موضوع:
نقش بیکاری در انحرافات اجتماعی (اعتیاد در شهر مشهد)
فهرست
چکیده: 3
مقدمه: 4
اعتیاد ارزان است 5
فاجعه اعتیاد در ایران 6
ریشه های اعتیاد 7
بیکاری در مشهد 7
نقطه بحران 9
اهمیت اشتغال 10
بیکاری زنان 11
نتیجه گیری: 11
منابع: 12
چکیده:
کار ارزش محوری جامعه است و رفع بیکاری به عنوان یک پدیده ی مخرب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، همواره از جمله دغدغه های اساسی برنامه ریزان بوده است. بدین روی موضوع اشتغال و بهره وری کامل و مناسب از نیروی انسانی باید به عنوان یکی از اهداف راهبردی توسعه ی کشور در نظر گرفته شود . امروزه در بسیاری از کشور های در حال توسعه ، بیکاری یکی از مهمترین مسائل اجتماعی است و یکی از نامطلوب ترین پدیده های اجتماعی اقتصاد که پیامد های مختلفی را در زمینه های مختلف به دنبال دارد؛ به طوری که در سال های اخیر به ویژه در حال حاضر اقتصاد ایران علاوه بر معضل بیکاری ، گریبانگیر پیامد های آن و مشکلات دیگری مثل ناامنی ملی ، فقر و ناهنجاری های روانی ، خرابکاری و بزهکاری و روسپیگری ، مهاجرت ، قاچاق مواد مخدر ، طلاق و … می باشد .علی رغم آنکه در ایران، گستره ی مشکلات اجتماعی چون بیکاری ، فقر ، تبعیض ، اعتیاد ، روسپیگری ، خشونت و….، به سبب عوارض سوء فردی و اجتماعی آنها و نقش منفی بر فرایند توسعه ی جامعه ایران ، نگران کننده بوده و ضرورت بررسی های علمی و مداخلات جدی مبتنی بر شواهد در سطوح مختلف را فراهم آورده است . مقاله ی حاضر به دنبال شناخت وضع موجود و بررسی مسائل اشتغال و بیکاری کشور در سال 1391 بوده است . یافته های تحقیق حاکی از آن است که طبق آخرین آمار ( تابستان 91 ) استان های خراسان جنوبی و سمنان به ترتیب 6.3 و 7.2 درصد دارای نرخ بیکاری پایین و استان های فارس و لرستان به ترتیب با 21.1 و 20.5 درصد دارای نرخ بیکاری بالا می باشند . نرخ بیکاری کشور در سال 1385 ، طبق آمار مرکز آمار ایران ، 11.2 درصد بوده است و در حال حاضر طبق آخرین آمار نرخ بیکاری به 12.4 درصد رسیده که نسبت به سال 1385 به میزان 1.2 افزایش یافته است که حاکی از میزان بالای بیکاری در کشور می باشد . نتایج نشان می دهد که اگرچه نرخ بیکاری در برخی استان های کشور کاهش محسوسی را نشان می دهد اما با این حال نرخ بیکاری در کشور رقم بالایی را نسبت به کشور های توسعه یافته و بیشتر کشور های در حال توسعه دارد و دلیل آن رشد روز افزون جمعیت ، حرکت مردم از روستاها به شهر ، ناتوانی بخش های دولتی در جذب نیروی کار ، استفاده از روشهای تولید سرمایه بر به جای کاربر ، کمبود سرمایه ، انعطاف ناپذیر بودن ساختار تولید و وجود بیکاری پنهان ، پایین بودن بهره وری نیروی کار ، تعیین دستمزد ها بدون توجه به بازدهی نیروی کار و عدم توجه به صنعت توریسم هستند که باعث تشدید بیکاری در کشور های در حال توسعه از جمله کشور ما گردیده اند .
