تحلیل روابط متقابل شهر و روستا در توسعه یافتگی روستاهای دهستان حومه شهرستان هرسین

عنوان:
تحلیل روابط متقابل شهر و روستا در توسعه یافتگی روستاهای دهستان حومه، شهرستان هرسین
نویسندگان
فرزاد میرزایی قلعه1، بهرنگ کلانتری2،محمد مولایی3، آئیژ عزمی4*
1-دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه تربیت معلم
2-دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی
3-دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید مدرس
4-استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه رازی کرمانشاه
عنوان انگلیسی:
Challenges and Problems of Agricultural Section and Role of Rural Immigration
(Case Study: Shirz District in Harsin County)
نویسندگان به انگلیسی
Farzad Mirzaee Ghalee1, Behrang Kalantary2, Mohammad Molaee3, Aeizh Azmi4
1-M.A Student of geography and rural planning in Tarbiat moaalem University
2- M.A Student of geography and Urban planning in Shahid Beheshti University
3- M.A Student of geography and Urban planning in Tarbiat Modares University
4-Assistant Professor of geography group in Razi University
ایمیل:aeizhazmi@gmail.com
تلفن تماس:09123143354
آدرس تماس: آئیژ عزمی، کرمانشاه-باغ ابریشم-دانشگاه رازی-دانشکده ادبیات و علوم انسانی-گروه جغرافیا

تحلیل روابط متقابل شهر و روستا در توسعه یافتگی روستاهای دهستان حومه، شهرستان هرسین
چکیده
نحوه و دامنهی روابط موجود میان شهر و روستا به صورت های گوناگون بر شکل پذیری، رشد و توسعهی سکونتگاههای روستایی و همچنین بر روابط درونی و بیرونی آنها اثر می گذارد. با توجه به نقش این روابط در فرایند تحولات و توسعه ی کانونهای شهری و روستایی، علاوه بر بررسی انواع و علل روابط، شناخت آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، و فضایی – کالبدی بر شهر و روستا و تلاش برای کاهش اثرات منفی این روابط در راستای ساماندهی آنها، زمینه ساز توسعه ی پایدار نواحی روستایی و شهری خواهد بود. در این مقاله ابتدا بحثی را در مورد روابط شهر و روستا ، سپس عوامل موثر آن در ایران و در نهایت انواع مدلهایی که روابط شهر و روستا را با آن ها مورد بررسی قرار می دهند مطرح می گردد. این تحقیق به مطالعه موردی در مورد عملکرد روابط متقابل و پیوندهای فضایی بین نقطه شهری هرسین در دهستان حومه واقع در بخش مرکزی این شهرستان پرداخته است. و در آن از تحلیلهای آماری در نرم افزار spss (همبستگی، و رگرسیون) استفاده شده است. این مقاله نشان می‏دهد که چگونه روابط متقابل شهر- روستا بر تغییرات اجتماعی، اقتصادی و کالبدی روستاها اثر می‏گذارد. روش بررسی در این مقاله اسنادی (کتابخانه‏ای) و مطالعات میدانی (پرسش‏نامه) می‏باشد. این نتیجه به‏دست آمد که روابط متقابل شهر و روستا تاثیر چندانی بر توسعه نواحی روستایی نگذاشتهاند و بیشتر در تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موثر بوده است و محدوده جغرافیایی مطالعه شده از آثار و پیامدهای کالبدی و ارگانیکی روابط روستا – شهر بی بهره بوده است.
واژگان کلیدی: سکونتگاه روستایی، روابط متقابل شهر- روستا، توسعه‏یافتگی فضایی و کالبدی ، پیامدهای فضایی، هرسین
Atalysis of Relationship between URBAN and Village in Homeh District Villages Development in Harsin County
Abstract
There is a strong paradigm shift in the literature recently, on how rural development and urban development affect one another. The conventional wisdom of the last three decades suggests that urban and rural developments are separate and compete with each other for resources. However, a closer looks reveals that this is far from the truth. Relationship and range between urban-rural have many variety efects on shape, growth and rual settlement development. It effect on its inside and outside relationship. With attention to these relationship in process of evolution and developing of urban-rural points, in addition to study of varieties and causes of relationship, recognition effects and results of economics, society-cultural and spatial-skeletal on urban-rual linkage is essential. Therefore it is important that decrease negative effects. It helps to bookeeping of theses relationship between rural-urban and it helps to developing of sustainablity in rural-urban linkage. In this paper, first, we discuss about urban-rural linkage and its effects factors on Iran and seconds we study some models about urban-rural linkage and theirs effects on its. This investigation deals to operation of urban-rural linkage and spatial links in Homeh District of Harsin county(in central section). In this investigation we use from SPSS software for analysis(for example correlation, regression). This paper shows that how urban-rural linkage effect on social, economic and skeletal change. Investigative method was documentary and field with questionnaire. These paper say that urban-rural linkage do not effect on urban-rural linkage and more effects on social, economic and skeletal change and case study of this paper do not have profit from skeletal and organic effects of urban-rural linkage.
This paper shows that tradition pattern of housing change and convert to new archtecture that is like urban architecture. Land ownership decrease. This paper show that in this place, agriculture productiion decrease. This investigation says that land use is of varieted. In this Harsin, cost of comodity and house increase and there make change of cultural people. This paper say that in this harsin, lands piece meal.
Results of hypotesis test show that reral-urban linkage make many change in economic, cultural and skeletal pattern in Harsin.
Cities have many effects in sphere of influence that include: villages send to cities many agricultures crops, immigration of people(not stability) to cities from villages. Cities send consumable comodity to villages and they sernt to villages work forces.
Trade, migration and remittances, the exchanges of goods, people and money, are the most obvious signs of the relationship between urban and rural areas. Other influences are less tangible: standardized curricula and increased access to education; the growing reach of the mass media; commercial advertising and campaigns by service organizations; the influence of cultural and religious networks, and the spread of urban services to the rural areas all increase the strength and depth of the interactions between them.
Key words: rural setelement urban-rural linkage, skeletal and spatial development,spatial effect, Harsin
مقدمه:
روابط متقابل و پیوند میان شهر ها و نواحی روستایی به طور گستره ای به عنوان عامل اصلی در فرایند تغییرات اجتماعی و فرهنگی مطرح می باشد. علیرغم این واقعیت، بیشتر نظریه های توسعه و رویه های اجرایی به دوگانگی جمعیت و فعالیت های نواحی شهری و روستایی تاکید دارند.
