتی که رشد جامعه صنعتی و بازرگانی بین المللی را بـــه دنـبال دارد پهنه جهان را مورد هجوم قرار می دهد و دگرگونیهای بنیادی در شیوه های تولیدی زیستی ، معیشـتی ایـران را فراهم می سازد ، صنایع بومی رونق خود را از دست می دهد.
وابستگی بازرگانی اقتصادی تجار ایرانی به بازارهای غربی موجب پیدا شدن اقشار زیادی از تجار ثروتمند در شهرها می گردد که نقش آنها تهیه و تــامــین منــابــع و محصولات مورد نیاز بازارهای خارجی است .
فعالیت عمده این تجار عبارت بود از صادر نمودن مواد خام به کشورهای صنعتی و وارد کردن محصولاتی از قبیل انواع و اقسام کالا های مصرفی و سرمایــه گـــذاری صنعتی جهت تجار غربی.
شهرهای این دوره دارای بازارهای بزرگی بوده که از محصولات صنعــتی کـشورهای غربی انباشته شده بود.
پادشاهان قاجار به جز ناصرالدین شاه بقیه توجه چندانی به شهر سازی و رونق یافتن آن نداشتند.
استقرار حکومت رضا خان موجب دگرگونی بسیارعمیقی گردید که سرنوشت شهرهـا و روستاها را تحت تاثیر قرار داد.
در این دوره نهادهای زیر بنایی و روبنایی سرمایه داری در ایران شکل می گیرند سرمایـه گذاریهای خارجی در این عصر از طریق دخالتهای اروپاییان ممکن بود و آنان تحت عنوان تجدد طلبی اقدام به بهره برداری از معادن و منابع و سرمایه های ایران نــمودنــد ، مرحـله صنعتی شدن ایران از این دوره آغاز گردید
وارد کردن صنایع اولیه از قبیل نساجی و مواد غذایی و صنایع زیر ساختی مانند سیمان و آجر و مصالح ساختمانی محدود می شد . نهادهای سنتی کشاورزی به منــظـور تعمیم نظام سرمایه داری وابسته از بین برداشته می شود.
از طرفی درگیری ایران در بازار جهانی به رشد روابط سرمایــه داری کــشــاورزی و تغییر روابط سابق موجود بین دولت و مالک و زارع گردید.
در آغاز این دوره جامعه ایران عمدتاً پیش سرمایه ای بوده و روستاها مکان اصلی تولید و استقرار جمعیت به شمار می آمدند که 72 درصد جمعیت کــشـور را در خود اسکـان داده بودند و شهرها عمدتاً مراکز تجارت داخلی و خارجی و نیز مرکز سیاسی حکومت به شمار می رفتند و نزدیک به 80 درصد از تولید داخلی در بخش کــشــاورزی قــرار داشت.
نقش تولیدی شهرها از اهمیت چندانی برخوردار نبود ، لذا شهرها مکانی برای داد و ستد داخلی و در بر گیرنده نطفه های تجارت خارجی بودند روستاها همچنان با اتکا به شیوه های کهن تولیدی به حیات خود ادامه می دادند.
رونق یافتن ای روند جدید شهر گرایی و میل به گرایش شهر نشینی مسئله زمیـن داری شهر مطرح می گردد و در این شرایط شهر به نیازهای جدید پاسخ می دهد و بدون آنکه چیزی جایگزین آن گردد چهار چوب تولیدی خود را از دست می دهد.
در این دوره شهرها بدون هیچ اصول و مقرراتی در تمام جهات رو به توسعه می دهند .
توسعه شهری در این دوره اشتغال بی ضابطهً زمین و تخریب و معماری سنتی را در بر دارد.
از زمان اشغال ایران توسط متــفــقـین یــعــنی از سـالهای 1320 به بعد هــجــوم وســیع روستاییان به شهرها و آغاز شهر نشینی معاصر ایران است .