کلید واژه : اشتغال ، بیکاری ، نرخ بیکاری ، نیروی انسانی ، ایران
مقدمه:
در مقابل اشتغال، بیکاری وجود دارد که پدیده ای ویرانگر است و تبعات سنگین و منفی اجتماعی به همراه دارد و یکی از این تبعات توسعه و ترویج اعتیاد در جامعه است. فرد بیکار احساس می کند، فردی زاید در جامعه است که به درد هیچ کار مفیدی نمی خورد و توانایی او برای هیچ کس قابل احترام نیست. ا.و احساس تنهایی می کند و از اینکه نمی تواند برای خانواده خود مفید باشد، احساس شرمساری می نماید. با گذشت زمان امید به زندگی در فرد بیکار کاهش می یابد. زیرا هر انسانی بطور فطری میل به تشکیل زندگی مستقل، پیشرفت و کسب افتخار دارد، اما فرد بیکار همه این انتظارات را بر باد رفته می بیند. هر چه روزهای بیشتری می گذرد خوشبختی ها و امیدها به بدبینی و یاس بیشتری تبدیل می شود و در نهایت، نقطه سقوط فرا می رسد. ممکن است فرد دچار سوء تفاهم های روانی شود، در مسیر عصبی بودن قرار گیرد و در نهایت برای نجات خود از وضع موجود و پایان بخشیدن به شرایط ذلت بار کنونی به اعتیاد روی آورد.فرد می داند که اعتیاد راه نجات او نیست، اما اعتیاد را پناهگاه و سنگری می یابد که می تواند عیبها و دردهای خود را پشت آن پنهان سازد. با شروع اعتیاد شرایط روزهای اول تشدید می شود و فرد احساس می کند با پیوند دائمی با اعتیاد می تواند از واقعیتهای زندگی فرار کرده و به دنیای مصنوعی نامعلوم اعتیاد پناه ببرد. روی آوردن به شادی های مصنوعی و اعتیاد در میان نسل جوان به دلیل روحیه ضعیف این افراد در خصوص شرایط موجود می باشد، که یکی از این شرایط معضل بیکاری است. بسیاری از جوانان دیر یا زود باید واقعیت تلخ آن را بپذیرند، اینکه فردی بیکار و سرگردان در جامعه هستند و همه امیدهای آنها در زندگی نقش بر آب شده است.
ریشه اعتیاد از بیکاری نشات می گیردوهمچنین نقش خانواده در افزایش اعتیاد نیز پررنگ است.
جوان بیکار خانه نشین است، هنگامیکه به میان جامعه می رود، دیدن فرصت کاری دیگران او را عذاب می دهد و این احساس در وی تقویت می شود که در این دنیا عضو مفیدی نیست. او برای فرار از جامعه به خانه پناه می برد و بیشتر زمان خود را با خیالات و توهمات سپری می کند. از دیدار اقوام و خویشان شرمسار است، زیرا بیکاری او یک ضعف عمده برای وی محسوب می شود. در اینصورت جوان بسیار سریع دچار اختلالات روانی شده و عصبی بودن اولین مشخصه محسوب می شود. نسبت به بسیاری از موارد خصوصا موفقیت دیگران و همسالان خود احساس خشم می کند، اما از طرفی می داند که در برابر این شرایط کاری از او ساخته نیست. معضل عصبی بودن بسیاری از جوانان ایرانی به بیکاری باز می گردد و همین اختلالات روانی مقدمه ای روشن برای ظهور اعتیاد است. زیرا فرد عصبی و دارای اختلالات روانی نگاهی احساسی و نه منطقی به امور دارد و همین مساله سبب می شود که در برابر پدیده های مخرب و ویرانگر آسیب پذیری نشان دهد.
اعتیاد ارزان است
در مناطقی که مساله بیکاری حاد است ( مثل حاشیه شهرهای بزرگ و مناطق مرزی کشور )، بیکاری زمینه ای قوی برای اختلالات روانی در میان نسل جوان، بزهکاری و اعتیاد آنها محسوب می شود. غالب جوانان بیکار از حالت عصبی برخوردارند، امید چندانی به زندگی ندارند و احساس مسئولیت اجتماعی آنها بسیار پایین است. آنها می بینند که در جامعه و حرکت روزمره زندگی هیچ جایگاهی ندارد، لذا دستیابی به شادیهای مصنوعی و زندگی خیالی و آرامش موقت به اولویت آنها تبدیل می شود، با توجه به اینکه ایران در مسیر ترانزیت مواد مخدر قرار دارد و در همسایگی آن تولید مواد مخدر به صورت انبوه صورت می گیرد، مواد مخدر در ایران از قیمت چندان بالایی برخوردار نیست و همین امر دامی برای جوانان بیکار ایرانی می باشد.