پیوندهای روستا- شهری قسمتی از واقعیتهای زندگی روزانه یک خانوار ساکن نواحی روستایی است. از این رو پیوندهای روستایی – شهری در تنظیم و بیان سیاست‏های توسعه با هدف کاهش فقر و حمایت از نقش مثبت مراکز شهری در توسعه نواحی روستایی پیرامونی مورد تاکید کارشناسان توسعه قرار دارد.
مطالعه و بررسی روابط شهر و روستا به منظور درک مسائل شهرگرایی و پیدایش راه حل های مناسب جهت برقراری یک روند توسعه ی متعادل شهری و روستایی ضروری به نظر می رسد. در پیدایش و شکل گیری شهرهای شرقی در خاورمیانه به طور عام و ایران به طور خاص عوامل متعددی مانند عوامل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با اتکاء به شرایط مساعد محیط طبیعی و حوزه های نفوذ شهری که عمدتا روستاها هستند، نقش موثری داشته است (رضوانی، 1382، 24).
نحوه و دامنه ی روابط موجود میان شهر و روستا به صورت های گوناگون بر شکل پذیری، رشد و توسعه ی سکونتگاههای روستایی و همچنین بر روابط درونی و بیرونی آنها اثر می گذارد.
روابط و مناسبات بین سکونتگاهها و بویژه بین شهر و روستا که خود را عمدتا به شکل جریان های جمعیت، کالا، سرمایه، عقاید، اطلاعات، و نوآوری نشان می دهد، پدیده ای فضایی- مکانی و جغرافیایی بوده و شناخت، تبیین، و کشف قانونمندی های کلی حاکم بر آن، در چارچوب روابط متقابل انسان و محیط صورت می گیرد، و از اهمیت نظری و کاربردی ویژه ای برخوردار است (شاریه، 1373، 42).
همچنین با توجه به نقش این روابط در فرایند تحولات و توسعه ی کانونهای شهری و روستایی، علاوه بر بررسی انواع و علل روابط، شناخت آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، و فضایی – کالبدی بر شهر و روستا و تلاش برای کاهش اثرات منفی این روابط در راستای ساماندهی آنها، زمینه ساز توسعه ی پایدار نواحی روستایی و شهری خواهد بود.
در غالب بررسی های مربوط به روابط شهر و روستا معمولا شهر به عنوان جزء تعیین کننده در نظر گرفته می شود، برنامه ریزان شهری با تمرکز بر گروههای شهری توجه ی اندکی به کشاورزی و برنامه ریزی با جهت گیری به سمت نواحی روستایی داشته اند. در حالی برنامه ریزان توسعه روستایی نیز با تاکید بر روستا و اراضی کشاورزی کمتر به فضای شهری و تاثیر آن در توسعه ی روستایی پرداخته اند. به همین دلیل است که مفاهیمی چون شهرنشینی، حاشیه نشینی شهری بیشتر مطرح می شود تا روستانشینی، اشتغال روستایی، و واپسماندگی روستایی(سعیدی، 1381، 105). با توجه به مطالب گفته شده سوالات تحقیق به شرح زیر هستند:
1-نقش روابط شهر و روستا در توسعه دهستان حومه شهرستان هرسین چیست؟
2- نوع تاثیر رابطه شهر و روستا بر توسعه دهستان حومه شهرستان هرسین چگونه است؟
3-چه عواملی در رابطه بین شهر و روستا در توسعه دهستان حومه شهرستان هرسین موثرند؟
پیشینه ی تحقیق
مطالعات مربوط به روابط شهر و روستا در سطح جهان مربوط به قرن اخیر است که توسط دانشمندانی امثال هانس بوبک، کریستالر، انگلیش، بناین، اهلرس، فریدمن، مارسل بازن، ویرث و دیگران انجام شده است. ولی در ایران مطالعه روابط متقابل شهر و روستا سابقه کمتری دارد. برخی از عمده ترین منابع مرتبط با موضوع پژوهش در ت( 1) آمده است.
ت1- برخی از عمده ترین منابع مرتبط با تحلیل روابط شهر و روستا
نویسنده/ نویسندگان
عنوان (فعالیت علمی)
توضیحات (اثر علمی)
علی شمس الدینی و همکاران (1389)
تحلیلی جغرافیایی بر جریانات متقابل روستایی – شهری (مطالعه موردی: مرودشت و روستاهای پیرامونی)
نتایج نشان داد که مرودشت با ارائه خدمات به روستاهای حوزه نفوذ ضمن فراهم نمودن شرایط و پویایی روستاها موجب ایجاد تغییرات کالبدی- فضایی در آن ها شده است. از سوی دیگر ساکنین روستاها هم زمینه های پویایی و رشد مرودشت را فراهم نموده اند.
قدیری معصوم و همکاران (1386)
تحلیل رابطه نوشهر گلبهار با روستاهای پیرامونی
نتایج این مقاله نشان داد گلبهار علاوه بر جذب جمعیت سرریز مشهد هر چند به صورت ناقص، اثرات مختلفی در روستاهای اطراف داشته که این تاثیر به شکل گیری حوزه ی جذب و نفوذ روستایی انجامید.
طاهرخانی و همکار (1382)
تحلیل نقش روابط متقابل شهر و روستا در تحول نواحی روستایی استان قزوین
یافته های تحقیق نشان می دهد که روابط متقابل روستا و شهر، بیشتر در بروز تغییرات غیر ارگانیک در مراکز روستایی استان قزوین موثر بوده اند.
طاهر خانی و دیگران (1382)
مطالعه روابط متقابل شهر و روستا و نقش آن در تغییرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نواحی روستایی (نمونه موردی: شهرستان هریس)
نتایج این تحقیق که از طریق تجزیه و تحلیل آماری بدست آمده، نشان می دهد که در ارتباط با روابط شهر و روستا، تغییرات عمده ای در شاخص های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نواحی روستایی بوجود آمده است.
