پاورپوینت حکومت سلوکی و سبک شهرسازی پارسی هلنی

 حکومت سلوکی و سبک پارسی هلنی
ایران باستان

فهرست
حکومت سلوکیان
اهداف ساخت شهرها
محل استقرار شهر پارسی هلنی
ساختار شهرها در دوره ی سلوکیان
انواع شهر در دوره ی سلوکی
کاربردهای شهرها
شهرهای نظامی
شهرهای بازرگانی-تولیدی
شهرهای کشاورزی-تولیدی
شهرهای سیاسی، اداری (شاهی)
پولیس (شهرهای خاص)
تفاوت پلیسهای یونانی و سلوکی
منابع

حکومت سلوکیان
سلوکیان پس از مرگ اسکندر در متصرفات شرقی امپراتوری وی به قدرت رسیدند. پادشاهان این سلسله برای اداره این قلمرو پهناور، شهرهایی را در سراسر سرزمینهای مفتوحه، از جمله ایران، بین النهرین و سوریه احداث یا تجدید بنا نمودند. احداث این شهرها تغییراتی در ساختار اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مردمان آن نواحی به وجود آورد. این شهرها متناسب با فرهنگ یونانی ساخته شدند و حضور بازرگانان و سپاهیان یونانی و مقدونی موجب شد تا تفاوت عمده ای با شهرهای گذشته داشته باشند.
به نظر میرسد با احداث شهرهای جدید مردم این شهرها تحت تاثیر اهداف دولت سلوکی قرار میگرفتند. هر چند سلوکیان با هدف سلطه ی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و اشاعه ی هلنیسم اقدام به شهرسازی در سرزمینهای مفتوحه نمودند، اما در درازمدت به جز در مواردی اندک به این هدف نرسیدند و میتوان اذعان داشت که برای سلوکیان موفقیتی در پی نداشت. مردم این شهرها هرگز نتوانستند حال و هوای شرقی خود را فراموش کنند و با مقاومت درهمه ی ابعاد وهمچنین میل و علاقه ی آنان به فرهنگ بومی و تجربیات نیاکانشان، بعداز گذشت سالها به حالت اول خود برگشتند.
گستره حکومت سلوکیان(281 ق.م.)

اهداف ساخت شهرها
1. برای متمدن کردن اقوام بربر( غیریونانی)
2. برای حفظ امنیت مناطق مفتوحه
3. اسکان اقوام یونانی مخالف در سرزمینهای مفتوحه
4. ایجاد تعادل در مقابل سران مادی و پارسی
5. اشاعه فرهنگ یونانی در سرزمینهای مفتوحه
منبع: کتاب تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران

محل استقرار شهر پارسی هلنی
1. در جوار یا نزدیکی راه های ارتباطی
2. در کنار قلعه نظامی و یا شهر قدیمی مستقر در منطقه ای مملو از روستاهای پیرامونی
3. از دیدگاه سوق الجیشی قابل تامین باشد.
منبع: کتاب از شار تا شهر

ساختار شهرها و اصول شهرسازی
بنای شهرهای جدید برای یونانی کردن بخشهای شرقی
کارایی این شهرها به عنوان مراکز فرمانروایی یونانیان و مقدونیان و ایجاد مراکز نظامی و پادگان های هخامنشیان
مثل شهرهای ساحلی سوریه و فنیقیه
طرحهای یونانی در ترکیب با سنتهای کهن مشرق زمین
طرح شهر مربعی با خیابانهای عمود برهم و دارای شبکه معابر شطرنجی
بهداشت بهتر نسبت به دوره های قبل
سرعت بالا در ارتباطات و حمل و نقل و احداث راه های بزرگ بین قاره ای ابریشم و ادویه
توجه به مقیاس انسانی در طراحی معابر و منازل
Lyrbe lead in Pamphylia prima( in today’s Anatolia)

