به نام خدا اوضاع طبیعی وجغرافیایی ایران
عوامل مربوط به اوضاع طبیعی و جغرافیایی که در توسعه اقتصادی اجتماعی تاثیرگذار هستند تغییرناپذیر یا به کندی دچار تحول و دگرگونی می شوند. باتوجه به اینکه منابع طبیعی روبه کاهش هستند مثلا سالانه بخش بزرگی از زمین های قابل کشت درجریان فرسایش شسته می شوند مهار عوامل طبیعی و انسانی ویرانگر حائز اهمیت است.
اوضاع طبیعی و جغرافیایی
بلندی: بلندی های ایران شامل:
کوههای شمالی: بلندترین قله این کوهها قله دماوند با ارتفاع 5610 متر است.
کوههای غربی: بلندترین این رشته کوهها دنا با ارتفاع 4409 متر است.
رشته کوههای جنوبی
رشته کوههای مرکزی و شرقی: بلندترین قله آن کوه هراز4465متر است.
خاک و دشت:
مساحت کل کشور 165میلیون هکتار است که 31٪ قابل استفاده برای کشاورزی (51میلیون هکتار)و 69٪ دیگر زیر پوشش مناطق شهری ، روستایی و جاده و…قرار دارد.
پستی و بلندی
دماوند با ارتفاع 5610 متر
دنا با ارتفاع 4409 متر
بلندترین قله آن کوه هراز4465متر
خاک های حاشیه دریای مازندران: دارای بازده بالا هستند. دو استان گیلان و مازندران حدود 5.5 مساحت کشور را تشکیل اما 20٪ زمین های قابل بهره برداری را شامل می شوند. اسیدی شدن و آبخیزبودن همیشگی زمین از مشکلات بهره برداری از این خاکهاست.
خاکهای کوهستانی: بین بلندی ها بویژه در مناطق شمالی وغربی دشت های رسوبی مناسب برای کشاورزی وجود دارد، اما به دلیل کمبود آب و شیب تند بهره برداری از آنها مشکل است.
خاک دشتهای داخلی: عواملی مانند کمبود آب، شوری آب، فرسایش خاک و وجود تپه های ماسه ای این زمین ها را غیر قابل بهره برداری می سازد.
انواع زمین ها
حدود 73٪ مساحت کشور آب و هوای خشک، 24.4٪ آب و هوای معتدل و2.4٪ آب و هوای سرد کوهستانی دارد.
انواع آب و هوا:
1.آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی:بخش های وسیعی از سرزمین های داخلی و کناره های جنوبی ایران دارای این نوع اب و هواست.از ویژگی های این نوع اب وهوا وجود دوره گرمای خشک طولانی است که گاه بیش از 7ماه از سال را دربر میگیرد.میزان بارش سالانه در این نواحی بین 30 تا 250 میلیمتر متغیر است.
2.آب وهوای کوهستانی:به دو نوع آب و هوای سرد کوهستانی و آب و هوای معتدل تقسیم میشود.
آب و هوای سرد کوهستانی: حدود 40000کیلومتر مربع از سرزمین ایران
وضعیت آب و هوایی
که در ارتفاعات و قله های بلند قرار دارد از جمله بلندی های البرز وزاگرس و نیز قله های رفیع سهند و سبلان در قلمرو این آب و هوا قرار میگیرند.میزان بارش در این نواحی بیش از 500 میلیمتر است.
آب و هوای معتدل کوهستانی:حدود 300000کیلومتر مربع از مساحت ایران دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است.میزان بارش سالانه در این ناحیه از 250 تا 600 میلی متر است
3.آب و هوای خزری:ناحیه باریک و کم وسعتی است که میان دریای خزر و رشته کوه البرز جای دارد و میزان بارش سالانه آن بین600 تا 2000میلی متر متغییر است.
اطلاعات هواشناسی مراکز استان ها : ١٣٩٣
آب از مهم ترین منابع طبیعی است که در ادامه زندگی بشر تاثیر حیاتی دارد بهره برداری از زمین های کشاورزی، تمرکز جمعیت در روستا و شهر، فعالیت صنعتی و معدنی همگی به آب مناسب نیاز دارند.
