بررسی معماری آتشکده ی فیروزآباد
کاخ اردشیر بابکان، با قدمتی بالغ بر ۱۸۰۰ سال، در شهرستان فیروزآباد استان فارس واقع شده است.
معرفی شهرستان فیرورآباد
شهرستان فیروزآباد فارس(نام شهر اردشیر خوره بنیانگذار سلسله ی ساسانیان)، یکی از مناطق قدیمی و کهن ایران به شمار می آید که آثار تاریخی و عمارات ارزشمندی همچون قلعه دختر، شهر گور و چند سنگ نگاره ی ساسانی را در دل خود جای داده است. کاخ اردشیر بابکان که به آتشکده ی فیروزآباد نیز مشهور است، از جمله این آثار تاریخی است که در این منطقه از کشور احداث شد. این اثر در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ی ۸۹ به ثبت ملیئرسید.
موقعیت
کاخ اردشیر بابکان، در استان فارس، ۳ کیلومتری شهرستان فیروزآباد قرار گرفته است. به نظر می رسد عبور نهر آبی از بخش شرقی کاخ، از دلایل آبادانی منطقه ای (شهر گور که نام قدیم فیروزآباد بوده و به اردشیر خوره نیز معروف است) که کاخ ساسانی در آن احداث شده است، به شمار می رود. از بناهای نزدیک این کاخ می توان به امامزاده جعفر (این مکان مقدس در شهر قدیم و متعلق به دوران ایلخانیان است)، چندین سنگ قبر (به نظر می رسد تاریخ حک شده بر یکی از این سنگ ها متعلق به سال ۷۴۱ هجری قمری است)، قلعه ی حسن آباد، چندین روستای تاریخی، ساختمان آشپزخانه (این عمارت در پشت کاخ قرار گرفته است)، نقارخانه (در نزدیکی کاخ واقع شده است) و آتشکده، اشاره کرد.
ویژگی معماری کاخ اردشیر بابکان دارای تالارهای تو در تو است و با گذشت ۱۸۰۰ سال گچ بری قسمت بالای دیوارهای داخلی آن همچنان سالم مانده است. در ضلع شرقی کاخ، چهار ساختمان گنبدی شکل عظیم وجود دارد، این گنبدها به وسیلهٔ فیل پوش بالا رفته که مشابه آن در قلعه دختر (قلعه اردشیر) دیده می شود. قسمتی از نوک سقف گنبدها در دایره ای به قطر یک متر باز است. در ضلع شمالی خارج از دیوار کاخ نیز چشمه ای زلال از دل خاک می جوشد و استخری طبیعی جلوی این چشمه به وجود آمده است.
بررسی دیوارها
دیوارهای بیرون کاخ، پنجره نداشته، شبیه دیوار دژ ساخته می شده، اما دارای ستون های چسبیده به دیوار و طاق بوده است. در جهت جنوبی بیرون از کاخ، غدیر آب زلالی است بنام خنپ یا قمپ آتشکده که آب از همانجا جوشیده، جاری میگردد.
ویژگی بنا -مساحت-مصالح
فضای زیربنای کاخ اردشیر بابکان ۵۵×۱۰۴ متر می باشد و اردشیر پس از گشودن تمام نواحی پارس و کرمان و شکست شاهان محلی این نقاط، دستور داد تا در فیروزآباد علاوه بر تجدید بنای شهر، آتشکده و کاخی باشکوه بسازند و آنرا «ایران را شکوه افزاید» نام گذارد. کاخ ارشیر بابکان یا کاخ فیروزآباد نخستین بنای طاق و گنبددار عهد ساسانی است که با یک اسلوب معماری اصیل ملی با سنگهای نیمه تراش میخکی ساخته شده، و طاق و گنبد هم از سنگ و سبک آن هم ایرانی میباشد. ستونهای چهارگوش و نیمه ستون همه از سنگ میخکی در این ساختمان بکار رفته و این نوع ستون سازی در بناهای اشکانی نیز دیده شده است. درون بنا و روی سنگها را با گچ بریهای عالی که ویژه معماری عهد ساسانی است مزین گردیده، و بالای طاقچه ها و درگاهها گیلوئی هائی است به سبک گیلوئی های بالای درگاه ها در پارسه. مصالح این کاخ ساروج و سنگ لاشه می باشد که با روکشی از گچ پوشیده شده است.
