مقدمه
اگر یک مشت خاک را از هر نقطه باغ یا مزرعه بردارید و آن را در مقداری آب استخر رهاکنید، به جانوران نخی شکل بلند وفعالی خواهید یافت، که این موجودا نماتدها هستند که بسیاری از آنها بدون بزرگ نمایی قابل رویت هستند. نماتد از کلمه یونانی گرفته شده به معنی نخ وموجودات کشیده، کرمی شکل ولوله ای هستند که بدن آنها تا حدودی دوکی شکل بوده وشبیه مارها حرکت می کنند. گونه ای از نماتدها، ریشه مرکبات را مورد حمله قرار می دهند وباعث کاهش محصول وزوال تدریجی آنها می گردند.
مورفولوژی و بیولوژی
دارای دو شکل جنسی بوده و ماده ها تخم مرغی شکل و درخارج ریشه روی آن قرار می گیرد.نرها باریک می باشند. Bursa دیده نمی شود. ماده ها بروی ریشه های فرعی ضخیم که رشدشان متوقف شده ویک لایه از خاک روی آنها را پوشانده است قرار می گیرند.این توده خاک در اثر ترشح مخاطی ریشه باقی می ماند و نماتد را در مقابل شکارچی ها و دشمنان طبیعی محافظت می نماید.
طول بدن ماده ها بین 0.35 تا 0.40میلیمترمتغیر بوده و دارای بدنی کیسه ای شکل است،که معمولابه سمت شکم در ناحیه vulva درست در سمت جلو ودر فاصله کوتاهی از دم خم شده است. حفره دفعی خوب رشد یافته ودر جلو vulva قرار گرفته است. Ovary معمولا دارای دو خمیدگی بوده و به ناحیه مری می رسد.
اولین پوست اندازی درون تخم انجام می شود. از مجموع پوره ها در حدود26% تبدیل به نماتد نر می شود.مرحله دوم پورگی قبل ازتوده تخم خارج شوند بوجود می آید و طول آنها بین 0.28 تا0.34 میکرون تغییر می کند. مرحله دوم پورگی نرها 48ساعت مرحله سوم 108 ساعت ومرحله چهارم پورگی180 ساعت طول می کشد.معمولا نرها یک هفته پس از تفریخ به سن بلوغ می رسند. درسن چهارم طول بدن به0.26 تا 0.33 میلیمتر می رسد و Testis و Spicule قابل رویت می باشد،اما stylet نامشخص باقی می ماند و مری باقی می ماند.
مرحله دوم پورگی ماده در حدود 14 روز وقت لازم دارد تا ظاهر شود واز سلولهای ریشه تغذیه نماید و خود را برای پوست اندازی آماده نماید. در این مرحله وقتی خاک مورد مطاله قرارمی گیرد نماتد مشاهده می شود و در صورت نبود گیاه میزبان می تواند به زندگی خود ادامه دهد.
Vulva بصورت یک شکاف عمیق وحفره ی دفعی خیلی برآمده است. دم نسبتا مخروطی و به سمت پشت برگشته است و به یک نوک کلفت خاتمه می یابد.anus و rectum مشاهده نمی شود.ماده های جوان وماده های سن چهارم 21 روز بعد از ورود نماتد به داخل ریشه گیاه ظاهر می شوند. پس از یک هفته ماده های جوان به لایه pericycle ریشه نفوذ کرده و در حدودسه چهارم طویلتر می شوند.
برای تکمیل دوره ی ز ندگی از مرحله تخم تا خاتمه دوره بلوغ8-6 هفته طول می کشد. در اثر حمله این نماتد برگها وشاخه های مرکبات زرد شده و محصول کاهش می یابد. تعداد تخمی که یک ماده می گذارد75-100 عدد می باشد. درجه حرارت مناسب برای آلودگی میزبان31-25 می باشد. تحت شرایط خشک لاروها ونرها پس از 9 روز که در آب فرو برده شوند مجددا به زندگی خود ادامه می دهند.
نحوه فعالیت وانتشار
نماتدها در شرایط رطوبت مناسب شروع به فعالیت می کنند وبا جریان آب وسایر عوامل در داخل خلل وفرج خاک در جستجوی ریشه گیاه حرکت می کنند وبا پیدا نمودن ریشه گیاه میزبان آن را مورد حمله قرار می دهد وباعث اختلال در اعمال فیزیکی گیاه ودر نهایت بیماری گیاه می گردد
عامل بیماری توسط آب آبیاری، خاک، انسان ، حیوانات، نهال های آلوده وجابجایی آنها انتشار پیدا کرده وباعث آلودگی باغ وسایر مرکبات نیز می شود.