در این دوره بر اثر جنگ جهانی در روند مدرنیزاسیون وقفه حاصل میگـردد و رکـود اقتصادی را به دنبال می آورد و سرمایه های تجاری به سمت سایر فعالیتهای شهری از جمله بورس بازی زمین گرایش پیدا می کند.
به واسطه رکود تجاری و هرج و مرج داخــلی نــقــش تــجـاری شهر تنزل می یابـد که
بازتاب آن در رابطه ً شهر و روستا به صورت گسیختگی شبکه استخراج مازاد اقتصادی روستایی نمایان می گردد این گسیختگی موجب کاهش فعالیتهای کشاورزی می شـــود و تصویری از رکود حیات و تجارت شهری و رکود فعالیتهای کشاورزی است.
سال 1332 با تثبیت نقش نفت به عنوان محصول صادراتی ایران ، بــخـش کـــشاورزی مجال رونق و تبدیل به بخش صادراتی را پیدا نکرد و به طور روزافزونی در حاشیه قرار گرفت .
این امر تاًثیر مستقیمی بر روند شهرنشینی در ایران بر جای نــهاد و موجــب تشدید گسیختگی شبکه ً شهری و رابطه ً شهر و روستا گردید.
در سال 1332 و شکست دکتر محمد مصدق ، عصر جدیدی در شیوهً زندگی شهری پدیدار گشت . این پدیده موجب تداوم یافتن روند مدرنیزاسیون می شود .
تبدیل نفت به مهمترین منبع مازاد اقتصادی در سطح ملی ، منجر به کاهش تولــیدات کشاورزی می گردد .
اقتصادی در سطح ملی ، منجر به کاهش تولیدات کشاورزی می گردد .
با کاهش نقش کشاورزی و رونق حیات شهری روند مهاجرت نیروی کار از روستا به شهر شدت بیشتری یافت .
تولیدات کشاورزی و فقدان کارائی سنتی و مناسبات کهن روستایی در این دوره موجب در حاشیه قرار دادن بخش کشاورزی گردیده
در نتیجه تشدید روند مهاجرتی را دنبال می نمود و رونق شهر نشینی به این روند کمک می کرد ، امکان جذب مهاجرین روستایی به ویژه خوش نشینان را فراهم می آورد دولت ایران در این زمان به منظور مقابله با خواستهای درونی کشور اقدامی به ایجاد تحولی در جامعه نمود که به نام انقلاب سفید نامیده می شود .
از مهمترین پیامدهای این انقلاب ، اصلاحات ارضی است که به منــصه بروز می رسد.
تراکم جمعیتی ، اجتماعی ، اقتصادی و اداری در قسمتهای مرکزی شهری ، تحریک و تقویت مهاجرین درون شهری ، اقشار متوسط را به سوی پیرامون شهر فرستاده و جای آن را امواجهای پی در پی مهاجران روستایی جدید می گــیرنــد کــه پدیده فــرسود گــی ساختمانهای مرکزی شهر و خرابه نشینی را به دنبال می آورد.
در این برنامه ریزی به اقشار پایین جامعه هیچ بهایی داده نمی شد . تغییراتی که در بافت شهر داده شده بود به معنای تاً ثیر صنعت بر شهرگرایی نیست زیرا در شـهــر مکــانهـای صنعتی بسیار نادر و کم معنا ست ، بلکه بیشتر ناشی از صنعتی شدن غرب و وابستگی به آن است.
بافت سالهای اخیر شهرهای ایران رشد سریع در سطح ، عمق ، ارتفاع و تعدد معابر را در پی داشت و در عین حال فشردگی شدید بناها به سبب افزایش قیمت زمین و نــیازمنـدیــهای زندگی صنعتی سیمای شهرهای ایران و نوع معیشت آنها را دگرگون ساخت.
جمعیت شهرها به خصوص در 50 ساله ً اخیر رو به افزایش نهاده است .
افزایش جمعیت ، مهاجرت به شهرها به دلایل مختلف اجتماعی – اقتصادی و سیاسی افزایش یافته و بدین ترتیب جمعیت از روستاها به شهرها هجوم آوردند.
