آزادی بندگی و هدف زندگی
1.خداوند از خلقت ما هیچ هدفی ندارد، چرا؟
معنای هدف:
انگیزه یعنی عامل و محرک فاعل برای انجام کار که نقصی را جبران کند.
هدف، مختص موجودات ناقص است.
خداوند نقص ندارد ← خداوند هدف ندارد
تفسیر سوره حمد
الحمد لله رب العالمین
نکته: عدم وجود یک مترادف فارسی (معنای «حمد» به سه کلمه نزدیک است)
1. مدح: ستایش (از خصایص انسانی)
اولا ادراک عظمت، کمال، جمال و… ثانیا: قدرت ستایشگری این اوصاف
( مدح ≠ چاپلوسی : صفت رذیله: سوء استفاده از قدرت خدادادی)
2. شکر: سپاسگزاری (از مختصات انسان)
3. پرستش: تواضع، خشوع و خضوع
سوال: حمد نه مدح خالص، نه شکر خالص و نه پرستش خالص است. پس چیست؟
پاسخ: ترکیب هر سه مورد
هدف زندگی
سوال کلیدی: هدف خداوند از خلقت انسان چیست؟
اهمیت طرح و پاسخ به این سوال:
1.آگاهی ازهدف خلقت: جهت دهی به زندگی
2.عدم پاسخگوئی به این سوال: پوچ گرایی، خودکشی و …
مقدمات و طرح بحث در قالب 10 گزاره
1.خداوند از خلقت ما هیچ هدفی ندارد، چرا؟
معنای هدف:
انگیزه یعنی عامل و محرک فاعل برای انجام کار که نقصی را جبران کند.
هدف، مختص موجودات ناقص است.
خداوند نقص ندارد ← خداوند هدف ندارد
2. حال که خداوند از خلقت انسان هدف ندارد، پس چرا خلق کرد؟
آیا منظور از هدف نداشتن به معنای عبث خلق کردن است؟
خلقت خداوند تجلی ذات خداوند
خداوند فیاض است و فیض وجود می دهد
رحمان است و رحمت عنایت می کند
خالق است و خلق می کند
فیض دادن، عنایت رحمت و خلق کردن و غیره ← تجلی ذات خداوند است
مثال: نسبت تر کردن و آّب – نسبت نور و روشنایی
3. خلقت، تجلی ذات خداوند است، آیا حساب و کتاب، نظم و حکمت دارد؟
خداوند: خالق حکیم خلقت بر مبنای حکمت و نظم
سوال: چرا ما این حکمت را درک نمی کنیم و از کمبودها و
نقصان ناراضی هستیم؟
مثال 1) برج ساز
مثال 2) نویسنده کتاب ارزنده
پاسخ: قرآن از ما می خواهد که نگاه کلی داشته باشیم و سرمان را بالا بگیریم
و به آسمان و زمین و همه آنچه خلق شده، نگاه کنیم.
4. آیا انسان در زندگی، هدف دارد؟
انسان نقص دارد انسان هدف دارد
تفکیک میان دو هدف هدف فاعلی: هدفی که فاعل از انجام کار دارد.
هدف فعلی: هدفی که فعل دنبال می کند.
