آموزش کتاب علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی
درس ششم : سنگ ها
دانش آموزان همراه آموزگار خود برای جمع آوری اطّلاعات درباره ی سنگ ها به منطقه ای کوهستانی رفتند. هر گروه تعدادی سنگ جمع آوری کرد. آنها در مسیر حرکت متوجّه تفاوت شکل و اندازه ی سنگ ها شدند.
به نظر شما، آیا همه ی سنگ ها از نظر رنگ، زبری، صافی، نوع و اندازه ی اجزای تشکیل دهنده شبیه هم هستند؟
1- سنگ های گوناگونی را از محیط اطراف خود جمع آوری کنید و به کلاس بیاورید.
۲- سنگ ها را با ماژیک شماره گذاری کنید. ۳- سنگ ها را مشاهده کنید. ۴- سکّه ای را روی هریک از سنگ ها بکشید، چه چیزی مشاهده می کنید؟ ۵- سنگ ها را با ذرّه بین دوباره مشاهده کنید. نتیجه ی مشاهده های خود را در جدول زیر بنویسید.
برای یافتن پاسخ این پرسش، فعّالیت زیر را انجام دهید.
سنگ ها از نظر ویژگی های ظاهری مانند رنگ، زبری، صافی، سختی و اندازه ی ذرّه هایشان متفاوت اند.
وقتی رود از کوه جاری می شود، در مسیر خود سنگ ها را به حرکت در می آورد و جابه جا می کند. به نظر شما سنگ ها در مسیر حرکت خود چه تغییری می کنند؟
سنگ ها در مسیر رود تغییر می کنند
اندازه ی سنگ ها در محلّ شماره ی (۱) با محلّ شماره ی (۲) چه تفاوتی دارد؟
شکل سنگ ها از محلّ شماره ی ( ۱) تا محلّ شماره ی (۲) چه تغییری کرده است ؟
اندازه و شکل سنگ های محلّ شماره ی ( ۲) با سنگ های محلّ شماره ی (۳) چه تفاوت هایی دارد؟
سنگ های محل شماره ۱ درشت تر است.
سنگ ها در محل شماره ۲ کوچکتر و کمی صاف تر شده اند.
سنگ ها در محل شماره ۳ کوچکتر و صاف تر شده اند.
* از این گفت وگو چه نتیجه ای می گیرید؟
سنگ ها در مسیر رود با هم برخورد می کنند، می شکنند و خرد می شوند و در اثر ساییده شدن به یک دیگر صاف تر می شوند.
سنگ ها هنگام حرکت به هم برخورد می کنند و می شکنند. در نتیجه، لبه های تیز آنها صاف و اندازه ی آنها کوچک تر می شود. ذرّه های ریز این سنگ ها همراه آبِ رود به بخش های پایین تر می روند.
با توجّه به شکل صفحه ی قبل، هر یک از سنگ های زیر را به احتمال زیاد در کدام قسمت رودخانه می بینید؟
الف- کنار و بالای رودخانه
ب- در مسیر رودخانه
ج-در انتهای مسیر و کف رودخانه
سنگ رسوبی
یک گروه از دانش آموزان هنگام بررسی سنگ ها متوجّه شدند که برخی از آنها لایه لایه اند. پس این پرسش برای آنها مطرح شد که ‹ چرا بعضی از سنگ ها لایه لایه هستند ؟ › برای رسیدن به پاسخ این پرسش، فعّالیت زیر را انجام دهید.
1- در یک ظرف شفّاف، مانند تصویر تا نیمه آب بریزید. ۲- تخته ی نازک وصافی را مانند شکل درون ظرف قرار دهید. ۳- یک لیوان سنگ ریزه را روی تخته بریزید. ۴- مرحله ی ۳ را به ترتیب با شن و ماسه تکرار کنید.
۵- مشاهده های خود را یادداشت کنید.
مواد ریخته شده در ظرف لایه لایه روی هم انباشته شده اند.
* از این فعّالیت چه نتیجه ای می گیرید؟
رسوبات به موازات هم ته نشین می شوند؛ به همین دلیل سنگ های رسوبی حالت لایه لایه دارند.
رود هنگام سرازیر شدن از کوه، سنگ ها و ذرّ ه های ریز و درشت را با خود به حرکت در می آورد. سنگ های ریزتر و گل و لای، همراه رود حرکت می کنند تا وارد دریا و دریاچه شوند. این ذرّه ها پس از وارد شدن به دریا و دریاچه، ته نشین می شوند و لایه لایه روی هم قرار می گیرند. این لایه ها پس از گذشت سال های طولانی سخت می شوند و سنگ های رسوبی را تشکیل می دهند. سنگ های رسوبی انواع گوناگونی دارند.
مدلی از یک سنگ رسوبی بسازید. ۱- دو لیوان آب درون کیسه ی پلاستیکی ضخیمی بریزید. یک لیوان گچ به آن اضافه کنید. ۲- با یک قاشق چوبی، این مخلوط را هم بزنید. ۳- مخلوط سنگ ریزه ها را درون کیسه ی پلاستیکی بریزید. ۴- یک لیوان شن به مخلوط اضافه کنید. ۵- مدّتی صبر کنید تا مخلوط درون کیسه خشک شود.
۶ – سنگی را که ساخته اید، از کیسه خارج کنید؛ چه مشاهده می کنید؟
این سنگ شبیه نوعی سنگ رسوبی است که در آن سنگ هایی با تکه های زیر و درشت و متفاوت دیده می شود.
هنگام انجام دادن آزمایش بالا حتماً از دستکش استفاده کنید.