دارای بازار، ورزشگاه و سالن تئاتر
بازار کانون زندگی شهری یونانی و وجه مشخصه ی اصلی شهرهای یونانی نقشه دار. نظیر دورااروپوس و سلوکیه
شهرهای سلوکی از لحاظ یونانی مرکز عمده دادوستد و تجارت و از لحاظ پارسی به گسترش روابط بازرگانی و صنعتی با روستاهای تحت نفوذ میپرداختند و شهر مجموعه قلعه ی شهر و روستاهای به هم پیوسته بود
در اوایل سده ی بیستم، یکی از این گونه شهرها با مجموعه ای از سالن تئاتر و ورزشگاه در بابل کشف شد. این شهر از آجر ساخته شده و ردیف صندلیهای تئاتر آن به شکل نیم دایره و روبه صحنه ساخته شده است. قسمت جلو صحنه با نقوش برجسته گچی تزئین شده است.
seleucia in pieria in Greece

شکل گیری مفهوم میدان برای اولین بار که برای نمایش قدرت و اعتبار دولت سلوکی بود
میدان، مانندِ «آگورا » مرکز مبادلات فرهنگی، تجاری و اداری و تجلی کالبدی دو فلسفه ی یونانی و ایرانی بود. میادین فضایی برای مکث و سکون و جزو فضاهای عمومی بودند. مانند محوطه ی میدانهای تجاری، زمینهای رژه نظامی، میدانهای تشریفات، میدانهای برابر معابد و مراکز حکومتی شهری، صحنهای مذهبی و زیارتگاه ها
عناصر شهری در شهرهای سلوکی: معابد، آگورا یا میدان شهر که مرکز زندگی اجتماعی و فعالیتهای شهری بود، در اطراف یا نزدیک میدان رواقهای ستوندار، ساختمانهای اداری و عمومی، بازارها، اماکن تفریحی و بناهای یادبود قرار میگرفتند و ساختمان شورا و محل ملاقات سرپوشیده برای تشکیل جلسات

آگورای یونانی

انواع شهر در دوره ی سلوکی
1. شهرهای نوساز احداث شده توسط سلوکیها، مثل شهر مرو و سلوکیه که تقریباً پی ریزی 75 شهر را به سلوکوس اول ( 381 – 358 ق.م.) نسبت میدهند
2. شهرهای قدیمِ ایرانی تغییریافته مانند شهر شوش که از حیث ساخت بناهای عمومی مانند تماشاخانه و ورزشگاه و غیره مورد توجه یونانیان بوده است.
3. روستاهای بزرگ یا شهرکهایی که تبدیل به شهر شده است. همانند شهر بغستانه در غرب ایران (بیستون کنونی) که ایزیدور خاراکسی از آن نامبرده است وهم اکنون مجسمه هرکول در آن دیده میشود.
4. کلنیهای نظامی که با ترقی عنوان «پولیس » میگرفتند.
تخریب پرسپولیس توسط سلوکیان

کاربردهای شهرها
1. شهرهای نظامی
2. شهرهای بازرگانی-تولیدی
3. شهرهای کشاورزی-تولیدی
4. شهرهای سیاسی، اداری (شاهی)
5. پولیس (شهرهای خاص)
شهر خیوه در ازبکستان محل عبور جاده ابریشم

1. شهرهای نظامی
مثال: شهر آی خانوم در افغانستان
سلوکیان برای حفظ خود در برابر ایرانیان، بدویان -در بلخ-، سکنه ی فتنه جو -مخصوصاً اهالی ماد- در بخشهای وسیعی از متصرفات خود شهرهای جدید به صورت مهاجرنشین نظامی برای اسکان یونانیان و مقدونیان تاسیس کردند.
حضور اهالی بومی که از بازماندگان جنگاوران ایرانی در سپاه اسکندر بودند در برخی مهاجرنشینهای شرقی
این مهاجرنشینها به نام شهر یا محلی در مقدونیه که بیشتر ساکنان آن منطقه را تشکیل میدادند، نامیده میشدند.
استقرار پادگانی یونانی از سوی دولت مرکزی تا ساکنان یونانی به هنگام خطر بتوانند به آنجا پناه ببرند و در صورت بروز خطر نظامی برای پادشاهی از سوی پولیسها، این پادگانها به مقابله با پولیسها وارد عمل میشدند.
نقشه شهر باستانی آی خانوم در افغانستان