در خلقت انسان:
هدف فاعلی نداریم، چون فاعل که خداوند است نقصی ندارد
هدف فعلی داریم، فعل خداوند که خلقت انسان است دارای هدف مشخص است
مثال: آب دادن به گنجشک
5. هدف انسان در زندگی چیست؟
هدف انسان : برطرف کردن نقص ها و رسیدن به همه چیز عالم به نحو اتم و اکمل
6. همه چیز عالم، چیست؟
همه چیز عالم، «خدا» است ← انسان خلق شده تا خدایی شود
انسان، قطره ای است که تنها راه دوام و حیات او پیوستن به دریاست
آخرین هدف و آرمان اصلی انسان: جز خود خداوند چیز دیگری نیست
همه چیز دیگر جز خداوند، جنبه مقدمی دارد و نه استقلال
الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئن القلوب (رعد/28)
7. راه رسیدن به این هدف چیست؟
«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (ذاریات/56)
امام صادق (ع): العبودیه جوهره کنهها الربوبیه
«عبودیت، گوهری است که ظاهرش بندگی و نهایت و باطنش آخرین مقصد و هدف آن ربوبیت (خداوندگاری، تسلط و صاحب اختیاری) است»
8. عبودیت چطور انسان را می تواند خدایی کند؟
با قرب به خدا
اقسام قرب قرب مجازی: محبوبیت نزد بزرگان
قرب حقیقی: مکانی و وجودی
9. آثار عبودیت چیست؟
ایجاد قدرت و تسلط و خداوندگاری در انسان دارای مراحلی است
سوال: آیا هر عبادتی منتهی به ربوبیت می شود؟
پاسخ: حکمت/229 ← مراتب عبادت
10. شرط لازم برای حرکت در مسیر عبودیت چه می باشد؟
ترک محرمات + انجام واجبات
انسان با آتش گناه نمی تواند پرواز عبودیت داشته باشد
موضوعیت داشتن صورت و شکل عبادات
نظرات مختلف درباره سعادت انسان:
1. علم و اراده
2. بهره برداری از طبیعت
3. نظریه اسلام: ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون
نظریات مختلف درباره اهداف انبیاء:
عدالت هدف اصلی است و توحید در خدمت آن
نقد: هدف نهایی فقط و فقط خداست
عدالت و توحید هر دو توامان، هدف اند و تقدم و تاخر ندارند.
نقد: مردود بودن شرک در اهداف
هدف اصلی توحید است و عدالت در خدمت آن
نظریات مختلف در مورد انسان کامل
1. انسان کامل: انسان برخوردار از دنیا
نقد های وارده:
الف) حیوان ها از انسان ها کامل تر
ب) با برخورداری کمتر، انسان ناقص تر
2. انسان برخوردار از آخرت
3. کمال انسان در اقتدار
4. نظریه عرفا:
حقیقت یک چیز است، فقط خدا. انسان کامل، کسی که آن را درک کند.
5. نظریه فلاسفه: کمال دو چیز است:
حکمت: خوب نظر دادن
عدالت: خوب عمل کردن
آزادی بندگی
جلسه دوم
مبحث : عبادت و دعا
تفسیر سوره حمد
الحمد لله رب العالمین
ریشه رب «ربی» : تکامل دهنده، تربیت کننده و پرورش دهنده
«ربب» : صاحب اختیار و خداوندگار
نکته 1: در کلمه «رب» ، هم مفهوم خداوندگاری و صاحب اختیاری هم مفهوم پرورش دهنده و تکمیل کننده
نکته 2: بسیاری از مشرکان و کافران وجود خدا را انکار نمی کنند ولی «صاحب اختیار بودن» و «خداوندگاری» خدا را انکار می کنند
«رب العالمین»←
همه عالم وجود، عالم تکوین و عالم تشریع را به اختیار خود تدبیر
می کند.
دو شان عبادت
چگونه؟
با خداپرستی، اخلاق و آزادی معنوی:
به حقوق دیگران تجاوز نمی کنیم و آزادی اجتماعی و عدالت برقرار
می شود
هدف اند هدف خلقت: ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون
روح عبادت: ذکر خدا
اثر عبادت: قرب
مقدمه اند پشتوانه اخلاق (عرصه فردی)
پشتوانه عدالت (عرصه اجتماعی)
دو نکته مقدماتی از بحث عبادت و دعا:
نکته اول : معنای «قرب به خدا»
تقرب مکانی: کاهش فاصله ما با مقصد به لحاظ جغرافیایی (فیزیکی)