ویژگی منابع آب ایران
کمبود آب در ایران با توجه به قرار گرفتن در کمربند بیابانی از مشکلات پایه ای بوده است، میزان بارندگی در کشور حدود 300-250 میلیمتر و به عبارتی کمتر از یک سوم میانگین باران سالانه کره زمین است.
منطقه شمال ایران با حدود 2000 میلیمتر بارندگی و دشت لوت با چند میلیمتر بارندگی پر باران و کم باران ترین مناطق کشور هستند.
وضع آب
حجم بارش میانگین 37 سال در کشور بیانگر توزیع نامناسب بارش در مقایسه با مساحت مناطق مختلف کشور می باشد.همانطورکه مشاهده می شود دریای خزر با حدود 11درصد مساحت کشور 16.9درصد بارش کشور را دریافت می کند درحالی که مرکزی با مساحت 51درصد کشور تنها 14.9درصد را به خود اختصاص می دهد.
در دو منطقه اشاره شده به ترتیب 24.3و 10.2 درصد آبهای سطحی حاصل از بارش جریان می یابد.
جریان نیافتن حدود سه چهارم بارش سالانه در کشور مشکلی است که کمبود آب و پراکندگی نامتناسب بارش را تشدید می کند، علت این امر شیب تند کوهها در شمال به سمت دریای خزر و مناطق غربی و بالا بودن درجه گرما و تبخیر در قسمت های مرکزی است.چگونگی بارش و توزیع جریان آب در نقاط مختلف تعیین کننده توزیع آتی فعالیت های اقتصادی در کشور است.
همانطور که در جدول مشاهده می شود در حوزه خلیج فارس از نظر تهیه آب برای بخش های مختلف امکانات بالقوه وجود دارد زیرا با داشتن 26مساحت کشور حدود ٣١.٨جریان سطحی آب در این منطقه است.
حجم تخمینی جریان سطحی حوضه های آبریز اصلی ( میلیارد متر مکعب )
مساحت و ضریب جریان سطحی حوضه های آبریز اصلی
میانگین سالانه ارتفاع بارندگی در استان های کشور ( میلی متر )
برداشت آب از منابع موجود به دو صورت انجام می شود :
الف) استفاده از آبهای سطحی: شکوفایی کشاورزی در دوره های مختلف بستگی به کارکرد تاسیسات آبیاری در مهار آب های سطحی دارد.
در سال86 میزان آب ورودی به سدهای مخزنی بزرگ 66396 میلیون متر مکعب بوده که از مجموع 71560 میلیون متر مکعب آب خروجی 57168میلیون مترمکعب آن برای تولید برق و 14392میلیون متر مکعب آن برای سایر مصارف استفاده شده است.
چگونگی استفاده از منابع آب
سدها علاوه بر ذخیره سازی آب برای بخش های کشاورزی و صنعت تامین آب مصرفی شهرها و روستاها و تولید برق میتوانند از منابع مهم تولید پروتئین حیوانی از راه ماهی دارکردن آبهای ذخیره شده باشند. افزایش تعداد سدها همانگونه که در چند سال اخیر اقدامات قابل توجهی برای آن انجام گرفته میتواند در تغییر چهره کشاورزی و صنعتی ایران نقش برجسته ایی بازی کند.
ب)استفاده از آبهای زیرزمینی: از مجموع 79838میلیون مترمکعب آبهای تخلیه شده در سال آبی85-84 از منابع زیرزمینی حدود 44.9 درصد بوسیله چاههای عمیق، 16درصد چاههای نیمه عمیق، 9.4درصد قنات ها و 29.7درصد بوسیله چشمه ها انجام گرفته است. که نسبت به سال های پیش از این کاهش سهم قنات ها و افزایش سهم چاههای عمیق و نیمه عمیق دراستفاده از آبها مشاهده می شود.
آمار تعداد سدهای کشور به تفکیک دستگاه اجرایی در مراحل مختلف
مشخصات سدهای ایران آمار و نمودار سدها
جنگلها در ایران وجود عوامل گوناگون٬ سطح جنگل های کشور را کاهش داده است که مهمترین آنها عبارت بوده اند از:
قطع نادرست ومداوم درخت و بهره برداری غیر اصولی از منابع چوبهای جنگلی
چرای بی رویه دام
فعالیتهای کشاورزی در قلمرو جنگلها بدون توجه به امکانات آب وهوا
که متاسفانه این روند ویرانگری هنوز ادامه دارد و سبب خشک و نیمه خشک شدن دو سوم سرزمین کشورمان شده است.