سنگ ها گوناگون اند و روش تشکیل آنها هم متفاوت است. در فعّالیت صفحه قبل با یک نوع سنگ رسوبی و چگونگی تشکیل آن آشنا شدید. گروه دیگری از سنگ ها، سنگ های آذرین هستند.
درون زمین بسیار گرم است. سنگ ها در درون زمین به دلیل گرمای زیاد به حالت مذاب اند. این موادّ مذاب پس از سرد شدن، سنگ های آذرین را تشکیل می دهند. سنگ آذرین تصویر زیر در اثر آتش فشان تشکیل شده است.
سنگ های آذرین
آتشفشان
نوعی سنگ آذرین
1- ظرفی فلزّی یا شیشه ای نشکن را روی چراغ الکلی قرار دهید. ۲- مقداری کره وشکلات جامد درون ظرف بریزید.
3- کمی صبر کنید تا کره و شکلات ذوب شوند. ۴- با یک قاشق، کره و شکلات را هم بزنید. ۵- پیش بینی کنید که اگر ظرف را از روی شعله بردارید، چه اتّفاقی می افتد.
کره و شکلات ذوب شده کم کم سفت می شود.
۶- کمی صبر کنید تا مخلوط سرد شود؛ چه مشاهده می کنید؟ آنچه را مشاهده کردید با پیش بینی خود مقایسه کنید.
دوباره مخلوط کره و شکلات به حالت جامد در می آیند.
• از این فعّالیت چه نتیجه ای می گیرید؟
بعضی از مواد در اثر گرما ذوب شده و بر اثر سرما به حالت اول خود یعنی جامد تبدیل می شوند .
سنگ ها نیز مانند شکلات و کَرِه بر اثر گرما ذوب می شوند و پس از سرد شدن، دوباره به حالت جامد در می آیند.
علاوه بر سنگ های رسوبی و آذرین، گروه دیگری از سنگ ها هستند که به آنها سنگ های دگرگونی می گویند.
سنگ های دگرگونی
1- در گروه خود با گِل رس گلوله هایی کوچک درست کنید. ۲- با سوزن ته گرد، وسط این گلوله ها را سوراخ کنید. صبر کنید تا گلوله ها خشک شوند.
۳- به کمک یک بزرگ تر، تعدادی از گلوله های خشک شده را گرما دهید.
* برای بررسی پیش بینی خود، آزمایشی را طرّاحی و اجرا کنید.
*گلوله های سالم را رنگ آمیزی کنید و با استفاده از آنها تسبیح، گردن بند، دست بند و… بسازید.
* پیش بینی کنید کدام گلوله ها درون آب، شکل خود را حفظ می کنند.
گلوله هایی که گرما را بیشتر دریافت کرده اند.
در گروه خود درباره ی چگونگی تهیه ی خشت و آجر و استحکام خانه های خِشتی و آجری اطّلاعات جمع آوری کنید و نتیجه را به کلاس گزارش دهید.
خانه های خشتی به دلیل اینکه خشت (گل) آن خشک شده است اما در اثر گرما پخته نشده و شکننده می باشد استحکام کمتری دارد.
خانه هایی که با آجر ساخته شده اند به دلیل آنکه آجر بعد از خشک شدن در کوره های داغ پخته شده شکنندگی کمتری دارد و مقاومت بیشتری دارد.
در فعّالیت صفحه ی پیش مشاهده کردید که گلوله های گِلی در اثر گرما تغییر می کنند. برخی از سنگ ها نیز بر اثر گرما و فشار زیاد تغییر می کنند؛ به همین سبب به آنها سنگ های دگرگونی می گویند.
ما در زندگی خود از وسایل و موادّ گوناگونی استفاده می کنیم که بعضی از آنها را از سنگ می سازند. مغز مداد شما، گچی که با آن روی تخته می نویسید و گچی که دیوارها را با آن سفید می کنند، پنجره های فلزّی، دستگیره های در، بیشتر وسایل آشپزخانه و حتّی نمکی که در غذا می ریزیم، از سنگ های گوناگون تهیه می شوند.
از سنگ ها چه استفاده هایی می شود؟
سنگ آهن، نوعی سنگ است که از آن، آهن تهیه می کنند این سنگ در همه جا یافت نمی شود.
در کارخانه ی ذوب آهن، فلزّ آهن را از سنگ آهن به دست می آورند. در کشور ما سنگ های دیگری نیز وجود دارند که از آنها موادّ گوناگونی تهیه می شود. درباره ی موادّی که از سنگ ها تهیه می شود و کاربرد آنها اطّلاعات جمع آوری کنید و به کلاس گزارش دهید.
سنگ مرمر: در ساختمان سازی، سنگ نمک: برای تهیه نمک خوراکی، سنگ فیروزه: برای تهیه زیورآلات و سنگ پا برای نظافت و استفاده در صنعت چوب بری
سنگ یکی از منابع ارزشمندی است که خداوند آفریده است. استفاده ی زیاد از سنگ ها باعث می شود که این منبعِ ارزشمند با سرعت بیشتری به پایان برسد. از طرف دیگر، هنگام کندن سنگ از زمین و کوه به محلّ زندگی
گیاهان و جانوران آسیب وارد می شود.
سهم شما در حفاظت از منابع خدادادی زمین چیست؟
* زباله ها را در طبیعت رها نمی کنم.
من برای حفاظت از منابع خدادادی و جلوگیری از آسیب رسیدن به انسان، جانوران و گیاهان:
* در طبیعت، سنگ ها را بدون دلیل جابه جا نمی کنم، چون برخی جانوران کوچک زیر سنگ ها زندگی می کنند.
شما برای حفاظت از منابع خدادادی چه کارهایی می توانید انجام دهید؟