باید توجه داشت که اگر دولت نتواند با یک برنامه کوتاه مدت و ضربتی و برنامه بلند مدت به حل بیکاری بپردازد و امید به زندگی سالم را در جوانان تقویت کند، باید شاهد روی آوردن گسترده جوانان ایرانی به اعتیاد بود. شرایطی که اکنون در شهرهای بزرگ و کوچک و حتی روستاها مشهود و قابل لمس است.
فاجعه اعتیاد در ایران
یکی از عمیق ترین معضلاتی که جامعه ایرانی با آن مواجه است، فاجعه گسترش اعتیاد در میان قشرهای مختلف اجتماعی است. هم مرزی با کشور افغانستان که امروزه یکی از بزرگترین مراکز تولید مواد مخدر در جهان است از یکسو، و جوان بودن اکثریت جمعیت ایرانی از سویی دیگر سبب شده که اعتیاد به عنوان فاجعه ای فراگیر نگرانی عمیق مردم و دولتمردان را در ایران برانگیزد. تاکنون در ایران تلاشهای وسیعی برای رویارویی با این پدیده مخرب صورت گرفته است؛
اما آمار و ارقام و شواهد موجود گویای آن است که در مقابل این تهاجم همه جانبه دستاوردها و موفقیت ها اندک بوده و نتوانسته است نتایج امید بخشی را به دنبال داشته باشد. لذا در وضعیت کنونی طیف وسیعی از جمعیت ایران که اغلب آن را جوانان کم سن و سال تشکیل می دهند در دام اعتیاد گرفتارند و بسیاری از آنها در مرحله نامشخصی از مرگ و زندگی دست وپا می زنند.
آمارهای رسمی نشان می دهد که نرخ بیکاری برای جوانان به مراتب بالاتر از میانگین نرخ بیکاری است. این موضوع نگرانی ها از تبعات بحران بیکاری جوانان را افزایش داده است. در حال حاضر ۶۱ درصد از مجموع بیکاران کشور در محدوده سنی ۱۵ تا ۲۹ سال قرار دارند. طبق اعلام مقامات وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی چشم انداز بازار کار حتی نگران کننده تر از آمار فعلی است چراکه بیش از ۴ میلیون دانشجوی مشغول به تحصیل نیز طی سال های آینده وارد بازار کار خواهند شد تا تقاضا در این بازار به شدت افزایش یابد. در حال حاضر مجموع بیکاران کشور طبق آمار رسمی مرکز آمار در پاییز سال جاری، ۲ میلیون و ۵۲۰ هزار نفر برآورد شده اند که از این تعداد یک میلیون ۵۵۹ هزار نفر جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال هستند. این تعداد بیکار در این رده سنی، نرخ بیکاری جوانان را به ۲۱.۸ درصد رسانده است در حالی که نرخ بیکاری عمومی در فصل پاییز ۱۰.۵ درصد برآورد شده است. با این حساب نرخ بیکاری جوانان دو برابر میانگین نرخ بیکاری است که کارشناسان این موضوع را نقطه بحران بیکاری نام گذاری کرده اند.
بر اساس آمارهای مرکز آمار نرخ بیکاری پائیز در بین جوانان ۱۵ تا ۲۴ سال کشور ۲۵.۷ درصد بوده است که نشان دهنده وضعیت بحرانی تر در میان جوانان زیر ۲۴ سال است. نرخ بیکاری جوانان ۲۴ تا ۲۹ سال ۱۶.۱ درصد برآورد می شود.