تاریخچه ی کاخ اردشیر بابکان
طبق نوشته های برجای مانده از دوران ایران کهن، به نظر می رسد بنای تاریخی این کاخ، توسط اردشیر بابکان که لقب بنیانگذار سلسله ی ساسانیان را از آن خود کرده است، در قرن سوم میلاد در دوران حکومت اردوان پنجم (بیست و هشتمین و آخرین شاه ایران از سلسله ی اشکانیان)، احداث شده است. البته در برخی از نوشته های ایران کهن نیز مشاهده می شود که اردشیر پس از پیروزی بر اردوان پنجم در مجاورت شهر گور (نام قدیم شهر فیروزآباد امروزی) و در نزدیکی برکه ای وسیع، عمارتی مهم و ارزشمند را بنا نهاده است. متون تاریخی جالبی نیز وجود دارد که توسط مورخین و در قرون گذشته ثبت شده است. به نظر می رسد که نویسندگان این نوشته ها، توضیحاتی قابل توجه را در مورد عمارت کاخ، در اختیار بازماندگان قرار داده اند. برخی از آن ها معتقدند که آتشکده ای بسیار بزرگ، در فیروزآباد احداث شده است که می توان آن را به دلیل وسعت زیادش نسبت به سایر آتشکده های موجود در استان فارس، به آتشکده ی اعظم نامید. مرحوم پیرنیا نیز در مورد این بنا نظر جالب و قابل توجهی ارائه کرده است که دانستن آن خالی از لطف نخواهد بود. ایشان در نوشته ای بیان کردند که آتشکده ی فیروزآباد که به بارین نیز شهرت دارد، در سال ۲۲۴ میلادی احداث و به عنوان یکی دیگر از بناهای مهم آن دوره محسوب می شود. وی معتقد است که ایران شناسان غربی کمر همت بسته اند تا این آتشکده را برای عموم به عنوان کاخ اردشیر معرفی کنند. درحالی که این چنین نیست و به نظر می رسد از ملزومات نام گذاری عمارتی به کاربری کاخ، نیازمند فضاها و مکان های مخصوصی است که در این بنای تاریخی، مشاهده نمی شود. به هرحال گفته ها و تعابیر متفاوتی نسبت به کاخ بودن یا آتشکده بودن این عمارت تاریخی وجود دارد.
معماری کاخ اردشیر بابکان
عمارت کاخ اردشیر بابکان، یکی از بناهای تاریخی و مهم برجای مانده از دوران حکومت ساسانیان است که از نظر معماری و نوع ساختار آن، به عنوان یکی دیگر از آثار ارزشمند ایران کهن شناخته می شود. به نظر می رسد نوع ساختمان این عمارت، از سه بخش تشکیل شده است که می توان به ایوانی مرتفع، سه تالار گنبددار و حیاطی با دو ایوان و تالارهایی در مجاورت آن، اشاره کرد. یکی از نکات مهم در معماری صورت گرفته ی این کاخ زیبا و حیرت انگیز، استفاده ی سازندگان آن از مصالح سنگ و گچ است که در دوران خود بسیار مهم و باشکوه تلقی می شدند. معماران این بنای کهن، نقشه ی آن را در بخش باختری و آن سوی رودخانه با زیربنایی بالغ بر ۱۰۴*۵۵ متر طراحی کرده اند. به نظر می رسد این کاخ نخستین عمارت عهد ساسانیان است که برای آن ایوان و گنبد درنظر گرفته اند. برخی از کارشناسان معماری بر این باورند که سبک و سیاق معماری به کار رفته در ساخت این اثر تاریخی، کاملا ایرانی و برگرفته از هنر و استادی سازندگان و معماران آن زمان است. به کارگیری سنگ های نیمه تراش میخکی در ساخت بخش های مختلف کاخ اردشیر، نمونه ای از مهارت استادان ایران زمین در دوران ساسانیان محسوب می شود.