عامل دیگری که در افزایش جمعیت شهرها نقش داشته است بهبود شرایط زیســتی و دسترسی به امکانات درمانی ، بهداشتی و آموزشی در مقایسه با روستاها بوده است.
نواحی روستایی ، جاذبه های خود را به تدریج از دست می دهند و بر تعداد جمعــیت شهری افزوده می گردد .
با گسترش شهر نشینی از میزان اشتغال در بخش کشاورزی به شدت کاسته شده است و به بخش صنعت و خدمات اضافه می گردد ، دامنه این تغییرات در بخـشهـــای اصــلی اقتصادی ، پیامدهای زیانباری را در کل اقتصاد کشور بر جای می گذارد.
فصل سوم
مبانی نظری روابط شهر و روستا
مفهوم فضا و خصوصیات آن
مفهوم فضا در ابعاد وسیع و جامع خود تجلی گاه رابطه میان تمام فعالیتهای انسانی است.
جی . آر . بودویل میگوید : فضا محیط مباحث زندگی انسانی است و تا حد زیادی با اصول و قوانین تدوین یافته انسانی و تکنولوژیهای آن بستگی دارد.
(( هالد )) فضا را به ظروف حاوی چشم انداز جغرافیایی تعریف می کند.
(( اولمن )) فضا را مترادف با واژه موقعیت یعنی جایی که رابطه بین مکانهایی را ممکن می سازد تعریف کرده است .
فضا جایی است که رابطه متقابل میان عوامل و پدیده ها درآن صورت می گیرد و به عبارت دیگر هر رابطه فضایی دارای یک سازمان فضایی است.
سازمان فضایی منطقه معینی را می پوشاند که از لحاظ طبیعت ، نوع ، سطوح ، تکامل و کارکرد عناصر و عوامل با هم ارتباط دارند.
سازمان فضایی هر منطقه ای متشکل از سه عنصر اساسی :
(centeral plase)مکان مرکزی
(conmplementary region)منطقه پیرامونی
(Spatial interaction)کنش متقابل و روابط فضایی
– مکان مرکزی یا نقطه میانی
مکانهای مرکزی یا میانی به نقاطی گفته می شوند که دارای پتانسیلهای بالایی از عرضه و تقاضا هستند و از نظر مبادله ً فعالیتها و خدمات در حکم پایتختهای منطقه ای به شمار می روند.
منطقه پیرامونی
منطقه و یا حوزه ً پیرامونی خوراک اصلی فعالیت را که به وسیله مکان مرکزی فراهم آمده در شکل خریداران ، فروشندگان ، جریان مواد خام ، انتقال تکـنیکــها و مهـارتها و همچنین جا به جایی نیروی کار ، فراهم می کند.
– کنش متقابل و روابط فضایی
کلیه ً حرکات و ارتباطات به طریق روابط متقابل یا کنش متقابل
در قالب مبادله ها و عرضه و تقاضای خدمات و کالاها فراهم می شود .
کنش متقــابل فضایی ، در واقع بیانگر حرکت مواد ، افراد و اندیشه ها در مکانهای مختلف است.
(( کنش متقابل )) یک جریان است که دارای چهار بعد و یا چهار عنصر اصــلی می باشد .
بعد اول و دوم جریان داده ها و ستاده ها را می رساند ، یعنی مجموعه ًحرکاتی که بین مکان مرکزی و حوزه ًنفوذ آن اتفاق می افتد .
بعد سوم ،زمان یا روند جریـان است
چهارم را هزینه های اصطحکاکی فضا تشکیل می دهد.
تعریف سیستم
سیستم عبارت است از مجموعه ای با ترکیبی از اشیا ٍو بخشهای مختــلف
بـا یک سری رابطه ًبین آنها و بین صفات آنها
که با همدیگر کلیتی را تشکیل می دهند
و در رابطه با اهداف معینی کار می کند.