تقرب مجازی: افزایش محبوبیت و احترام نزد بزرگان
(مثال : ارتباط اویس قرنی با حضرت رسول (صلی الله علیه و آله)
تقرب و وجودی: تقرب انسان به خدا
خداوند به همه مخلوقات متساویا نزدیک است (نزدیک تر از رگ گردن)
هر کس به نسبت جایگاه خودش از خدا دور یا به او نزدیک است
هر چه کمالات وجودی (علم، تقوا، حلم، حکمت و…) در انسان بیشتر: به خداوند نزدیک تر
نکته دوم : معنای «عصمت»
[ دیدگاه علامه طباطبایی و شاگردانش درباره عصمت]
1. وجود یک مانع و قوه ای قهری خارج ≠ فضیلت و کمال
2. نهایت درجه ایمان یاد خدا (دایم الحضور): عدم انجام معصیت
(انجام هر کار در عین یاد خداوند)
تعبیر شهید مطهری درباره معصوم (علیه السلام):
«معصوم هیچ وقت فراموش نمی کند که خدایی دارد»
تکالیف اسلام
امور فردی: رابطه ثابت و دایم بنده و خدا
اجتماعیات: رابطه ثابت و دایم میان فرد و جامعه
برقراری تعادل: زندگی دینی داشتن
رابطه عبادت و اجتماع صالح: رابطه دو طرفه آزادی معنوی و آزادی اجتماعی
عبادت: انسان صالح می سازد
رابطه دوطرفه آزادی معنوی و آزادی اجتماعی
انسان صالح: اجتماع صالح می سازد
انسان صالح
عبادت اجتماع صالح
نمونه کامل فرد مسلمان: امیرالمومنین (علیه السلام)
بصیرت: انسان را در دو بعد رشد می دهد
عابدترین اجتماعی ترین
بصیرت
عبادت ◄
مرکب انسان برای رسیدن به هدف زندگی (خدایی شدن)
هم هدف و غایت: اصالت دارد
هم وسیله و ابزار: برنامه تربیتی اسلام از نظر فردی و اجتماعی
روح عبادت: یاد خدا
اقم الصلوه لذکری (طه/14)
ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبر (عنکبوت/45)
● نماز خوان حقیقی و واقعی:
گناه نمی کند، دروغ نمی گوید، غیبت نمی کند و غیره
تکرار عبادت تجدید حیات ایمانی یاد خدا
دوری از معصیت کنترل منفعت طلبی
(آزادی معنوی)
اخلاق و عدالت
آثار عبادت:
امام صادق (علیه السلام): العبودیه جوهره کنهها الربوبیه
عبادت:
ظاهرش ← عبودیت و بندگی
آخرش و هدف و مقصدش ← ربوبیت، خداوندگاری و تسلط و قدرت
( نکته: تفاوت رب و ربوبیت)
مراتب عبادت (آثار عبادت)
اولین درجه ربوبیت: تسلط بر نفس (اعضاء و جوارح و شهوات و غضب و غیره)
(مفهوم استمداد از نماز و روزه)
2. دومین درجه ربوبیت: مالک خاطرات نفس بودن ← ذهن و قوه خیال و تفکر
حضور قلب در نماز
3. درجه ربوبیت: بی نیاز شدن روح از بدن
4. چهارمین درجه ربوبیت: قدرت بر تصرف بر بدن
(طی الارض، جلوی نفس کشیدن یا ضربان قلب را گرفتن)
5. پنجمین درجه ربوبیت: قدرت بر تصرف در دنیای بیرون
(تسلط بر جهان تکوین)
دعا: هم هدف و هم وسیله؛ هم طلب هم مطلوب؛ هم مقدمه هم نتیجه
ماهیت دعا: راهی یا دری از دل انسان به سوی خداوند
وقت دعا: انقطاع اضطراری
اختیاری
شرایط دعا:
طلب حقیقی
ایمان و اعتماد به استجابت
مخالف نبودن با نظام تکوین و تشریع
هماهنگی دعا با سایر شئون زندگی دعا کننده
مورد دعا نتیجه گناه نباشد
دعا جانشین عمل و فعالیت نشود
دعا و مسئله قضا و قدر الهی
نکات تکمیلی
1- شرایط استجابت دعا (المیزان ج 15)
علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیه «امن یجیب المضطر اذا دعاه…» می فرماید: مراد از «اجابت مضطر وقتی که او را بخواند» این است که خداوند با قید دو شرط دعای دعاکنندگان را مستجاب و حوائج شان را برطرف بر می آورد:
شرط اول این است که دعا کننده، حالت «اضطرار» داشته باشد.
قید دیگر این است که داعی، به راستی خدا را بخواند؛ نه اینکه در دعا رو به خدا کند و دل به اسباب ظاهری داشته باشد.