جنگلها و چراگاهها
ایران با مساحت ۱۶۴،۸۱۹،۵۰۰ هکتار دارای 134،307،839 هکتار منابع طبیعی (82.8درصد مساحت کشور) شامل 3/14 میلیون هکتار جنگل (8.8درصد مساحت کشور)، 2،665،067 هکتار بیشه زار و درختچه زار (1.6درصد)، 7/84 میلیون هکتار مرتع (52.3درصد)، 6/32 میلیون هکتار بیابان (20.1درصد) است و 2/33 میلیون هکتار دیگر را زمین های کشاورزی و شهرها و غیره تشکیل می دهد.
جنگل (Forest) به بخشی از زمین گفته می شود که از درخت و درختچه و گیاهان علفی پوشیده شده و بین گیاهان و جانوران آن، اشتراک زیستی به وجود آمده است. کمترین مساحت جنگل را 5/0 هکتار (5000 متر مربع) در نظر می گیرند و تاج درختان آن نباید کمتر از 10 درصد سطح آن را بپوشاند. اگر مجموع مساحتی که تاج درختان می پوشاند یعنی «تاجْ پوشش» آن ها کمتر از 10 درصد باشد به آن «بیشه» گفته می شود. با این حال در ایران به دلیل کمبود جنگل که ناشی از قرار داشتنِ اغلب مناطق کشور در نواحی خشک و نیمه خشک است، این مقدار را 5 درصد در نظر می گیرند تا مناطق بیشتری تحت عنوان جنگل محافظت شود. به دلیل این تفاوت در تعریف، مساحت جنگل های ایران از 1/11 میلیون هکتار (بر مبنای 10 درصد) تا 3/14 میلیون هکتار (بر مبنای 5 درصد) ذکر می گردد.
مساحت جنگل های ایران:
جنگل های ایران به پنج حوزه رویشی تقسیم می شود:
۱ـ جنگل های هیرْکانی یا خزری (شمال)، 1،942،353 هکتار( 14.5درصد).
۲ـ جنگل های زاگرس، 6،074،000 هکتار (45.4 درصد).
۳ـ جنگل های ایران و تُورانی، 4،124،000 هکتار (30.9 درصد).
۴ـ جنگل های خلیج فارس و عمانی، 1،088،100 هکتار (8.1 درصد).
۵ـ جنگل های اَرَسباران، 148،700 هکتار (1.1 درصد).
جایگاه استان های کشور به لحاظ وسعت رویشگاه های جنگلی آن ها:
چراگاهها (مراتع) در عرف به زمین هایی گفته می شود که در فصل چرا داری پوشش گیاهی علوفه ای باشند.
چراگاههای کشور را با توجه به اینکه غنی ترین آنها در شمال وغرب قرار دارند٬ به چهار دسته زیر میتوان تقسیم کرد:
چراگاهای خراسان : این چراگاهها خود٬ سه دسته اند: چراگاههای سرخس٬ چراگاههای شمال بین بجنورد و باجگیران و چراگاههای جنوب خراسان در گناباد٬فردوس٬طبس و نزدیک کویر.
چراگاههای کناره های دریای خزر : این چراگاهها به سبب آب وهوای نمناک و مساعد نواحی شمالی از بهترین چراگاههای کشورند.
چراگاهها
چراگاههای آذربایجان : این چراگاهها که در ردیف چراگاههای مرغوب کشور قرار دارند٬ شامل ((دشت مغان)) با گستردگی 100هزار هکتار و دامنه های ییلاقی ((سهند)) و((سبلان)) می باشد.
چراگاههای غرب ایران : این چراگاهها از نظر مرغوبی پس از چراگاههای شمال قرار دارند و به همین مناسبت٬ غرب کشور از مهمترین مناطق دامداری ایران بشمار می آید. گستردگی چراگاههای کردستان حدود 2میلیون هکتار است. شهرستانهای اراک٬ زنجان٬ملایر٬گلپایگان و نهاوند نیز هرکدام دارای چراگاههای تابستانی گسترده ای هستند.