علائم بیماری وخسارت در گیاه
نشانه های آلودگی در روی اندام های هوایی درختان مرکبات به خصوص شاخ وبرگ بیشتر روی قسمت های فوقانی تاج درخت ظاهر می شود. در این قسمت برگها ابتدا ریز وبه تدریج ضعیف وپژمرده شده وسپس می ریزند. سرشاخ ها لخت وبه تدریج می خشکند، در نتیجه تاج درخت شکل غیر عادی به خود می گیرد. برگ ها خصوصا در شاخه های درخت، کم رنگ واز سبز خاکستری تا زرد تغیر رنگ پیدا می کند وبه طور کلی باعث ضعف عمومی،کوچکی برگها وکوچک شدن میوه درختان آلوده وتغییر کمیت وکیفیت آنها ودر نهایت ریزش میوه ها می گردد
درختان آلوده در بهار رشد قوی وخوبی از خود نشان می دهد ولی به تدریج دچار زوال می گردند.
نحوه تشخیص آلودگی
نحوه تشخیص آلودگی با کنترل ریشه ومشاهده علائم روی ریشه فرعی هم با نشانه های ظاهری امکان پذیر است.
راههای پیشگیری از بروز بیماری
شناسایی باغهای آلوده
شناسایی باغهای آلوده از طریق آزمایش خاک وکنترل ریشه ومشاهده نماتد روی آن امری ضروری است.
ضد عفونی کردن نهال های آلوده
ضدعفونی نهال های آلوده قبل از کشت از طریق قرار دادن ریشه ها در آب 45 درجه سانتیگرادبه مدت 25 دقیقه موثر می باشدوغالب نماتدهای آن از بین می روند.
رعایت اصول باغبانی
گاهی اوقات با انجام تمهیدات ساده می توان از آسیب شدید نماتد ها جلوگیری نمود. خشکی دادن به خاک قبل از کاشت گیاه در آب وهوای گرم وخشک در کنترل نماتد موثر است ویا رطوبت زیاد خاک مانع از انتشار اکسیژن در خاک شده وتوان رشد نماتد را کاهش می دهد
یکی از روشهای موثردر عملیات زراعی جهت کنترل نماتد اصلاح خاک با افزودن مواد آلی به خاک است
تهیه نهال سالم
نهال سالم را می توان از طریق ایجاد واحداث خزانه ونهالستان در زمین های سالم وبکر ویا ضدعفونی شده تهیه کرد.
استفاده از ارقام وپایه های مقاوم هنگام نهالکاری
علاوه بر همه اقدامات، بهداشت زراعت را نیز بایستی رعایت کرداز جمله: تمیز نمودن ماشین آلات وابزار کشاورزی از خاک وگل، کنترل مسیر آبیاری ومحصور نمودن باغ.
مبارزه شیمیایی
مبارزه شیمیایی با نماتد مرکبات به دو صورت قبل از کاشت وبعد از کاشت انجام می شود.
قبل از کاشت: در صورتی که الودگی زمین قبل از کاشت از طریق آزمایش مشخص شده باشد ومجبور به استفاده از آن زمین برای کاشت باشیم، می توان از سم 4 D.D که مایعی فرار است به مقدار 250 لیتر در هکتار مصرف کرد.
برای جلوگیری خروج گاز از زمین به علت فرار بودن مایع بایستی سطح خاک را با غلطک کوبیده و بعد سم را تا عمق 30 الی 40 سانتیمتری خاک تزریق کرد
همچنین می توان از سم متیل بروماید به میزان هر هکتار 500 کیلو گرم استفاده کرد.
بعد از کاشت: استفاده از نماتد کش ها پس از کاشت هنوز رواج نیافته ، اما می توان از سمومی مثل:DBCP یادی بلوکلروپوپان، اگزامل، فینامیفیوس، وراگبی استفاده کرد، که روش مصرف آنها مخلوط کردن با خاک است. در مصرف سموم با کارشناسان کشاورزی مشورت نمائید.
مبارزه بیولوژیکی
مبارزه با نماتدها به وسیله موجودات زنده دیگر مثل نماتد خوارها( شکارچی های نماتد)وگونه هایی از قارچها نیز امکان پذیر است وامروزه این نوع مبارزه در اولویت است
توصیه ها
این سم دارای گیاه سوزی شدید می باشد و در ضد غفونی خاک کاربرد دارد. برای جلوگیری از گسترش بیشتر نماتد مرکبات باید اقداماتی در جهت تهیه نهالهای سالم و جلوگیری از کاشتن نهالهای آلوده انجام گیرد. استفاده از پایه های مقاوم از قبیل نارنج سه برگی نیز موثر است. برای ضد عفونی از متیل بروماید نیز استفاده می شود. اینکار بوسیله اپلیکاتور و در زیر پوشش پلاستیکی انجام می شود
منابع
www.plant pathology.net
الهی نیا ، سید علی، بیماری های درختان میوه و روش های مبارزه با آنها، 1383، انتشارات دانشگاه گیلان.
دکتر سعیدی زاده، جزوه درسی، دانشگاه شاهد.