محمدرضا رضوانی (1381)
تحلیل الگوهای روابط و مناسبات شهر و روستا در نواحی روستایی اطراف تهران
نتایج تحقیق نشان داد که بدلیل بروز تحولات اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و فضایی -کالبدی و شکل گیری کارکردهای جدید در نواحی روستایی اطراف تهران به ضورت خودجوش بوده است، آثار و پیامدهای نامطلوبی هم بر شهر تهران و هم بر نواحی اطراف آن بر جای گذاشته است.
حسن افراخته (1380)
روابط متقابل شهر و روستا (مطالعه موردی ایرانشهر)
این مقاله ، داده‏های جمع آوری شده را بر اساس تحلیل "ارتباطات فضایی" مورد تجزیه و تحلیل قرار می‏دهد و نتیجه می‏گیرد که: در این ناحیه مورد مطالعه زندگی روستایی مبتنی بر تولید کشاورزی، قدمت و پویایی لازم را ندارد، در آمد حاصله از صادرات نفت بدلیل موقعیت حاشیه‏ای ناحیه، در آنجا سرمایه‏گذاری نشده است.
حسین رحیمی (1373)
تحلیل روابط شهر و روستا در ارتباط با برنامه ریزی ناحیه ای در بردسکن
نتایج کلی تحقیقات نشان می دهد که رابطه مرکز- پیرامون با شدت هر چه تمام در محدوده مورد مطالعه در جریان است. روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در این ناحیه در یک حلقه وابستگی و رابطه ای نابرابر به نفع شهر و به ضرر مراکز روستایی مشاهده می شود.
جی ای کلارک (1969)
کرمانشاه، شهر دور از پایتخت ایرانی
در پیشگفتار (preface) به اهداف اصلی این طرح مطالعاتی اشاره شده که عبارتند از:
1- بررسی مورفولوژی و تکامل شهر و مشکلات‏ ناشی از رشد و مدرنیزاسیون شهر
2- بررسی کارکردهای شهر، نمایش چگونگی‏ پراکندگی کارکردها در سطح شهر و تغییرات آنها و
3- بررسی روابط شهر و ناحیه‏اش

با توجه به سوابق ذکر شده مشاهده می شود که فقط در سال 1969 توسط آقای کلارک مطالعه اجمالی دراین زمینه در شهرستان کرمانشاه صورت گرفته که به علت گذشت فاصله زمانی زیاد ضرورت یک تحقیق دیگر و موردی تر را فراهم کرده است که این مقاله در راستای این ضرورت پیش آمده حرکت کرده است .
مبانی نظری تحقیق
عوامل تاثیر گذار بر روابط شهر و روستا در ایران:
شهر و روستا به‏عنوان یک فضای جغرافیایی، از در هم تنیدگی عناصر کالبدی و فضایی به‏وجود آمده اند. با وجود تشابه متعدد در حوزه‏های شهری و روستایی که با عناصر فضایی چون فعالیت‏ها، انسان‏ها و پدیده‏های انسان ساخت همراه می‏شوند، اما کارکردهای فضایی شهر و روستا از تفاوت‏های معناداری برخوردار هستند که حاصل ماهیت مکان و روح حاکم بر فضای آن‏هاست. ژان باستیه تنوع و تضاد را دو عنصر اساسی حاکم بر تفاوت‏های فضایی میان شهر و روستا می دانست و معتقد بود فضای شهری جایگاه تنوع و تضادها است. (اشرفی، 1377، 14).
روابط متقابل بین شهر و نواحی روستا در کشورهای درحال توسعه از نظر کیفی متفاوت با روابط شهر و نواحی روستایی در کشورهای توسعه یافته است. در کشورهای فقیر جهان، وابستگی بیشتری به فعالیت های روستایی برای مثال در زمینه ی کشاورزی، معدن، و ماهیگیری برای ثروت و شغل وجود دارد، در مقابل، در کشورهای توسعه یافته بیشتر ثروت در نواحی شهری ایجاد می شود (لینچ، 1386، 49). در ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه روابط متقابل شهر و روستا بیشتر از عوامل زیر تاثیر گرفته :
– اصلاحات ارضی از طریق تقسیم اراضی و حذف قدرت سیاسی مالک از روستا؛
– ایجاد و توسعه واحدهای سرمایه گذاری کشاورزی در مناطق مختلف از جمله گرگان و گنبد؛
– گسترش شبکه ی ارتباطی از طریق ایجاد و توسعه ی راههای روستایی؛
– توسعه ی پوشش رادیو و تلویزیون؛
– نفوذ ماشین آلات و شیوه های نوین کشاورزی در روستاها؛
– ورود روابط پولی در جامعه ی روستایی و وجود بازار کار برای نیروی کار در روستا؛
– ایجاد واحدهای کشت و صنعت و شرکت های سهامی زراعی و توسعه کشت های تجاری؛
– توسعه ی موسسات آموزشی (رضوانی، 1381، 15).
کلیه این عوامل در نقش متغیرهای عامل (مستقیم) یا واسط (غیر مستقیم) بر دامنه روابط شهر و روستا در کشور افزوده اند؛ به نحوی که امروزه جوامع روستایی راه ادغام در جامعه کلی را طی می کنند.
شهرگرایی روستاها:
روابط شهر و روستا می تواند موجب شهرگرایی در نواحی روستایی شود و در روند تحولات جمعیتی این نواحی ایجاد دگرگونی نماید. در این راستا شناخت الگوهای موجود در این زمینه جای بررسی دارد. شهرگرایی حومهها و نواحی روستایی فرایند اجتماعی است که شامل گسترش ایدهها و شیوه های زندگی شهری در نواحی روستایی می باشد.
در حالیکه ساکنین شهری و روستایی از تفاوتهای شهری – روستایی به عنوان راهبردی برای تقویت زمینه های معیشت خود استفاده می کنند، فرایند بلند مدت، شیوه های در کشورهای در حال توسعه است که تهدیدها و فرصت های بیشتری را برای خانواده های شهری و روستایی فراهم می کند. این فرایند، شهرنشینی است. شهرنشینی اغلب با تغییر ساختارهای جمعیتی، مهاجرت، رشد سریع شهرنشینی یا توسعه ی فیزیکی شهرها همراه است. همچنین شهرنشینی بعنوان عامل اشاعه ی شهر به سوی نواحی روستایی است. این روند نه تنها با تبدیل نقاطی از کشور به شهر از طریق ساخت و ساز شکل می گیرد، بلکه همچنین فعالیت ها و نفوذ شهر را نیز در نواحی روستایی گسترش می دهد و آنچه در نواحی روستایی شکل می گیرد به شدت تحت تاثیر نیازهای شهری قرار می گیرد. که پیامد اصلی آن تغییر در روابط و مناسبات در طی زمان و تحت تاثیر عوامل مختلف است (هاروی، 1358، 95).