در نتیجه هر شخصی در دعا این دو شرط را داشته باشد حتما دعایش مستجاب است و یا اینکه اگر استجابت به صلاحش نباشد خداوند اضطرار را از او بر می دارد
3- ارتباط «دعا» با «قضا و قدر الهی»
(آیت الله جوادی آملی حکمت عبادات)
یکی از شبهات پرامون دعا ارتباط آن با قضا و قدر الهی است: چرا که اگر در قضای ازل گذشت که فلان امر حاصل نشود، لذا سودی ندارد، چون چیزی که حتمی العدم است با دعا یافت نمی شود و لیکن پاسخ این شبهه از بنان وبیان مبارک حضرت آیه الله جوادی آملی آن است که «گرچه در ازل همه امور تنظیم شده، ولی هر امری با علل و اسباب آن تنظیم شده است و یکی از علل و اسباب در محدوده حرکت و عالم تحول، همان صدقه و صله رحم و دعا و مانند آن است… مطلب دیگر آن است که… خود دعا جزء قدر است، یعنی خدا مقدر کرده است که در صورت دعا فلان حادثه که حادثه خیر است واقع شود؛ و فلان حادثه شر پیش نیاید. از این جهت دعا اثر دارد و جز قضا و قدر عالم است.»
3- فراغت وقت و فراغت قلب،شرط عبادت(چهل حدیث)
بدان که فراغت برای عبادت حاصل شود به فراغت وقت برای آن و فراغت قلب؛ و این امر از مهمات است در باب عبادات که حضور قلب بدون آن تحقق پیدا نکند و عبادت، بی حضور قلب قیمتی ندارد. منظور از فراغت وقت آن است که انسان در هر شبانه روز، برای عبادت خود وقتی را معین کند که در آن وقت خود را موظف به عبادت بداند و اشتغال دیگری برای خود در آن وقت قرار ندهد.
آزادی بندگی
جلسه سوم
مبحث : دعا و توبه
تفسیر سوره حمد
بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین الرحمن الرحیم
رحمن: رحمتش فراوان است همه هستی از ناحیه او است.
رحیم: فیضش دایما به انسان می رسد.
تفاوت صفات رحمن و رحیم :
رحمان : مربوط به نظام هستی
شناخت صفت «رحمان» پروردگار: مستلزم شناختن نظام جهان: نظام خیر و رحمت
رحیم : مربوط به عالم خاص انسان ها
شناخت صفت «رحیم» پروردگار:
مستلزم شناخت مقام و موقعیت انسان در میان موجودات عالم
عقل و اراده: وجه ممیزه انسان (دهر/3: انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا)
انسان در صورت پیمودن صراط مستقیم :
مشمول رحمت خاص از ناحیه خدا نیل به مرحله رضا و تسلیم
والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا
ضرورت بحث توبه:
اولین منزل سلوک منزل «توبه»
عبودیت: سلوک (حرکت به سمت خداوند)
سکون
آفات حرکت انحراف توبه: مکانیسم بازگشت
پس رفت
چیستی
مبانی
شرایط امکان توبه
شرایط
توبه شرایط تحقق توبه
فرآیند پیدایش
ثمرات
چیستی توبه:
انقلاب روحی (درونی) در جهت تعالی: قیام شخص علیه خودش (از مختصات انسان)
خود عالی خود دانی
مبانی توبه:
1. وجود خود عالی و خود دانی
(در حیوانات که خود عالی و خود دانی وجود ندارد: توبه هم وجود ندارد)
2. امکان تغییر و حرکت: سلوک وحرکت دایمی انسان
3. وجود اختیار در انسان در انتخاب خیر و شر
خود عالی غلبه خود عالی: توبه
انسان: موجود مرکب
خود دانی غلبه خود دانی: طغیان و سرکشی
فن تربیت: دادن حظ و بهره هرکدام از ساحت های وجودی در حد اعتدال
در حال تعارض
شرایط توبه :