چراگاههای ایران همانند جنگلها بتدریج در معرض ویرانی و نابودی قرار گرفته اند. مهمترین علل ویرانی چراگاهها در کشور عبارتند از:
ناهماهنگی بین ظرفیت چراگاهها وتعداد دام
چرای خارج از فصل
بوته کنی در سطح چراگاهها برای تامین سوخت
تبدیل چراگاهها در مناطق پر شیب به زمین های زراعی دیم کم بازده
عوامل طبیعی گسترش کویر
رتبه بندی استان های کشور از نظر وسعت مراتع
اوضاع طبیعی وجغرافیایی هرکشور٬ تاثیر مستقیمی بر چگونگی تحولات اقتصادی آن کشور دارد.
موقعیت جغرافیایی هر کشور اعم از موقعیت ریاضی (طول و عرض جغرافیایی٬ یا دوری و نزدیکی از خط استوا) و موقعیت نسبی (وضع نا همواریها و بلندی از سطح دریا٬ دوری یا نزدیکی به اقیانوسها و محاط بودن در خشکی) در چگونگی فعایت اقتصادی تاثیر مهمی دارند.
آب وهوا که به دلیل مختصات ریاضی و وضع ناهمواریها٬ چهره اقتصادی هر کشور را رقم می زند٬ از دیگر عوامل مهم تکامل اقتصادی بشمار می آید. تناسب میزان بارندگی با مکان و زمان کشت و مقدار زمین کشاورزی نیز از شرایط ضروری برای فعالیت و و زندگی پویای انسان بشمار می آید.
با آنکه ایران طی چند سده گذشته به لحاظ اوضاع طبیعی و جغرافیایی تغییرات عمده ای نیافته است٬ اما از کشوری مستقل با اقتصادی شکوفا – در مقایسه با کشورهای زمان خود به کشوری وابسته از لحاظ اقتصادی ٬ با کلیه ویژگی های تخریبی آن تبدیل شده است.
تاثیر اوضاع طبیعی وجغرافیایی بر تحولات اقتصادی
علی رغم وجود شرایط نامساعد آب و هوایی در بسیاری از نقاط ایران٬ امکانات بالقوه فراوانی نیز برای بهره برداری از شرایط آب و هوایی وجود دارد و از آن جمله وجود 14 نوع آب و هوای گوناگون را میتوان ذکر کرد.
نزدیکی و دوری و راه داشتن به دریاهای آزاد نیز از جمله عوامل موثر در رشد و توسعه اقتصادی هر کشور است. مرز آبی طولانی در جنوب کشور ما (1880کیلومتر) نه تنها امکان برقراری ارتباط با کشورهای مختلف جهان را با ارزانترین وسیله حمل ونقل فراهم ساخته ٬ بلکه امکانات گسترده ای نیز برای بهره برداری از منابع طبیعی ایجاد کرده است.
از منابع طبیعی دیگری که تاثیر مستقیمی در روند تحولات اقتصادی کشورها دارد٬ منابع کانی است که میتوان آنها را به چهار گروه تقسیم کرد: 1) کانی های مواد اولیه 2) کانی های شیمیایی 3)کانی های سوخت 4) کانی های فلزی. که تقریبا در مورد همه آنها ذخایر قابل توجهی در کشور وجود دارد.
ذخایر بزرگ نفت وگاز و بویژه گاز(کشورمان دومین ذخایر گاز جهان را داراست) موقعیت ویژه ای برای برقراری ارتباط تجاری در اختیار کشور گذاشته است که براساس آن می تواند با صادرات بخشی از این ذخایر٬ نیازمندی های توسعه خویش را وارد کند.اما تجربه حدود 90 سال صادرات نفت نشان داده که وجود این ذخایر می تواند اثری وارونه در توسعه اقتصادی-اجتماعی کشور داشته باشد٬از یک سو به دلیل اینکه بهای نفت خام در بازار جهانی تقریبا کم است و از سوی دیگر به این دلیل که درآمد ارزی بدست آمده از صدور نفت خام برای افزایش مصرف ازطریق واردات اقتصاد کلان بکارگرفته شده٬ این منبع در خدمت توسعه برونزا قرار گرفته و به نوعی ضد توسعه عمل کرده است.
پایان