عوامل زیادی موجب تغییرات و دگرگونیهایی در جامعه ی روستایی شده است:
– در گذشته افراد از نسل های مختلف در جامعه ی روستایی یکسان و یکنواخت بوده است، تحول با شروع ارتباط ده با سایر نقاط آغاز شد. روستاییانی که سالیان دراز فرهنگ و آداب و رسوم خود را از زادگاه و محیط خود به ارث برده بودند و فرهنگ خود را در طی سالیان دراز آموخته بودند شروع به تقلید از فرهنگ خارج از محیط روستای خود کردند. تردد روستاییان به شهر، ورود شهریان به روستا، رادیو، روزنامه، و . . . جملگی در بینش و تصور روستایی تاثیر گذاشتند. هم آهنگی و یکنواختی زندگی روستایی به هم خورد.
– تحت تاثیر توسعه، شیوه های ارتباطی و خارج شدن روستا از حالت انزوای نسبی، روابط انسانی و اجتماعی، ابعاد تازه ای یافت و از تنوع برخوردار شد. وجود رابطه شدید بین شهر و روستا موجب سلطه و نفوذ شهر در روستاها شده است. در این دوره شرایطی پیش آمده که روستاییان نه تنها می خواهند با شهروندان شبیه باشند بلکه میل شدیدی در تقلید شیوه های شهرنشینی در آنها ملاحظه می گردد. الگوهای زندگی شهری عمیقا در روستاها رسوخ کرده و زندگی آنها را کاملا تحت تاثیر قرار داده است.
– از موارد دیگر دگرگونی روستایی، کاهش میزان خود اتکایی و استقلال اقتصادی در محدوده ی روستا یا منطقه است.
– به دلیل وجود تغییرات و تحولات ذکر شده، نظارت خودجوش اجتماعی در ده دارای قدرت تاثیر سابق نیست، زیرا معیار و میزان قضاوت افراد در رابطه با وضعیت مختلفی که در روستا پدید آمده است، از یکسانی کمتری برخوردار است (شاریه، 1373، 68).
همچنین شهرگرایی باعث دگرگونی در روند تحولات جمعیتی روستاها می شود . طبق مدل شهر گرایی لویس و موند ، سه مرحله جمعیت زدایی ،تعادل جمعیت و جمعیت پذیری در این تحولات قابل بررسی است (گیلگ،ا.1989،78) چنانچه ورود نواحی روستایی از مرحله اول به مرحله دوم و سوم ،معمولا از طریق شهر گرایی و گسترش کارکرد های خوابگاهی ،تفریحی و صنعتی در نواحی روستایی تحقق می یابد(رضوانی،1381،86).
مدل های بررسی روابط شهر و روستا:
به علت دخالت عوامل مختلف محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و سیاسی اداری در روابط شهر و روستا، این روابط بسیار متنوع بوده و به سادگی نمی توان آنها را در چارچوب الگوهای نظری و ذهنی از پیش تعیین شده بررسی کرد؛ ولی از آنجا که این الگوها می توانند به فعال سازی و ذهن و درک بهتر آنها کمک کنند، می توان آنها را با توجه به شرایط خاص مورد استفاده قرار داد. همچنین هر یک از این الگوها محاسن و معایب داشته و شرایط ویژه مکانی خاصی می طلبند؛ مهمترین الگوها در این زمینه شامل الگوهای بازماندگی، وابستگی، دوگانگی، پیوستگی و کارکردی است (سعیدی، 1377، 132).که این مدل ها شرح داده می شوند.
الف-مدل وابستگی: در خصوص شهر و روستا بر توسعهی واگرای عرصه های شهری و روستایی تاکید دارد و دونوع عرصه ی ساختاری – کارکردی را در مقابل یکدیگر قرار می دهد : پیچیده (شهری) و ساده و یکنواخت (روستایی). فعالیت های شهری در فضای محدود انجام می شود و در یک نقطه تمرکز دارد، حال آنکه فعالیت های روستایی به فضای نسبتا زیادی نیازمند است.
در طول سال های متمادی تفکیک فضای شهر و روستا در برنامه ریزی های توسعه، یک سنت غالب در میان متخصصان و برنامه ریزان شهری و روستایی بوده است. در دهه ی 1970 م. انگاره ای ترویج یافت که بر اساس آن شهرها توانستند در توسعه ی روستایی موثر واقع شوند.
این نظریه که بیشتر ریشه در بنیان های مکان مرکزی داشت به وسیله ی جانسون در کشور هندوستان به مرحله ی اجرا گذاشته شد. بر اساس الگو های مکان مرکزی، شهرک های روستایی در هندوستان قادر بودند شکاف بین شهرها و روستا را از طریق تجاری کردن فعالیت های کشاورزی پر کنند.
همزمان با جانسون، دنیس راندینلی با ارائه ی رویکرد (UFRD) عملکردهای شهری در توسعه ی روستایی بر نقش کارکردهای شهری در توسعه ی روستایی تاکید کرد. بر این مبنا شهرها قادر بودند:
1. تسهیلات و کالاهای مصرفی مورد نیاز روستائیان را تامین بکنند؛
2. خدمات عمومی و خصوصی را برای روستانشینان تدارک بینند؛
3. زمینه را برای فراوری مواد اولیه ی کشاورزی به وجود آورند؛
4. زمینه را برای پیوند نواحی روستایی بابازار های ملی فراهم آورند؛
5. به عنوان مراکز حمایت کننده از تولیدات روستایی به ایفای نقش بپردازند؛
6. اشتغال غیر کشاورزی را برای روستائیان مهیا کنند؛
7. و بستر لازم را برای ارتقائ سطح دانش و آگاهی روستائیان فراهم آورند (رضوانی، 1382، 115).
بدین ترتیب با شکل گیری پیوندهای مصرف تولید و روابط مالی میان شهرها و روستا و نیز شکل گیری جریان های متنوع از کالاها، خدمات پول، اطلاعات، مردم، فناوری و تولید میان شهرها و روستاها، روابط فضایی آنها در یک الگوی یکپارچه ی ناحیه ای مورد تاکید برنامه ریزان قرار گرفت.