برخی از مهاجرنشینهای نظامی که در شرایط مساعد اقتصادی و توسعه بازرگانی بودند به سرعت ترقی کرده به صورت شهر درمی آمدند و از طرف دولت سلوکی عنوان پولیس دریافت میکردند.
مهاجر نشینهای نظامی در اراضی شاهی پادشاهان سلوکی مستقر میشدند و از ساکنان آنها قوای پیاده نظام «فالانکس » که اساس سپاه سلوکی را تشکیل میداد، به وجود می آمد.
آنها، مستعمرات نظامیه میساختند. این مستعمره های نظامی در جاهایی متمرکز بودند و شکل شهر را داشتند.
گاهی مهاجرین نظامی را در شهری جمع میکردند
گاهی دهات نظامی به تدریج مبدل به شهر میشدند.

نقشه شهر باستانی آی خانوم در افغانستان

شبکه ای از شهرهای نظامی مقدونی، ایران را از سیر دریا تا خلیج فارس پوشانده بود و قلمرو سلوکی را به هم پیوسته نگه میداشت.
احداث شهرهای نظامی در اراضی شاهی و محلی برای دفاع آسان
در آی خانم، بر کران آمودریا (جیحون)، کوچنشین در محلی بنا شده بود که از دو سو پشت به رودخانه داشت و در جانب سوم، تپه ای قرار داشت که کهندژ آن شده بود.
با تکامل دولت سلوکیان، اراضی شاهی در اطراف شهرهای بزرگ مرکز پیدایش کلنیها شدند و چون اساس دولت سلوکی تصرف مناطق شرق با استفاده از حومه نظامی بوده این کلنیها پیشرفت بیشتری کردند.
این مهاجران سهمی از زمین متعلق به شاه (کلر) را دریافت میکردند و موظف به انجام خدمت نظامی برای پادشاه میشدند. و این زمینها به صورت موروثی به بازماندگان فرد تعلق میگرفت.

Ai-Khanoum, virtual reconstitution based on the excavations on site

افراد این کلنیها نظامیانی بودند که اساس ارتش سلوکی را تشکیل میدادند و به آنان «فالانژ » میگفتند.
افراد این کلنیها از یونانیان و مقدونیان و عده ای از افراد محلی بودند که محلی ها بازماندگان جنگاوران پارسی بودند که در گذشته در ارتش اسکندر خدمت کرده بودند.
سلوکیان، برخی کلنیهای نظامی که از حقوق و مزایای پولیس برخوردار شده و منزلت شهری مییافتند، را به شهر تبدیل میکردند و نظامیان را آنجا آورده تا برای درگیری احتمالی با مردم شهرهای متصرفی آماده باشند.
Ai-Khanoum, virtual reconstitution based on the excavations on site

2. شهرهای بازرگانی-تولیدی
مثال: ایکاروس(فیلکه) و انطاکیه پارس( بوشهر کنونی)
بخش مهمی از نیروی کار در آنها صرف تولید و تجارت صنایع میشود. سواحل خلیج فارس از مراکز مهم بازرگانی در جهان آنروز و راه تجاری بین شوش و هندوستان بود. در عهد سلوکی حداقل9 شهر درهمین نواحی بنا شد.
در پی رونق برخی از رشته های صنایع دستی، مانند پارچه بافی و فلزکاری، تعداد شهرهای تولیدی-بازرگانی در این منطقه افزایش یافت.
احداث انطاکیه پارس (بوشهر کنونی) در سواحل خلیج فارس به همین منظور و توسعه تجارت از راه دریا.
این شهرها تشکیلات قوی داشتند و شاه انحصار محصولات یا کارخانه ها را در دست داشت.
جزیره ایکاروس/فیلکه در خلیج فارس

در فیلکه یا ایکاروس که جزیره کوچکی در خلیج فارس است کتیبه ای از شاهان سلوکی به همراه یکسری آثار معماری و با گنجینه ای از سکه ها که تاریخ ضرب آنها به نیمه ی دوم سده سوم ق.م. میرسد به دست آمده.
افزایش چشمگیر محوطه های حوضه ی خلیج فارس، در دوره های پس ازهخامنشی.
وجود نظام پولی یکسان و تنها سکه های شاهی، پول رایج و قانونی به شمار میرفتند. نقره خارجی نیز به صورت شمش برای معامله در گردش بود.
رواج پول در شهرهای سلوکی عاملی موثر در توسعه تجارت خارجی سلوکیان محسوب میشد.
شاهان سلوکی با 3 فلز طلا، نقره و مس، سکه میزدند. سکه ی طلا تا نیمه ی دوم قرن سوم ق.م. پیوسته ضرب میشد، اما پس از آن ضرب سکه ی طلا در شهرها متوقف و تنها گهگاه و در مواقع خاص سلوکیان متاخر ضرب آنرا از سر گرفتند.