ریشه های اعتیاد
روانشناسان و جامعه شناسان معتقدند که اعتیاد دارای ریشه های متعددی است. این ریشه ها را می توان در خانواده ها، برنامه های تربیتی، مدارس، دوستان و جامعه جستجو کرد. اما برای جامعه ایران، بیکاری قشر عظیمی از جوانان به عامل و انگیزه ای قوی برای روی آوری نسل جوان به اعتیاد تبدیل شده است تا آنجا که بیکاری آسیب پذیری نسل جوان ایران را در مقابل اعتیاد به شدت افزایش داده است.
ایران یکی از نفت خیز ترین مناطق جهان محسوب می شود و از ذخایر زیرزمینی قابل توجهی برخوردار است که نمونه آن تولیدات گاز این کشور است که در رتبه دوم جهان قرار دارد. با این حال مشکل بیکاری از دردسرهای دولتهای مختلف در ایران بوده است، بطوریکه هیچ دولتی در ایران نتوانسته است بطور محسوس و قابل قبولی این معضل را حل نماید. عدم توانایی دولت در ایجاد اشتغال مناسب و آبرومندانه برای نسل جوان به عاملی برای رواج انحراف اخلاقی و اجتماعی در میان آنها تبدیل شده است. هر ساله رشد بیکاری در ایران در حال افزایش است، ضمن اینکه بسیاری از مشاغل موجود در کشور جزو مشاغل کاذب محسوب می شوند که دائمی نبوده و با کرامت انسانی و بعضا سطح تحصیلات افراد همخوانی ندارد.
بیکاری در مشهد
آمار بیکاری در خراسان رضوی از نرخ ۱۴٫۶ درصدی حکایت دارد و این امر در حالی است که ۵۰ هزار نفر به متقاضیان کار در بهار ۹۴ در استان افزوده شده است.
جمعیت فعال با رده سنی بین ۱۰ تا ۶۰ سال که توانایی کار داشته و جویای کار باشند اما منبع درآمدی یا شغل نداشته باشند، "بیکار" گفته می شود و از آنجا که هرم جمعیتی کشور جمعیتی جوان را نشان می دهد که اکثرا زیر ۳۵ سال سن دارند در نتیجه میزان متقاضیان کار در کشور آمار بالایی را به خود اختصاص داده است.
اشتغال یکی از شاخص های پیشرفت یک کشور به شمار می رود و افزایش آمار بیکاری جمعیت کشور را به طور نسبی دچار فقر اقتصادی می کند از این رو دولت ها همواره به دنبال راهکارهایی برای اشتغالزایی بوده اند و مسیرهای مختلفی را نیز برای تحقق این موضوع در برنامه های خود اجرا کرده اند؛ دولت یازدهم نیز برای کاهش نرخ بیکاری در دو سال گذشته حجم زیادی از منابع بانکی را به سمت بنگاه های زودبازده هدایت کرد بلکه بتواند از فشار بیکاران بکاهد اما این تلاش دولت تاثیر چندانی بر کاهش نرخ بیکاری نداشت.
دولت یازدهم نرخ بیکاری در بهار ۹۴ در کشور را ۱۲ درصد اعلام کرده است البته میزان نرخ بیکاری در استان های کشور مختلف است اما خراسان رضوی طی سال های گذشته همواره آمار بیکاری کمتری نسبت به میانگین کشوری داشته است؛ اما مطابق آمار در سه ماهه نخست امسال با نرخ بیکاری ۱۴٫۶ درصدی مواجه شده که این موضوع نشان می دهد از ابتدای امسال فضای کسب و کار خراسان رضوی وضعیت مناسبی ندارد.
گمانه زنی های بسیاری برای افزایش نرخ بیکاری خراسان رضوی مطرح می شود که یکی از این گمانه زنی ها تعطیلی موسسه میزان و مشکلات شرکت پدیده است؛ البته افزایش میزان بیکاری علت های مختلفی را در بر می گیرد اما اینکه یکباره نرخ بیکاری استان چند درصد افزایش یابد نگرانی مردم را در پی داشته در همین راستا با مسئولان استانی گفت وگو کرده ایم و علت های افزایش بیکاری استان را جویا شده ایم که در ادامه می خوانید.