ویژگی ستون ها
در این عمارت ستون هایی چهارگوش و نیمه ستون هایی از سنگ میخکی مشاهده می شود که مشابه آن ها را می توان در بناهای دوران حکومت اشکانیان نیز یافت. استادان و هنرمندان گچبر آن دوران، با به کارگیری فنون و مهارت های ناب ایرانی، تزئینات گچبری بسیار زیبا و حیرت انگیزی را که از نمونه کارهای معماری دوران پادشاهی ساسانیان است، در بخش درونی بنا و روی سنگ ها ایجاد کرد ند که چشم هر گردشگر خارجی را به حسب تحسین گرد و زبان شان را به موجب تمجید، مجبور به سخن می سازد. در بخش بالای ایوان های کوچک که به اینواچه معروف است و همچنین درگاه ها، گیلوئی هایی (قسمت مابین طاق عمارت و دیوار که بر آن نقاشی و گچبری کنند) تعبیه شده که با توجه به سبک و روش گیلوئی های به کار رفته در بالای درگاه های مجموعه ی تخت جمشید، می توان آن ها را مانند هم درنظر گرفت. برخی از کارشناسان معماری و باستان شناسان ایرانی معتقدند، باوجود احداث این عمارت کهن، در بدو پادشاهی ساسانیان، می توان از آن به عنوان یکی از عمارات و بناهای شگفت انگیز دوران خود نام برد.
سازندگان این بنا، آن ها را با اجرای فیل پوش احداث کرده که می توان نظیر آن را در قلعه ی اردشیر نیز یافت. بر دیواره های بخش شمالی (از سمت بیرون) می توان چشمه ای جوشان را دید.
شاید حضور چشمه در مجاورت این عمارت تاریخی، باعث شده است که آن را آتشکده ی فیروزآباد نیز بنامند. امروزه، ایوان های سنگی گنبدی شکل قسمتی از کاخ اردشیر برجای مانده است. به نظر می رسد روش معماری انجام شده در این عمارت تاریخی، در دوران بعد از ساخت آن نیز مورد استفاده قرار گرفته و در دیگر بناهای حکومت ساسانی اجرا شده است. برخی از معماران معتقدند به دلیل استفاده از سنگ های میخکی در پایه ی بنا، و همچنین ایوان ها، راهروها و تالارهای بسیاری که در این عمارت تعبیه و ساخته شده است، می توان آن را مزیتی بر کاخ سروستان دانست. چرا که سازندگان کاخ سروستان، تعداد تالارها و ایوان های کمتری را برای این عمارت درنظر گرفته و گنبدش را نیز از آجر ساخته اند. یکی از شرق شناسان به نام بارتلد (شرق شناس روسی) بیان می کند که در دروازه ی شهر در نزدیک استخر آب، محلی به نام بارین وجود داشته که متنی به خط پهلوی بر آن مشاهده می شد. در این متن نوشته شده بود که ۳۰ هزار دینار زر برای این عمارت هزینه شده است.
طاق ها
تکنیک های طاق زنی ساسانیان به طور عمده به کیفیت ملاط گچ بستگی دارد که اجازه طاق زنی بدون مرکز می دهد چون زمان گیرش آن کم است. نوع قرارگیری گنبد رو ی چهار ضلع با استفاده از گوشه سازی ها صورت می گیرد که تا پایان دوران ساسانی و همچنین در دوران پس از اسلام نیز وجود دارد. نوعی پوشش های گنبدی خفته نیز به چشم می خورد و در این دوره پیشرفت بسیاری کرده است.
https://www.kojaro.com/2016/1/13/116671/kakhe-ardeshir-e-babakan-e-fars/
http://ammi.ir/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3/%DA%A9%D8%A7%D8%AE-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DB%8C%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%A8%DA%A9%D8%A7%D9%86/