کاربرد روشهای سیستمی در روابط شهر و روستا
روستاها و شهرها و مناطق مربوط به آنها را همانند اجزا و عناصر سیستمی کلی در نظر می گیرند و
روابط موجود در میان آنها را همانند روابط اجزای سیستمها مورد توجه قرار می دهند ،
در این زمینه ، ابزار فنون و روشهای سیستــمی
در حــل مسائــل شــهـــری و روستایی
و تصمیم گیری در رابطه با راه حلها و ارزیابی آنها ، کاربرد وسیعی دارد.
– مفهوم سیستم شهری
براین بری
برای اولین بار تئوری سیستمها را به کار گرفت .
مفهوم سیستم شهری مـبنی بر وجود مجموعه ای از مراکز شهری – ناحیه ای است ،
در این نگرش هــر شهرک و هر شهر دارای منطقه ً نفوذی است که با هم کل زمینهای منطقه ً نفوذ را در بر می گیرد.
در جغرافیای کاربردی ، هر ناحیهً شهری ، به عنوان یک اکوسیستم بررســـی می شود .
البته هر ناحیه شهری شامل همه سکونتگاههای انسانی است
که با سازمان فضای زندگی پیوند می خورند.
– نظریه ً عمومی سیسمتهای فضای زندگی
ویلیام وارنتز ، دانش جغرافیا را کاملا ً یک دانش تحلیلی ، فلسفی و علمی معرفی می کند .
مفهوم تحلیل سیستمهای فضای زندگی عبارت است از:
قوانین معینی بر همه ً پدیده های طبیعی و انسانی حاکمیت دارد و جغرافیا نیز نمی تواند درجه ای از سایر علوم ادامه حیات دهد.
مراد از سیستمهای عمومی فضای زندگی ، همه شامل سیستمهای فضای اشغال شده به وسیله انسان و هم سیستمهای فلسفی است که عهده دار سازمان فضایی است .
خصیصه های عمده هر سیستم
الف ) کلیت : کلیت از خصیصه های اصلی هر سیستم است که با خود صنعت عمده ای به همراه دارد . این صنعت ، سلسله مراتب است.
ب ) عنصر : کوچکترین واحد سیستم است قادر به اجرای یک کارکرد (نقش ) نسبتا ً مستقل می باشد.
ج ) ارتباط : از مشخصات اصلی سیستم ، ارتباط میان عناصر آن است عاملی که بیش از هر وسعت سیستم اهمیت دارد . پس تعادل و توازن سیستم به عناصر تشکیل دهنده آن بستگی دارد.
– تحلیل سیستمهای ناحیه ای
پتر هاگت
جغرافیدان معروف انگلیسی ، با قبول نواحی به عنوان سیستمهای باز ، در تحلیل سیستمهای ناحیه ای به مراحل شش گانه زیر اشاره می کند.
حرکت و جریان
حرکت و جریان یکی از مشخصات سازمان ناحیه ای است که در شاخه های مختلف جغرافیای انسانی بر آن بسیار تا ً کید می شود
زیرا حرکتهای جمعیتی ،
جریان کالا و انرژی ،
محور اصلی در جغرافیا محسوب می گردد.
شبکه ها
پاره ای از حرکتها و جریانها به مسیر های معینی مــحــدود می شـود
و پاره ای دیگر ، آزادانه جهات مختلفی را می پیمایند .
پاره ای از حرکتها و جریانها در طول مسیرهای ویژه مثل راهها ، خطوط لوله و خط تلفنها صورت می گیرد.
گره های ارتباطی روی شبکه ها
در تحلیل سیستمهای ناحیه ای موارد زیر بررسی می شود:
الف ) مورفولوژی الگوهای سکونتگاهی در رابطه با شرایط طبیعی ناحیه ً ، شرایط زمانی ، منابع طبیعی و شبکه راهها.
ب) تراکم جمعیت ، رابطه ً جمعیت با وسعت ، شکل پراکندگی جمعیت ، سلسله مراتب شهری و جمعیت ، رابطه ً فضای سکونتگاهی با متغــیرهــای گــوناگــون مثــل منطقه کشاورزی ، منطقه دامپروری ، منطقه گندم خیز و نظایر آنها.