نقطه بحران
نرخ بیکاری به نقطه بحران رسیده است. به گفته عادل آذر، استانداردها اینگونه می گویند که هرگاه نرخ بیکاری جوانان، حداقل ۲ برابر نرخ بیکاری کلی بود، به نقطه بحران رسیده اید، که در حال حاضر ما در چنین وضعیتی قرار داریم.
زمانی نرخ بیکاری جوانان تا ۲.۵ برابر میانگین نرخ بیکاری که شامل افراد ۱۵ تا ۶۴ سال می شود، پیش رفت اما اکنون در ۲ برابر نرخ بیکاری کلی قرار داریم. رئیس مرکز آمار ایران معتقد است: این ارقامی که اعلام شد، نرخ بیکاری فعلی است و ما هیچ گونه پیش بینی در خصوص آینده نداریم، اما این مسئله حائز اهمیت است که قشر دانشگاهی ما در آستانه فارغ التحصیلی اند و نیازمند کار هستند و نکته مهم تر از آن کیفیت کار است.
نرخ بیکاری هرچقدر که از زیر دیپلم به دیپلم و از دیپلم به کارشناسی و مقاطع بالاتر می آید، بیشتر می شود، در حالی که در گذشته بیشتر قشر بیکار ما در گروه تحصیلی زیر دیپلم قرار داشت. ایجاد شغل برای یک فرد کم سواد به مراتب آسان تر و کم هزینه تر از ایجاد شغل برای یک فرد تحصیل کرده است.
نرخ بیکاری ۱۰.۵ درصد پاییز سال ۱۳۹۳ از نظر اهمیت و ضریب سرمایه گذاری برابری می کند با نرخ بیکاری ۱۲ درصد سال ۱۳۹۰ و این مسئله قابل تحلیل است، چراکه ماهیت و کیفیت تغییر کرده است. سرمایه گذاری ای که برای تولید هر شغل به تناسب نرخ ۱۰.۵ درصد می خواهیم، به مراتب سنگین تر، پرهزینه تر و با بسیج بیشتر نسبت به سال ۹۰ یا ۸۹ است.
بنگاه های اشتغالزا فعال شوند
توجه بیش از حد دولت به کنترل تورم موجب ایجاد انقباض مالی و عدم شکل گیری رونق در بخش های اقتصادی شده است. حمید حاج اسماعیلی گفت: در کوتاه مدت برای ایجاد تغییر در وضعیت اشتغالزایی باید بر روز بنگاه های کوچک و متوسط تمرکز کرد چراکه با ایجاد رونق در این بخش و بازیابی ظرفیت های محدود شده، می توان به سرعت و با هزینه ای کمتر زمینه ایجاد اشتغال را فراهم کرد. وی ادامه داد: مشاهده وضعیت شهرک های صنعتی نشان می دهد که حدود ۵۰ درصد از بنگاه ها تعطیل شده اند.
در این شرایط باید تسهیلات بانکی برای به کار انداختن این بخش از اقتصاد به کار بسته شود. اما تسهیلات بانکی به سمت بنگاه های بزرگ و شرکت های زیرمجموعه بانک ها سرازیر شده است و بنگاه های کوچک که می توانند نقش محرک را داشته باشند هنوز عایدی چندانی از تسهیلات نداشته اند.
درست است که رشد اقتصادی مثبت شده است اما این رشد در بنگاه های بزرگ وابسته به دولت اتفاق افتاده است. این بخش ها نیز طی سال های گذشته با وجود کاهش ظرفیت تولید اجازه تعدیل نیرو و اخراج کارکنان را نداشته اند اما در بنگاه های کوچک و متوسط با کاهش ظرفیت تولید و یا تعطیلی بنگاه، کارگران بیکار شده اند. برای بهبود وضعیت اشتغال باید به به فکر راه اندازی مجدد این بنگاه ها بود.