Ruins of Greek or Alexandrian settlement Failaka Island Kuwait Middle East P Ryan

3. شهرهای کشاورزی-تولیدی
مثل: شهر شوش
یونانیان مهاجرت داده شده به شهرهای نوبنیاد برای کشاورزی، زمینهایی را در اطراف شهر میگرفتند (کلروس) و در مقابل، خدمات نظامی انجام میدادند. این شهرها رسماً خودگردان بودند. سلوکیان عموماً کشاورزی را ترویج و تشویق میکردند. کشاورزانی که در زمینهای بایر درخت مینشاندند را مالک موروثی آن زمینها میساختند.
سلوکیان سرزمینهای حاصلخیز و دارای اهمیت سوق الجیشی را برای ایجاد شهرهای جدید انتخاب میکردند، تا به کشاورزی و تجارت و بازرگانی بپردازند. شهرهایی که در سوریه و بین النهرین و ایران احداث کردند، تقریباً مانند شهرهای یونانی بود و به سرزمینهای وسیعی در اطراف خود نیازمند بودند. در زمینهای اطراف شهر، کشاورزی انجام میشد و آذوقه ی مردم شهر و روستا به وسیله ی همین زمینها تامین میشد.

نقشه شهر باستانی شوش

کار کشاورزان برای تهیه آذوقه در زمینهای معابد. انواع زمینهای کشاورزی:
1-زمینهای شاهی: بسیار وسیع بودند و بیشتر زمینهای کشور جزو اینها بود؛ نصف آنها را روستاییان کشت و زرع میکردند و در مقابل مالیات نقدی و کالایی به پادشاه میپرداختند. وضع کشاورزانی که در زمینهای شهری کار میکردند تاحدودی بهتر از آنهایی بود که در زمینهای متعلق به پادشاه یا معابد کار میکردند و همین باعث رونق بیشتر شهرهایی شد که در آنها کشاورزی در زمینهای شهری انجام میگرفت.
2- زمینهای شهری: روستاییان به نوعی وابسته به املاکی که در آن کشاورزی میکردند میشدند. این کشاورزان با نظارت سلوکی زمینها را زه کشی و زمینهای وسیعتری را زیرکشت میبردند. رونق کشاورزی در زمینهای اطراف شهرهای سلوکی باعث توسعه ی اجتماعات شهری شد و بعضی از این زمینها به صورت دهکده هایی که نوعی استقلال داخلی داشتند، در می آمدند.
آپادانا و قلعه شوش

زمینهای بزرگ به شاه، اعضای خاندان سلطنت، درباریان، سرداران و مالکان بزرگ یونانی، مقدونی و ایرانی تعلق داشت و در واقع کشاورزان برای آنان کار میکردند.
سه دوره ی برداشت سالیانه انجام میشد و روشهای جدید در آبیاری، احداث جنگلها و پرورش میوه ها و آبادانی باغها به کار گرفته شد.
به طورکلی، در این دوره تحولات چشمگیری در کشاورزی رخ داد. کاربرد روشهای جدید در کشاورزی، باغداری، توزیع زمینهای آماده برای کشت بین عده ای از شهروندان و روستاییان و انتظامها و مقرراتی که کمابیش به نفع بخشی از روستاییان بود، موجب پیشرفت کشاورزی شد.
قلعه شوش

با توجه به اینکه حاصلخیزترین اراضی ایران در خوزستان واقع است و شهر شوش نیز از حیث ساخت بناهای عمومی، مانند: تماشاخانه و ورزشگاه و غیره مورد توجه یونانیان بوده است و از طرفی مرکزیت سیاسی به سلوکیه منتقل گردیده است؛ لذا شوش یکی از شهرهای کشاورزی-تولیدی دولت سلوکیه بوده است.
در دوره ی سلوکی، شوش ابتدا یک مهاجرنشین نظامی بود، اما با تغییر نام شوش به سلوکیه کنار اولائوس جایگاه این مکان به یک دولتشهر مهم ارتقاء یافت.