الف) شرایط امکان توبه: چه کسی می تواند توبه کند؟
1. به لحاظ عمل لازم التوبه شدت ضربه: احساس بیداری
2. به لحاظ شخص صاف و صیقلی بودن محل ضربه
3. به لحاظ زمان عدم رسوخ: توجیه نکردن گناه
توان مبارزه:عادت نکردن به گناه
توبـه : انقلاب مقدس و آزاد درونی ≠ اضطرار و اجبار
توبـه : از نظامات این دنیا (الیوم عمل و لاحساب و غدا حساب و لاعمل)
دلایل
ب) شرایط تحقق توبه:
1. به لحاظ خود توبه ارکان توبه پشیمانی از گناه
عزم بر عدم تکرار
شروط توبه قبولی اعاده حق الناس
اعاده حق الله
کمالی جبران مافات (آب کردن گوشت حرام)
چشیدن سختی طاعت در مقابل لذت گناه
2. به لحاظ زمانی: قبل از مرگ ≠ ساعت معاینه تا آن لحظه که انسان اختیار دارد
از درون انسان باشد ≠ اجباری
حرکت و تغییر در این دنیا واقع می شود
فرآیند پیدایش توبه :
1. باقی ماندن عناصر مقدس (ولو اندک)
حکمت 213 نهج البلاغه:
«از خدا بترس هر چند اندک و میان خود و خدا پرده ای قرار ده، هر چند نازک»
2. شناخت خداوند و حرکت به سمت او ≠ خودکشی ، جنون
ثمرات توبه:
تبدیل سیئات به حسنات
توبه و انابه توبه کننده در نزد خدا بالاتر از تسبیح تسبیح کنندگان
کار مختص انبیا:
پیغمبران نه تنها مظلوم را علیه ظالم برانگیختند، بلکه ظالم را علیه خودش بر می انگیزانند.
دلایل توبه معصومین:
1. از باب دفع است نه رفع (آیت الله جوادی آملی)
2. اثر وضعی گناهان دیگران
3. حسنات الابرار، سیئات المقربین
4. رشد بیشتر و کسب کمالات و مقامات عالی که بی نهایت است.
5. آموزش به دیگران
نکات تکمیلی: آثار آیت الله جوادی آملی
انواع توبه :
1. عام: توبه از ارتکاب گناه
2. خاص: توبه از ترک اولی و مستحب
3. اخص: توبه از توجه به غیرخداوند
(چنانکه پیغمبر اکرم (ص) فرمود: «انه لیغان علی قلبی و انی لاسغفر الله بالنهار سبعین مره»)
انواع توبه :
1. توبه پسینی: رفع گناه
2. توبه پیشینی: دفع گناه (توبه معصومین علیهم السلام)
دلیل: سیر دایمی در دایره خوف و رجا
خوف رجاء
حرف های ما هنوز ناتمام
تا نگاه می کنی
وقت رفتن است
باز هم همان حکایت همیشگی
پیش از آنکه باخبر شوی
لحظه عزیمت تو ناگزیر می شود
دریغ و حسرت همیشگی
ناگهان چقدر زود، دیر می شود…
«قیصر امین پور»
آزادی بندگی
جلسه چهارم
مبحث : تقوا ، بزرگی و بزرگواری روح
تفسیر سوره حمد
مالک یوم الدین
مالک: صاحب ملک جنبه اقتصادی
مالک حقیقی فقط خداست و مالکیت انسانها اعتباری و قراردادی
ملک: صاحب ملک جنبه سیاسی
ملک حقیقی فقط خداست، هرچه حکم براند همان می شود
هیچ کسی ولایتی ندارد الا به ولایت خداوند:
اولا، ولایت مختص خداست
ثانیا، ولایت به امام معصوم می رسد
تقوا
تعریف تقوا
معنای لغوی: از ریشه «وقایه» یا «وقی» حفظ و نگهداری
متقین: خودنگهداران و نه پرهیزکاران
معنای اصطلاحی تقوا :
نگهداشتن خود دانی که حاکم سرزمین وجود ما نشود؛
مواظبت از گوهر پاکی و بندگی یا خود عالی
تقوا ترس از خدا و ترک واجتناب (ترس از عدالت خدا )
سبب مسبب ترس از خود گناه
اقسام تقوا (دو تقسیم بندی)
1) تقوای ضعف منفی: کناره گیری از اجتماع و امور آن، حذف فیزیکی
مثبت: کنار کشیدن جهت کسب آمادگی برای تقوای قوت