در عصر گذشته روابط متعادلی بین شهر و روستا وجود داشته است، شهرها از نظر منابع غذایی و مواد خام وابسته به روستاها بودند و روستاها نیز از نظر سرمایه و خدمات وابسته به شهرها بوده اند. در این رابطه هم شهر و هم روستا سود می برده اند، هر چند که در مجموع از نظر اقتصادی کفه ی شهر سنگین تر بوده است.
ب-الگوی بازماندگی: در این مدل، روستا جایی است که هنوز به صورت شهر در نیامده است و با آن تفاوت های اساسی دارد . در این مدل، به واپس ماندگی کلی زندگی در روستاها اهمیت چندانی داده نمی شود و حتی گاهی روستا عمداً از لحاظ سیاسی -اجرایی مورد بی توجهی قرار می گیرد، تا روند شهری شدن تسریع گردد. مدل بازماندگی را می توان با نظریه ها و مدل های مدرن سازی انجام یافته و یا جاری در کشورهای جهان سوم که دچار رشد ناموزون بخشی شده اند، مقایسه کرد(صادقی،1390)؛
ج-مدل دوگانگی: این مدل اساساً بر تضادهای بنیادی میان شهر و روستا و دوگانگی جوهری جوهری رشد شهری و روستایی تاکید دارد. مطابق این روش، نحوه انطباق و ادغام روستا با شهر وابسته به تفاوتهای بنیادی اقتصادی، تفاوت از لحاظ بکارگیری فنون و سطح برخورداری از دانش فنی و نابرابری از لحاظ تقسیم قدرت و جایگاه حقوقی-قانونی است(سعیدی:1386: 127)؛
د-مدل کارکردی: طبق این الگو شهر و روستا نه تنها با یکدیگر ارتباط دارند، بلکه به یکدیگر وابسته هستند. با توجه به اصل اول مدل کارکردهای تکمیلی بین سکونتگاه ها(از جمله شهر و روستا) جهت برقرار یک جریان ضروری است و این ارتباط نیازهای طرفین را برطرف می کند. البته وجود فرصت های مداخله گر(اصل دوم) و قابلیت انتقال(اصل سوم) کم و کیف این ارتباط را تحت تاثیر قرار می دهد(رضوانی:1381: 94-81)؛
ه-مدل پیوستگی: طرفداران این مدل معتقدند که میان شهر و روستا تفاوت های اساسی وجود ندارد، بلکه آنها را به عنوان دو قطب در نظر می گیرند . مطابق این مدل، نابرابری های موجود میان شهر و روستا به عنوان تضاد میان دو واحد سکونت گاهی مطرح نمی شود، بلکه به عنوان مراحل و سطوح مختلف و تدریجی یک روند تکاملی مورد بررسی قرار می گیرد. مدل پیوستگی بر نظریات لوئیز ویرت استوار است و از دو جنبه دارای اهمیت است : نخست از نظر رده بندی و تفکیک سکونت گاهها و دیگر از لحاظ بررسی روند دگرگونی و تحول اجتماعی(صادقی،1390).
مواد و روش ها
این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی می باشد، با توجه به هدف تحقیق، در گام نخست جهت تدوین مبانی نظری تحقیق و مطالعات صورت گرفته از مطالعات کتابخانه ای-اسنادی استفاده شد، سپس در ادامه ی کار جهت دستیابی به اهداف تحقیق مطالعه ی میدانی در پیش گرفته شد. ابزار پژوهش نیز پرسشنامه می باشد که پس از نمونه گیری از افراد روستایی مورد نظر در بین آنها توزیع و توسط آنها تکمیل شد، برای تجزیه و تحلیل داده های پرسشنامه نیز از نرم افزار SPSS و آزمون آماری ویلکاکسون و با compute کردن نمره های بدست آمده از پرسشنامه از آزمون t-test مزدوج استفاده شده است.
روایی تحقیق با استفاده از تحقیقات قبلی و مصاحبه با کارشناسان روایی ابزار تحقیق، تایید شده است.
پایایی ابزار تحقیق نیز از طریق آزمون آلفا کرونباخ90/0 محاسبه شد که نشان دهنده پایایی ابزار تحقیق است.
به منظور گردآوری اطلاعات و داده های مورد نیاز در این پژوهش از روشهای ذیل استفاده شده است.
* مطالعات کتابخانه ای و اسنادی : در بخش مطالعات کتابخانه ای و اسنادی از منابع و مدارک علمی از جمله کتابها ، مقالات ، پایان نامه ها و جزوات مرتبط با تحقیق استفاده شده است. در این بخش همچنین آمار و ارقام از بانک اطلاعات مرکز آمار تهیه شده است.
* مطالعات میدانی: در این پژوهش روش میدانی مبتنی بر پرسشنامه می باشد. در روش پرسشنامه به منظور ارزیابی تاثیر روابط متقابل شهر وروستا در فرایند توسعه اقتصادی ، اجتماعی و کالبدیوزیست محیطی روستاهای دهستان حومه بین دهیاران و مردمان روستاهای این دهستان پرسشنامه تکمیل گردیده است.
شاخص ها و مولفه ها را در ابعاد " اقتصادی ، اجتماعی ، کالبدی و زیست محیطی" دسته بندی کردیم. برای بررسی بعد اقتصادی از 12 گویه، بعد اجتماعی 14 گویه و برای بعد کالبدی و زیست محیطی 19 گویه و در مجموع45 گویه استفاده کردیم براساس این شاخص ها، سوالات مربوط به پرسش نامه تدوین گردید .
جامعه آماری مورد مطالعه در این مقاله دهستان حومه و روستاهای این این دهستان است. با توجه به بررسی مقدماتی بعمل آمده، تعداد کل خانوارهای ساکن در35 روستای دهستان حومه 17816نفر است که ابتدا بوسیله روش نمونه گیری کوکران حجم نمونه ای برابر323 نفر برآورده گردید و سپس برای هر روستا نسبت (سهم) جامعه نمونه را با توجه به نسبت جمعیت هر روستا به کل جامعه از نظر نعداد خانوار بدست آورده شد.