– سلسله مراتب
سلسله مراتب کارکردی سکونتگاهها ، رابطه ً میان میــزان جمعیــت یک سکـونتــگاه و میزان کارکرد آن ، رابطه سکونتگاههای بزرگ با کارکردهای خدماتی ، رابطه ً شرایط محیطی با میزان کارکردها مثل کارکردهای خدماتــی ســلســله مراتــب مکـان مرکــزی مراکز تخصصی در داخل سلسله مراتب ناحیه ای ، مسائل عدم هماهنگی در ســـطـوح ناحیه ای.
سطح
در تحلیل سیستمهای ناحیه ای و مطالعات روابط شهری ، روستایی از دیدگاه جغرافـیایی کاربردی،
مشخصات سطح ،
رابطه ً شیب با تراکم ،
شیب و حوزه های شهری ،
شیب و حوزه های روستایی ، نحوه استفاده از زمین ،
حداقل حرکت در رابطه ً با شیب ،
مراحل توسعه در طول زمان ، مطالعه می گردد.
پخش در فضای جغرافیایی
زمین به وسیله انسان ، غالبا ً در جوامع جدید تغییر می یابد
تغییرات از یک یا چند مکان منشا ً می گیرد
و از طریق مسیرهای حرکت ، گره هــای ارتباطی روی شبکــه ها و یا در طول سطح به بخشهای دیگر می رسد.
– نظام منطقه ای
در باب نظام منطقه ای دو نگرش اساسی وجود دارد
– نظریه ذهنی
مناطق به عنوان ابزار توصیفی دیده شده اند که بر اساس معیارهای مخصوص و برای مقصود معین تعریف شده اند.
نظریه عینی
( آ . جی . هربرتسون ) با اتخاذ یک دیدگاه تحلیلی ،
جهــان را بر اساس چهـار معیار
شکل و ترکیب زمین ،
اقلیم ، تراکم گیاهان
و جمعیت ،
با در نظر گرفتن اقلیم به عنوان یک عامل مسلط ، به مناطق طبیعی تقسیم کرد.
مفهوم منطقه بعنوان روشی برای طبقه بندی
1- منطقه رسمی
2_ منطقه عملکردی
منطقه رسمی
منطقه رسمی یک ناحیه جغرافیایی است که بر اساس معیارهای انتخاب شده یکجور و یکسان است ، طی تعاریف اولیه مناطق رسمی ، معیارها به صورت فــیزیــکی بودند
.( مانند توپوگرافی،اقلیم)
بعدا در این باره تغییر جهت در مورد استفاده از معیارهای اقتصادی ( مانند انواع صنایع و کشاورزی ) و حتی معیارهای اجتماعی و سیـاسی ( مانند وفاداری به یک حزب سیاسی ) صــورت گرفت.
منطقه عملکردی
منطقه عملکردی یک ناحیه جغرافیایی است
که در آن پیوستگی عملکردی مشخص بر اساس معیارهای معین و پیوستگی متقابل بین بخشها وجود داشتــه باشد .
گــاهی به آن عنوان منطقه ( گره دار ) یا دو و یا چند قطب داده می شود
که از واحدهای نا متجانس مانند شهرهای بزرگ و کوچک و دهکده ها
که به صورت عـمـلکردی و بـه صــورت متقابل به هم مربوط هستند ، تشکیل یافته است.
نظریه های سازمان فضایی
الگوها یا مدلهای اقتصادی از مرتبه ای، نسبتــاً برجــسـته در مبــاحــث نظری جغرافیا برخوردارند ، تا آنجا که نوآوری درعرصه این علم ، که در جریان سالهای دهه 1950 پدید آمد، با پیدایش چنین الگوهایی آغاز شد.