شکل قلعه آپادانا

4. شهرهای سیاسی، اداری (شاهی)
مثل: شهر سلوکیه
احداث عموم شهرها که محل استقرار ارکان دولتی و نهادهای اداری-سیاسی بود، به وسیله ی پادشاهان و برخی از امرا و حکام محلی صورت میگرفت و مهمترین نقش و کارکرد آنها، همین جنبه ی اداری-سیاسی آنها بوده
به همین دلیل، احداث شهر، موضوعی سیاسی تلقی میشد و هر حاکمی اجازه این اقدام را نداشت و اگر حاکمی محلی بدون کسب اجازه چنین کاری انجام میداد، مورد پرسش قرار میگرفت.
متصرفات سلوکیان به 72 ساتراپی یا ایالت تقسیم میشد. ساتراپ نشینها از نظر سیاسی و اقتصادی از طریق چند مرکز اداری امپراتوری سلوکیه هدایت میشدند.
ساتراپها یا استانداران دارای قدرت زیادی بودند، ولی دخالتی در امور مالی نمیکردند.

نقشه شهر سلوکیه

امور مالی توسط «اکونوم » انجام میشد، که مستقیماً تحت فرمان شاه قرار داشت.
ساتراپیها از لحاظ سیاسی و اقتصادی تابع یکی از سه مرکز اصلی پادشاهی بودند؛ ساتراپیهای آسیای صغیر تابع سارد، ساتراپیهای سوریه تابع انطاکیه اورونتس و ساتراپیهای بین النهرین و ایران در ابتدا تابع بابل و بعد تابع سلوکیه بودند.
هر ساتراپی شهری مرکزی داشت که مقر ادارات مرکزی بود، مثل خزانه و بایگانی شاهی.
استراتگ، شهربانی بود که همراه با یک صاحب منصب کشوری از اشرافیت محلی و از خانواده مقدونی بر شهرهای بزرگ ریاست میکردند.
همانند سلوکیه با 600 هزار نفر جمعیت و سنایی مرکب از 300 نفر که مرکزیت سیاسی و اداری دولت سلوکیه را برعهده داشته است.

Seleucia ruins, Diyala

5. پولیس یا دولتشهر (شهرهای خاص)
مثال: معبد لائودیسه در نهاوند و شهر بغستانه در غرب ایران (بیستون کنونی) که ایزیدور خاراکسی نیز از آن نامبرده است و اکنون مجسمه هرکول از دوره سلوکی در آن دیده میشود.
شهر اجتماعی بود با سازمان سیاسی، شامل مرکز اداری شهری که در آن مکان نمایش اصلی شهر و مکان تجمع، آگورا قرار داشت.
دارای «اکروپولیس » بود که اهالی میتوانستند در مواقع خطر به آنجا پناه بروند.
فرمانروایی پولیس توسط افرادی که رهبری نظامی، قضات و دادرسی یا هدایت امور مذهبی داشتند با انتخابات
حضور و وجود ساکنان یونانی یا کلنی یونانی-مقدونی. بیگانگان و بردگان و مهاجران غیراروپایی جزو پولیس محسوب نمیشدند، درواقع ایرانیان و دیگران وضع خاص و مستقلی داشتند که ارتباطی با شرایط پولیس نداشت.
خرابه های معبد لائودیسه در نهاوند

تمایز بین یونانیان و غیریونانیان باعث میشد آنان با اینکه در کنارهم زندگی میکردند، عقاید و راه و روش خاص خود را دنبال کنند. جوامعی که تاحدی شبیه پولیس بود از روستاها متمایز بودند و آنان را «پولیتوما » میخواندند.
ایجاد پولیسها به چهار طریق
1. چند روستای نزدیک به هم را مجموعاً به صورت یک پولیس درمی آوردند.
2. برخی از مهاجرنشینهای نظامی را به درجه ی پولیس ارتقاء میدادند.
3. به برخی از شهرهای بومی و قدیم، عنوان پولیس اعطا میکردند.
4. برروی زمین بایر و بکر، شهرهای جدیدی به عنوان پولیس احداث میکردند.