محدوده مورد مطالعه
شهرستان هرسین یکی از شهرستانهای استان کرمانشاه است که دارای دو بخش مرکزی و بیستون میباشد شهرستان هرسین دارای جمعیتی بالغ بر 91300 نفر که53731 نفرآن شهرنشین و37569 نفر آن روستائی می باشند که تقریبا دو سوم بافت جمعیتی آن را جمعیت شهری تشکیل می دهد.
این شهرستان دارای وسعتی حدود 816 کیلومتر مربع به عنوان سومین شهر استان کرمانشاه درطول جغرافیائی 47درجه و35 دقیقه وعرض جغرافیائی 34 درجه و16 دقیقه و ارتفاع آن از سطح دریا 1582 متر است.
این شهرستان دارای چهار دهستان است که در ت 2 موقعیت جغرافیایی آنها نمایش داده شده است.

ت2- محدوده مورد مطالعه

دهستان حومه که داری 35 روستا می باشد وطبق سرشماری سال 1385جمعیتی بالغ بر 17816 نفر می باشد و بعد از دهستان بیستون دومین دهستان شهرستان از نظر تعداد روستا وسومین دهستان شهرستان هرسین از نظر سطح توسعه یافتگی می باشد و تنها نقطه شهری آن شهر هرسین است که در این مقاله رابطه روستاهای این دهستان با این شهر بررسی شده است .
درروستای این منطقه نوعی تنوع اقلیمی نیز مشاهده می‏شود. روستاهای این منطقه از لحاظ طبیعی در سه گروه دشت، کوهپایه و کوهستانی قرار می‏گیرند‏‏. بیشتر روستاهای این دهستان از نوع دشتی می‏باشند که کشت گندم، باغداری و دامداری مهمترین فعالیت روستاییان این منطقه می‏باشد. در طی سال‏های گذشته برخی از روستاهای این منطقه خالی از سکنه شده است.

بحث و نتیجه گیری
تحلیل روابط متقابل شهر و روستا و پیامد آن در مناطق روستایی در دهستان حومه شهرستان هرسین به شرح زیر می‏باشد:
– تاثیر معنادار آماری با رابطه مثبت میان متغیرهای مستقل و وابسته:
میزان رابطه شهر و روستا در پارهای از متغیرها سبب بروز تغییرات عمیق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مکانی- فضایی با جهتگیری همبستگی مثبت در مناطق روستایی شده است. دامنه ضریب همبستگی در این متغیرها از حداکثر 65/ 0 تا حداقل 30/0 متغیر است. مهمترین تغییرات شامل: قیمت مسکن، تنوع شغلی، گرایش به ساخت مسکن شهری، جذب مهاجران می‏باشد. تغییرات فوق نشان می دهند که گسترش رابطه شهر با روستا سبب افزایش قابل توجهی در قیمت مسکن شده است و تهیه مسکن برای بخش قابل توجهی از مردم مشکل شده است. همچنین ارتباط مزبور سبب افزایش تنوع شغلی شده و درآمد های مردم به غیر از کشاورزی در منابع درآمدی دیگری همچون کارهای کارگری و کار یدس و دستی بدان اضافه شده است. از نظر ظاهری با مساکنی روبرو هستیم که دیگر بافت سنتی و روستایی سابق را نداشته و به صورت امروزی با استفاده از مصالح شهری تهیه شده است. حتی مشاهدات میدانی نشان می دهند که نمای سنگ و مرمر که جنبه تزیینی دارد در ساختمان این مساکن اضافه شده اند. همچنین فرایند مهاجرت نیز افزایش قابل توجهی یافته است و نتایح نشان می دهند که حتی در بین افرادی که موفق به مهاجرت نشده اند، تمایل به زندگی شهری و مهاجرت به شهر وجود دارد.
– تاثیرات معناداری آماری با رابطه منفی میان متغیرهای مستقل و وابسته:
پارهای از متغیرهای مطالعه شده متاثر از روابط روستا- شهر از تاثیرات معنادار آماری ولی با همبستگی منفی برخوردارند. این به آن معناست که با افزایش رابطه مراکز روستایی با شهرها از شدت هر یک از متغیرهای مطالعه شده کاسته شده. ضریب همبستگی 27/. -تا 43/0- در نوسان است. تغییر در میزان مالکیت اراضی زراعی، میزان انسجام روستا، میزان قیمت زمین‏ها‏ی زراعی در این گروه قرار می‏گیرد‏‏. گروهی از متغیرهای مطالعه شده متاثر از روابط شهر و روستا از تاثیرات غیرمعنادار آماری با همبستگی منفی برخوردارند. به بیانی دیگر پیامدهای آن‏ها در عرصه‏های روستایی با رابطه معکوس همراه بوده است. این یافته ها نشان می دهند که متوسط سطح زمین ها کاهش قابل توجهی داشته است که با وجود افزایش قیمت زمین های کشاورزی درآمد آن ها کاهش یافته است. البته از علل این مساله می توان به تغییر کاربری بعضی از زمین ها(بعضاً به شکل غیر قانونی) به زمین های مسکونی اشاره کرد که سبب شده تا متوسط سطح زمین ها کاهش یابد. همچنین انسجام روستا(از بعد فرهنگی و اقتصادی) نیز کاهش یافته است. به عبارتی گسترش روابط شهر و روستا سبب شده است تا اختلافات اقتصادی و اجتماعی مردم روستایی زیاد شده و جامعه از نظر اقتصادی به طبقات متعددی(از مرفه تا فقیر) تقسیم شود. همچنین مشکل دیگر در ورود برخی افراد جدید از شهر به روستا برای امرار معاش و تجارت است که سبب شده تا بافت یکسان فرهنگی منطقه تغییر یابد و گروه های قومیتی مختلف(ترک و کرد و لر) به شکل مخلوط در کنار هم زندگی کنند که با وجودی که این مساله در طاهر می تواند باعث ارتباطات فرهنگی مناسبی شود، اما در منطقه مزبور سبب شده تا اختلافات فرهنگی گسترده ای پدید آمده و حتی مواردی از درگیری های قومیتی دیده شود.