نظریه مکان مرکزی فون تانن
فون تانن اقتصاد دان آلمانی
در راســتــای رابطه شهــر و روســتا بر جریــان تولیدات کشاورزی در بازار شهرها توجه دارد و
نظریه وی مبتنی بر استقرار کشتهای متفاوت در جلگه ای هموار و بی عارضه واقع شده که
محصولات کشاورزی از مناطق پیرامون شهر ، تولید شده و به مرکز شهر انتقال می یابند.
فون تانن در مطالعات خود به این نتیجه رسید
که در قیمت فروش تولیدات کشاورزی در بازار معینی ، علاوه بر تا ً ثیر عوامل تولید ، عامل دیگری که همان تعرفه ًحــمل و نقل است ، اثر می گذارد ،
ینابراین تولیداتی که فراتر از فاصله ً معینی به بازار می رسد
نمی تواند برای تولید کننده سود آورباشد
و اگر تولید کننده در تولیدات کشاورزی حق انتخاب داشته باشد .
آن محصولی را خواهد کاشت که حداکثر سود را در واحد هکتار به وی عرضه کند
و کمترین تعرفه ًحمل و نقل را برای رساندن تولیـدات خود به بــازار شهـر پرداخت کند .
فون تانن بر حسب ماهیت تولید و سود آوری آن در واحد هکتار منــاطــق کــشــت را در اطراف بازار شهری معین در شکل دوایر متحد المرکز رده بندی می کند ، به طوری که شهر در مرکز آن قرار می گیرد.
– نظریه ًمکان صنعتی آلفرد وبر
مکان گزینی کارخانه ها در فضا نظر او را به خود معطوف داشت ، جایی که به نظر او ، وزن تنگناهای مشترک تمامی نظامهای اقتصادی ، در آن قابل تشخیص بود .
وبر با الهام از لونهارت ،
نخست بر نقش وسایط حمل و نقل در گزینش مکان استقـرار کارخانه ها در فضا تا ً کید داشت
و این موضوع در واقع اساس نظریه او به شمار می آید.
مناسبترین مکان برای استقرار کارخانه در این صورت جایی است که
هزینه تهیه و تا ً مین مواد اولیه و انرژی و هزینه ها ی مربوط به صدور کالاهای ساخته شـده
از هــمه کمتر باشد.
هزینه های حمل و نقل به وسیله دو عامل تعیین می شوند ،
نخست وزن مــواد و تولـید مورد بحث
و دوم فاصله ای که آنها باید حمل شوند .
تلفیق این دو عامل شاخص هزینه ای ساده را بر حسب تن در کیلومتر به دست می دهد.
نظریه مکان مرکزی گالپین
کالپین مکانهای مرکزی را از دیدگاه سکونتگاههای روستایی تجزیه و تحلیل کرده است و بدین طریق سلسله مراتب کارکردی مکانها را به صورت تجـربی به دســت آورد.
دامنه مکانی کالاها و خدمات در ارتباط با یک مکان ویژه ای معین شده بود .
همچنین نواحی داد و ستد با یکدیگر تداخل نداشتند وبرخی از آنها که دارای کارکرد بیشتری بودند ، بزرگتر از مکانهای دیگر ترسیم شده بود.
– نظریه مکان مرکزی والتر کریستالر
سلسله مراتب شهری و روابط شهر و روستا متا ً ثر از عقاید و نظریات والــتر کریسـتالر جغرافیدان آلمانی است.
مرکزیت درمفاهیم آماری عبارت از(( نیروی جاذبه )) یا(( اهمیت ))مراکز مسکونی است
و معمولاً بر حسب اندازه جمعیت یا وسعت مراکز مسکونی بیان می گردد.
مهمترین و اساسی ترین مفهومی که در تئوری مکان مرکزی کریستالر نهفته است خود مکان مرکزی است .
این واحد اصلی یک مرکز مسکونی مانند یک روستا ، شهرک و یا یک شهر را در ابعاد منطقه ای شامل می شود .
کــارکــرد اصلی مکــان مرکــزی ، ارائه کــالا و خـدمات به سکونتگاههای اطراف می باشد.
مکان مرکزی بنا بر فرضیات کریستالردرمرکز منطقه قراردارد.