مثال: خواجه ربیع، غار نشینی و اهل کوه شدن
نکته: گاهی شدت و تاثیر خطر زیاد است اکتفا به تقوای ضعف (حرام)
2) تقوای قوت
ایجاد ملکه ای درون انسان که انسان را مواظبت می کند
که سرزمین جانش در تیررس دشمن قرار نگیرد
سوء برداشت از تقوا: هر چه کناره گیرتر و گوشه گیرتر، با تقواتر
در روایت : کن فی الناس و لا تکن معهم
1) تقوای عام منبعث از دین نیست یا انتخاب فرد یا جامعه
مثال: رژیم غذایی، تقوای سیاسی یا اجتماعی
2) تقوای خاص خودنگهداری منبعث از دین
نقلی از شیخ رجبعلی خیاط
اقسام تقوا در یک نگاه:
خاص
عام
قوت ضعف
همه کار برای خدا و ملکه درونی قانون اسلام درونی نشده
مد نظر اسلام بستن دهان با طناب و غیره
رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی
بدون پلیس از ترس جریمه و پلیس
اثرات تقوا
1) رهایی و نجات از گرفتاریها:
من یتق الله یجعل له مخرجا
انسان باتقوا هیچگاه در زندگی گرفتار و واگذاشته نمی شود
اطمینان قلبی
2) بصیرت و شناخت:
فرقان : ان تتقوا الله یجعل لکم فرقانا
نیاز ما: دانش و بینش (بصیرت)
روشنایی عقل: تقوا دشمن دشمن عقل است
هوا و هوس
3) سلامت جسمانی
تحقق تقوا در سه حیطه انسانی:
بدنی جسمانی گفتار:
یا ایها الذین امنوا اتقو الله قولوا قولا سدیدا یصلح لکم اعمالکم و یغفر لکم ذنوبکم (احزاب/ 70)
محکم و راست صحبت کنید
چندمثال: واقع گویی به بچه ها، دقت در تحلیل سیاسی، پرهیز از کلی گویی، راستگویی
2) عقلانی
3) قلبی
نکات تکمیلی از دیدگاه آیت الله جوادی آملی:
1.تقوا: به منزله نیروی ترمز برای انسان
«انسان نیز موجودی متحرک است که حیاتش حرکت وی است. در این مسیر مهلکه هایی وجود دارد که او برای حرکت در آن ناچار به داشتن کنترل کننده و بازدارنده است…. این نیروی نگه دارنده را اصطلاحاً تقوا می دانند که برای افراد مختلف گونه گون است.»
2.عصمت: بالاترین مرتبه تقوا
استاد جوادی آملی درباره عظمت این ملکه قدسیه معتقدند که حتی ملکه عصمت نیز مرتبه نهایی و عالی ترین مرحله ملکه تقوا است و نه چیزی جدای از آن.
3.مراتب تقوا عام: پرهیز از محرمات
خاص: اجتناب از مشتبهات
اخص: دوری از مباحات به دلیل اشتغال به واجبات و مستحبات
بزرگی و بزرگواری روح
انسان حقیر ملاک حقارت: دغدغه کوچک و حقیر
بزرگ ملاک بزرگی: دغدغه بزرگ دانی: انسان بزرگ
عالی: انسان بزرگوار
از نظر شهید مطهری:
ملاک انسانیت دردمندی
رابطه بزرگی و بزرگواری:
افراد بزرگ
افراد بزرگوار
بزرگی + جهت الهی :
بزرگواری (عزت نفس و کرامت انسانزت نفس)
راه های تقویت عزت نفس:
1. خودشناسی (معرفت نفس)
2. تفکر در هدف خلقت
3. ارتباط با بزرگواران
4. معنای «کرامت انسانی» : «بزرگواری روح»
کرامت معادل دقیق فارسی ندارد و برای بیان آن از چند لفظ باید استفاده کرد و آن اینکه «انسان هر چه به عبودیت محض نزدیک تر شود به همان مقدار از پستی و حقارت رهایی پیدا می کند و به کرامت می رسد. اگر به حد نهایی عبودیت خدا رسید کاملاً از هوان و حقارت می رهد و این، همان کرامت مطلق است و اگر بهره ای از عبودیت خدا نداشته باشد، حقیر مطلق است و حَظی از کرامت نمی برد.»
پایان