در نتیجه روابط شهر و روستا در این منطقه به پیامدهای نامطلوب زیر منجر شده است:
– کمرنگ شدن الگوی سنتی مسکن روستایی و توسعه سبک معماری شهری: این پدیده در عین اینکه جاذبه های سنتی مساکن روستایی را بر هم زده است، اما منجر به این شده که استحکام مساکن مزبور بیشتر شده و
استانداردهای زندگی بهتر شود؛
– کاهش مالکیت اراضی که به عللی همچون فروش برخی زمین ها و تکه تکه شدن آن ها بوده است، در عین حال تغییر کاربری زمین ها به علت سودآوری بخش مسکن و ساخت و ساز از جمله علل مزبور بوده است؛
– کاهش میزان تولید محصولات زراعی که به واسطه تغییر کاربری زمین های کشاورزی و در نتیجه کاهش کاربری اراضی بوده است؛
– متنوع شدن کاربری اراضی که به دلیل ایجاد زمین های مسکونی و ایجاد مراکز جدید فرهنگی و اجتماعی و نهادها و سازمان های مختلف بوده است؛
– افزایش قیمت زمین و مسکن که به علت افزایش مهاجرت و ورود مهاجران جدید به منطقه بوده است که سبب شده مردم بومی در تهیه مسکن دچار مشکل شوند؛
– تغییرات گسترده فرهنگی در روستاها که ناشی از تنوع فرهنگی و قومیتی ناشی از ورود مهاجران جدید به منطقه بوده است و معظلات اجتماعی فراوانی همچون ناهنجاری های اجتماعی و اخلاقی و نابسامانی های فرهنگی را پدید آورده است؛
– قطعه قطعه شدن اراضی و کاهش بهره‏وری که ناشی از مهاجرت نیروی کار و فروش زمین ها بوده است.
از دیگر تاثیرات صورت گرفته در روابط شهر و روستا مناسبات اجتماعی اقتصادی است که پیامدهایی همچون وقوع نابرابری های اقتصادی و فرهنگی-اجتماعی را موجب گردیده است:
– توزیع ثروت در منطقه به شکل نابرابری صورت گرفته است. مردم بومی منطقه کمترین نفع را از سرمایه گذاری های جدید برده و بیستر افراد مرفه یا بعضاً شهری ها در اموری همچون مسکن و ایجاد مغازه و فروشگاه در روستا نقش داشته اند و این امر موجب شده تا قشر جدیدی در روستاها ایجاد شود که از نظر مالی با بقیه گروه های روستا تفاوت دارد؛
– توزیع قدرت: ارتباطات موجود در شهر روستا به ویژه برای افراد و اعضای شورای روستا و کسانی که بستگان آن ها در شهر سمتی دارند، منجر به ایجاد قشر قدرتمندی در روستا شده است. در انتخابات شوراهای روستایی این موضوع کاملاً خود را نشان داده و افراد از کسانی حمایت می کنند که منافعی برایشان درذ صورت انتخاب شدن به همراه داشته باشد. در عین حال گروه های جدید ثروتمند روستا از موقعیت خودشان در روستا بهره برده و جایگاه بهتری بدست آورده اند؛
– توزیع درآمد: ایجاد مشاغل جدید همچون مسافرکشی بین روستا و شهر و تفاوت در قیمت زمین ها و رونق برخی مشاغل خدماتی نظیر خرده فروشی و خانه های اجاره ای سبب شده تا درآمد افراد متنوع شده و قشرهای مختلف از موقعیت های متفاوت اقتصادی بهره ببرند. این مساله خود سبب گردیده تا بخش هایی از جامعه خود را از دیگر بخش ها مجزا بدانند و انسجام اجتماعی بر هم بخورد؛
– نابرابری فرصت ها: تحصیل، آموزش، کسب امتیاز تاسیس شرکت ها و سازمان ها در منطقه بیشتر در اختیار افرادی است که ارتباط بهتری با محیط شهری دارند و در رفت و آمد بیشتری با شهر هستند، حال آنکه افرادی که ارتباط کمتری با محیط شهری دارند از این مزایا کمتر بهره می برند. این مساله به نوعی سبب ایجاد نابرابری در بهره گیری از فرصت های بدست آمده از ارتباط بین شهر و روستا شده است.
شهرها در کشورهای در حال توسعه به شدت به نواحی روستایی پیرامونی خود وابسته هستند، بویژه اینکه اکثریت جمعیت آنها هنوز روستایی است و روابط متقابل با نواحی روستایی برای آنها بسیار مهم می باشد. ماهیت و اهمیت نسبی این روابط هم در طول زمان و هم در فضاها پیوسته در حال تغییر است، و بیشتر با جریان ها و حرکات پیچیده جمعیت، کالاها، منابع مالی، ایده ها و اطلاعات مشخص می شوند.
پایداری نواحی شهری و روستایی مرتبط با یکدیگر است، اعم از اینکه پایداری محیطی یا اقتصادی جمعیت روستایی و یا امنیت غذایی و نیازهای جمعیت شهری در زمینه ی انرژی و… بر پیوند دو نقطه ی شهری و روستایی را الزامی می سازد.
مناسبات شهری و روستایی در زمینه ی های زیر یه صورت دو جریان متقابل جاری می باشد :
1- جریان های طبیعی 2- مردم 3- غذا 4 – پول 5- ایده
جریان های طبیعی در منطقه به صورت انتقال مواد طبیعی بین شهر و روستا بوده است. انتقال آلودگی های شهری به روستاها از جمله معظلات موجود در نواحی روستایی شهرستان هرسین است. در کنار این موضوع به بحث جریان حرکتی مردم در قالب مهاجرت روستا شهری و مهاجرت های معکوس اشاره نمود که فرایند مهاجرت روستا به شهر در سطح گسترده منجر به کاهش جمعیت فعال روستایی شده است. مهاجرت معکوس نیز در قالب مهاجرت گردشگران و همچنین سرمایه گذاران روستایی است که برای کسب پول به منطقه می آیند و این گروه سبب ایجاد جریان پول و سرمایه شده است. از یک طرف سرمایه گذاری در روستا افزایش یافته و ازطرف دیگر فرایند خرید کالاهای شهری(به ویژه کالاهای لوکس) در منطقه منجر به انتقال بخشی از سرمایه های روستایی به شهر شده است. در کنار این موضوع انتقال نوآوری ها و مدهای جدید شهری به روستایی اعم از سبک خانه سازی و حتی پوشش مردم(که از میزان استفاده از لباس های محلی به شدت در منطقه کاسته شده است) سبب شده تا از نظر فرهنگی منطقه دچار تحول شود. در نهایت انتقال سبزیجات و میوه از روستا به شهر و خرید آرد و رب گوچه فرهنگی و نظایر آن از از شهر سبب ایجاد جریان دوسویه ای از مواد غذایی بین شهر و روستا شده است و موجب گردیده تا روستاها از حالت خودکفایی به وضعیتی مصرفی تغییر ماهیت دهند.