مکنهای مرکزی از لحاظ اهمیت متفاوت می باشند .
مکانهای مرکزی رده بالاتر تعداد قابل ملاحظه ای از کارکردهای سطح بالاتر را در بر دارند
و حــوزه ای وســیعــتر و جمعیت بیشتری را سرویس می دهند .
در حالی که مکانهای مرکزی رده پایین تر کارکردهای محدودتری را که از لحاظ اهمیت در درجات پایین قرار دارند ، دارا هستند و نتیجه آنکه حوزه کوچکتری را تحت پوشـش قرار می دهند .
مکانهای مرکزی ازرده های بالا تاپایین
کالاها و خدماتی که به وسیله مکانهای مرکزی به سکونتگاهــهــای پیرامونی عرضه می شود
تحت عنوان خدمات یا کارکردها تنها توسط مکانهای اندکی ارائه می شود
، لیکن از جانب تعداد زیادی از سکونتگاههای پیرامونی جذب می گردد.
نواحی پیرامونی یک مکان مرکزی که از لحاظ کارکردی با یکدیگر در ارتباط هستند به عنوان ناحیه ارتباطی منطقه مکمل یا منطقه نفوذ آن شناخته می شود.
والتر کریستالر در طرح تنظیمی خود به عواملی نظیر ،
جمعــیت ،
فاصله و وسعت حوزه های فرعی
که در شکل شش ضلعی ظاهر می شوند توجه بیشتری می نماید .
این نظریه در سطوح سلسله مراتب شهری همواره از یک نظم ویژه ای تبعیت می کند.
والتر کریستالر عقیده دارد
که شهرکها نیز منطقه نفوذ شش ضلعی تشکیل می دهند
و جهت هر شش شهرک یک شهر بزرگتر با خدمات تخصصی عالیتر به وجود می آید
که نسبت به شهرکها از ارزش و اعتبار تجاری بیشتری بهره مند بوده
و با فاصله مساوی از شهرکها قرار گرفته است.
عوامل چندی زمینه های مساعدی را در طرح و تنظیم سلسله مراتب شهری والتر کریستالر به وجود می آورد.
– دشت یکنواخت و بدون عوارض شدید که خاکهای حاصلخیز همه نقاط آن را بپوشاند.
– جمعیت و نیروی خرید به طور همسان و یکنواخت پراکنده گردد.
– شبکه حمل و نقل در همه جهات حوزه مورد بحث گسترده شود.
طرح وتنظیم سلسله مراتب شهری والترکریستالر
اهمیت طرح والتر کریستالر در مطالعات روابط شهری – روستایی در این است که مایه حیات مراکز شهری را نواحی روستایی که در حوزه نفوذ آنها قرار گرفته است .
حضور و ادامه حیات مراکز شهری و یا مکانهای مرکزی به نــحــوه عــرضه خدمات و کالاها به نواحی روستایی پیرامون آنها بستگی دارد.
نظریه مکان مرکزی اگوست لش
اگوست لش عقیده داشت که
بین منحنی قیمتها و منحنی تقاضاها رابطه وجود دارد
و همین رابطه بیـان کـننده میدان عمل و پرتو افشانی بازار شهری است
که می تواند تولیداتی را به واحدهای پایین دست خود عرضه کند .
بنابراین میدان عمل بازار شهر را در رابطه با بازارهای مجاور دیگر
می توان به اشکال مختلف نشان داد.
– میدان جاذبه دو مکان مرکزی را می توان به شکل دو دایره دور از هم نشان داد ، در این صورت مکانهای مرکزی نمی توانند فضای خالی بین میادین جاذبه را بپوشانند.
– میدان جاذبه دو یا سه مکان مرکز را به حالت مماس در کنار هم نشان داده ، در این حالت فضای خالی و دور از تا ً ثیرات مکانهای مرکزی به حداقل خود می رسد.