خرابه های معبد لائودیسه در نهاوند

روی هم رفته پولیس ها شهرهایی بودند که مستقل و دارای یک مجمع مرکب از افراد متساوی الحقوق جامعه و شورای انتخابی شهر و دادرسان انتخابی مردم بودند.
برخی از پولیسهای قدیمی به خصوص شهرهای ثروتمند یونانی آسیای صغیر، مانند «میلتوس » و «اسمیرنا »، و در فنیقیه، مانند «صور و صیدا » و «بیلیوس » عنوان پولیس داشتند؛ چون در ساحل دریا واقع بودند و از لحاظ سوق الجیشی و تجاری موقعیت مهمی داشتند، خود را متعهد دولت سلوکی محسوب میکردند ولی به پادشاه سلوکی «فوروس » خراج میپرداختند
سلوکیان روستاهایی را که مستعد برای شهر شدن تشخیص میدادند، توسعه داده و اطراف آن حصاری میکشیدند و به مرکز و اهالی شهر حقوق پولیس (دولتشهر) میدادند.

نقشه شهر بغستانه/بیستون

با گسترش پولیسهای یونانی در سرزمینهای مفتوحه و حضور بسیار زیاد مهاجران در این پولیسها، خصوصاً ایران، حکومت مقدونی با شتاب تاثیرگذاری بر اقوام شمال و مشرق ایران به سمت یک حکومت پایدار از عناصر بومی و مهاجر پیش میتاخت.
پولیسهای ایرانی در محدوده خود حکومتی خودگردان داشتند. دارای شورای شهر و انجمنی متشکل از مردم و کارمندان با مسئولیت پاسخگویی.
هر پولیس ایرانی قانون عالی و سپاه و مقررات دینی خاص خود را داشت. این امور در چهارچوب دین یونانی بود که به همراه پرستشگاه ها، ورزشگاه ها و تماشاخانه ها، آداب و سنن یونانیان را به مردم پولیس آموزش میداد.
شاهان سلوکی با استفاده ازهمین مقررات ده ها پولیس هلنیستی را در ایران بنا نهادند که برای آنان موجد فرهنگ یونانی باشند.
نقشه شهر بغستانه/بیستون

تفاوت پلیسهای یونانی و سلوکی
1. این پولیسها در سرزمینی بیگانه و تصرف شده به وجود می آمد که به طور طبیعی حاکمیت آن مبتنی بر عناصر واحد اجتماعی خود بود.
2. پولیسهای ایرانی به وسیله ی مقدونیانی اداره میشد که نسبت به مهاجران یونانی که نقشی در فتح ایران نداشتند، احساس برتری میکردند.
3. شرایط ویژه پولیس یونانی که در آن بازرگانان، دریانوردان و صنعتگران حرف اول را میزدند، با شیوه های اشغال و بیگانگی فرهنگی و سیاست غالب و مغلوب، چالشهایی را به وجود می آورد که تفاوتهای فاحش بین دو تمدن شرقی و غربی بود. درواقع شهرهای یونانی ایرانی باوجود خودمختاری اعطایی از سوی شاهان سلوکی دارای خودمختاری محدودی بوده و روابط خارجی پولیس، مستقیماً به شاه سلوکی مربوط میشد.
4. عدم یکپارچگی فرهنگی بین دو ملت
مجسمه هرکول در بیستون

منابع
پاکزاد، جهانشاه. (1397). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران. انتشارات آرمانشهر
حبیبی، سید محسن. (1397). از شار تا شهر. تهران. انتشارات دانشگاه تهران
بهروزی، مهرناز.(1397).سیاست شهرسازی سلوکیان در سرزمین های مفتوحه. پژوهش های باستانشناسی ایران
اسماعیلی، حسن. شهرهای سلوکیان در سواحل خلیج فارس و جنوب ایران. فصلنامه مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس
https://www.pinterest.com/
https://jeanclaudegolvin.com/en/project/
https://www.alamy.com/