به طور کلی در شرایط طبیعی، شهرها در حوزه ی نفوذ مستقیم خود، چهار ارتباط مشخص تکرار شونده با روستاهای پیرامون برقرار می کنند. برخی از این ارتباط ها نقش برجسته ای دارند :
* انتقال مازاد کشاورزی از روستاها به شهر؛
* جابه جایی ناپایدار نیروی انسانی از روستا به شهر؛
* عرضه ی کالای مصرفی انواع خدمات از شهر به روستا؛
* جابه جایی محدود و ناپایدار نیروی کار از شهر به روستا.
این روابط بسیار متنوع را به سادگی نمی توان در چارچوب الگوهای نظری و ذهنی از پیش تعیین شده بررسی کرد اما مهمترین الگوها در این زمینه شامل الگوی بازماندگی، الگوی دوگانگی، الگوی پیوستگی و الگوی کارکردی و وابستگی استفاده شده که با توجه به آن ها مشاهده شده که پیوند و ارتباط میان شهرهرسین و نواحی روستایی دهستان حومه به عنوان عامل اصلی در فرایند تغییرات اجتماعی و فرهنگی مطرح میباشد و توسعه فضایی ، مکانی زمینه را کاملا برای شهرگرایی فراهم ساخته است و توسعه پایدار روستایی را در معرض تهدید قرار داده است . همچنین سبب گردیده تا وضعیت روستاها از حالتی خودکفا به وضعیتی مصرفی تغییر یافته و عناصر خدماتی به تدریج جایگاه قابل توجهی را نسبت به کشاورزی در روستاها پیدا کنند.

منابع و ماخذ :
1. اهلرس، اکارت(1373)؛ شهر شرق اسلامی (مدل و واقعیت)؛ ترجمه ی محمد حسن ضیاء توانا و مصطفی مومنی؛ فصلنامه ی تحقیقات جغرافیایی، ش 32.
2. باستیه، ژان (1377)، شهر، ترجمهی علی اشرفی، انتشارات دانشگاه هنر.
3. پناهی، رجب(1378)؛ رابطه ی شهر و روستا در ایران و عوامل موثر در توسعه ی آن ( مطالعه ی موردی شهرستان پارس آباد)؛ پایان نامه ی کارشناسی ارشد؛ دانشگاه تهران، دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی، گروه جغرافیا، رشته ی جغرافیا و برنامه ریزی روستایی.
4. پورطاهری، مهدی و عبدالرضا رکن الدین افتخاری (1383)، تحلیل نقش روابط متقابل شهر و روستا در تحول نواحی روستایی استان قزوین. فصلنامه مدرس علوم انسانی، سال هشتم، شماره 4، صص. 30- 20.
5. خاکپور، براتعلی(1382)؛ نقش متقابل شهر و روستا در توسعه ی شهرستان شیروان؛ پایان نامه ی دکتری؛ دانشگاه تهران، دانشکده ی جغرافیا،رشته ی جغرافیای انسانی.
6. دیکنز، پیتر(1377)؛ جامعه شناسی شهری؛ ترجمه ی حسین بهروان؛ آستان قدس رضوی.
7. رضوانی.محمد رضا(1381)، تحلیل الگوهای روابط و مناسبات شهر و روستا در نواحی روستایی اطراف تهران، پژوهش های جغرافیایی، شماره 43
8. رضوانی، علی اصغر(1382)؛ رابطه ی شهر و روستا؛ نشر ماکان.
9. رضوانی، محمد رضا(1381)؛ تحلیل الگوهای روابط و مناسبات شهر و روستا در نواحی روستایی اطراف تهران؛ پژوهشهای جغرافیایی؛ ش 43؛ صص 81-94.
10. رومی، ژان(1358)؛ مفهوم شهر (مطالعات شهری و منطقه ای)؛ بینش مارکس؛ ترجمه ی مینا مخبری؛ نشر ایران.
11. رهنمایی، محمدتقی (1373)، دولت و شهرنشینی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 32، صص. 26-17.
12. سجادی، ژیلا و کتایون علیزاده (1380)، بررسی روابط مکانی فضایی مادرشهرهای منطقه‏ای و مرکز جمعیتی پیرامون آن‏ها، مجله علوم زمین، شماره 4و5، صص. 175-165.
13. شاریه، ژان برنار(1373)؛ شهرها و روستا؛ ترجمه ی سیروس سهامی؛ نشر نیکا؛ مشهد.
14. شکوئی، حسین (1375)، دیدگاههای نو در جغرافیای شهری، جلد اول، انتشارات سمت.
15. شیعه اسماعیل؛ با شهر و منطقه در ایران؛ علم و صنعت.
16. صادقی،مظفر(1390)، مهمترین مدل ها و رویکردهای روابط شهر و روستا، سایت فضای روستایی
17. فرشاد، مهدی(1362)؛ نگرش سیستمی؛ امیر کبیر.
18. فرید، یدالله؛ جغرافیا و شهر شناسی؛ دانشگاه تبریز.
19. لینچ، کنت(1386)؛ روابط متقابل شهر و روستا در کشورهای در حال توسعه؛ ترجمه ی محمد رضا رضوانی و داود شیخی؛ انتشارات پیام.
20. مرکز آمار ایران، فرهنگ آبادیهای کشور (استان اردبیل) در سال‏های 85-1375.
21. مرکز آمار ایران، نتایج تفصیلی سرشماری نفوس و مسکن (استان اردبیل) در سال 1385.
22. نظریان، علی اصغر(1374)؛ جغرافیای شهری ایران؛ پیام نور.
23. ودیعی، کاظم؛ مقدمه ای بر روستاشناسی ایران؛ دهخدا.
24. هاروی، دیوید(1358)؛ شهر و بازار؛ ترجمه ی بهروز منادی زاده؛ نشر ایران.
25. A (1989). An introduction to rural geography , Edward Arnold. Gilg ,