– برای ازبین بردن این فضای خالی می توان دوایر و یا میدان عمل مکان مرکزی را به گونه ای، کنار هم نزدیک ساخت که فضای خالی بین این میادین دایره ای کـلا ً حذف شود در این صورت بخشی از دوایر روی هم سوار شده و درنقاط تداخل رقابتـهـایی بین مکان مرکزها به وجود خواهد آمد.
لش برای از بین بردن فضاهای خالی بین میادین جاذبــه بازارهــا از سویـی و به منظور جلوگیری از تداخل میان بازارها در هم ، فضای جاذبه بازارها را به صورت شش ضلعی های منظم پیشنهاد می کند . طرح پیشنهادی لش در ابتدای امر روی مناطق روستایی بود.
اساس نظریه لش به فرضیات محدود و در عین حال دقیقی چون :
فاصله مکــانی حمــل و نقل تولیدات به بازار تولید انبوه و رقابت مبتنی است .
در عین حال عوامل دیگر.
1- عامل طبیعی : تباین در حاصل خیزی زمین و ناهــمواریــها و عوارض محــدود و یا تسهیل کننده جغرافیایی.
2- عامل اقتصادی : اختلاف و ناهمگونی در قیمت زمین و تعرفه حمل و نقل در استقرار و مکان یابی مراکز.
3- عامل انسانی : حرکتها و تصمیمات فرد گرایانه تولید کنندگان ، مقاطعه کاران و گروههایی که در سیاست قیمت گذاری نقش دارند.
4- عامل سیاسی : نقش مرزهای سیاسی و سازمانهای دولتی در طبقه بندی و مرکزیت واحدها و بافت اقتصادی آنها نیز تا ً ثیر می گذارد.
– مقایسه نظریه کریستالر و لش
تفاوتهایی در تحلیل و مفاهیم سیستمی آنها وجود دارد. لش در تحلیل خود بر پنج شرط تعادلی تاً کید دارد .
1- مکان یابی و استقرار هر تولید کننده باید از امتیازات ممکن برخوردار باشد .
2- جایگزین مراکز باید متعدد باشد تا همه ناحیه را بپوشاند و به همه نقاط برسد.
3- سود جوییهای ناموزون و نامتعادل باید حذف شود.
4- فاصله مکانی محل تولید و عرضه ( فروش ) حتی الامکان کوتاه باشد.
5- مرز حوزه نفوذ دو مکان مرکز بدون قید و شرط به هر دو مکان مرکز مجاور تعلق داشته باشد . همچنین وضع تولید در قالب شــش ضلعــیهـا مجـموعــه جلگـه و ناحیه را بپوشاند . البته این شرط تعادل در تظریه کریستالر هم وجود دارد به شرط آنکه به جای سیستمهای تولید ی ، عرصه کننده کالا و خدمات قرار بگیرد.
اما اختلاف اساسی بین این دو نظریه
در تعین وسعت ایده آل شــش ضلعــیـهـا و فضای نفوذی بازارها است .
از نظر کریستالر اصول تشکیلاتی سلسله مراتب مکان مرکزی بر مبنای نظم و آرایش سه مرکز می باشد .
به این معنی که مرکز اصلی دو مرکز دیگر و پایین تر را زیر نفوذ و جاذبه خود دارد
و آن زمانی است که مکــان مرکــزها در را ًس شش ضلعیها قرار بگیرد . فرمها به عنوان قطبهای تولیـدی و توزیــعی می توانــنـد سـه موقعیت متفاوت را اشغال کنند.
در سیستم مکان مرکزی لش بازارها کوچکتر از سیستم کریستالر است .
لش در پیاده کردن نظریه خود کار خود را از کوچکترین واحدهــا شروع می کنــد و به تدریـج بر حوزه های نفوذی وسیعتر می رسد.
کریستالر عقیده دارد ، هر مرکز بزرگ می تواند تمام کالا و خدمات مورد نیـاز مراکـز پا یینتر از خود را عرضه کند .
در حالیکه لش معتقد است تخصص یابی شهرها با اندام کوچکتر امکان می دهد که تولیداتی را به شهرهای بزرگتر از خود عرضه کنند.