اهمیت اشتغال
در رویارویی با پدیده اعتیاد اشتغال فقط صرف وقت جوانان در جهت سازندگی برای ساعات محدود نیست و در واقع اشتغال یک نوع سرگرمی مفید برای جوانان محسوب نمی شود تا بواسطه آن وقت خود را از توجه به اعتیاد مصون دارند، بلکه اشتغال مساله زندگی و بودن و یا نبودن را پیش روی جوانان ایرانی قرار می دهد. اشتغال یعنی امید، امنیت، زندگی مشترک و در انتظار پیشرفت ماندن. اشتغال فرصت هویت یابی و سلامت را به جوانان ایرانی اعطاء می کند، لذا برای جوانان ایرانی مهم است که بعد از فارغ التحصیل شدن از دانشگاه یا پایان دوران تحصیلی دبیرستان، در جامعه چه جایگاهی دارد و چگونه می خواهد بطور مستقل و بسان یک انسان شرافتمند زندگی کند. هنگامیکه کار و اشتغال باشد، فرهنگ آن هم ایجاد خواهد شد بطوریکه افراد و جوانان با توجه به فراهم بودن زمینه کار در راه سازندگی جامعه و رشد شخصی خود به رقابت می پردازند و این رقابتی سالم در جهت ابادانی کشور و بهبود وضعیت فرد است. اشتغال فرصتی فراهم می کند تا انسانهایی که می خواهند سالم بمانند و زندگی آبرومندانه داشته باشند، راه نجاتی بیابند و در برابر موج انحرافات اجتماعی خود را مصون بدارند. ممکن است که اگر در جامعه مشکل اشتغال جوانان حل شود، باز هم بتوان آثار اعتیاد را یافت، ولی این امر فراگیر نخواهد بود و از طرفی مسیر آن از مسیر انسانهایی که می خواهند سالم بمانند جدا خواهد بود. اشتغال فرصت سالم ماندن و زندگی سالم را به انسانهایی که می خواهند سالم بمانند عطا می کند و از تعمیق معضلات اجتماعی می کاهد.
بیکاری زنان
نرخ بیکاری برای مردان درفصل پاییز ۸.۷ درصد و برای زنان ۲۰.۳درصد برآورد شده است. در این فصل نرخ بیکاری مناطق شهری ۱۱.۷ درصد و مناطق روستایی ۷.۴ درصد بوده است. بر اساس اعلام مرکز آمار ایرن، در فصل سوم سال نرخ مشارکت اقتصادی مردان ۶۲.۹ و زنان ۱۱.۸درصد است. براساس این گزارش همچنین نرخ مشارکت اقتصادی در مناطق شهری ۳۶.۹ و روستایی ۳۸.۶درصد بوده است. نرخ بیکاری جوانان۱۵تا ۲۴ ساله ۲۵.۷درصد است که به تفکیک برای مردان و زنان به ترتیب ۲۱.۹ و ۴۲.۸درصد گزارش شده است.
نتیجه گیری:
عامل بیکاری به طور غیرمستقیم به گرایش فرد به سوی اعتیاد می انجامد. بیکاری از سویی، به فقر شخص و از سوی دیگر، سبب ایجاد بیماری های روانی، افسردگی، ضعف اعتماد بنفس، و از بین رفتن امیدواری می شود که در نهایت، به اعتیاد شخص منجر می گردد. فرد به دلیل بیکاری و نداشتن درآمد آبرومند به خرید و فروش مواد مخدر روی می آورد و برای خود شغلی کاذب ایجاد می نماید. یکی از نتایج اشتغال، فقدان فرصت برای ارتکاب جرم است. بیکاری منجر به افزایش اوقات فراغت فرد می شود و چنانچه برای اوقات فراغت افراد برنامه ریزی های منطقی و مناسبی اتخاذ نشده باشد زمینه گرایش به اعتیاد برای آنان مهیا می شود، چرا که در این فرصت فرد با منحرفان و معتادان آشنا می گردد و به آن ها می پیوندد.
پس می توان نتیجه گرفت که بیکاری یک عامل زمینه ای می باشد که می تواند در کنار عوامل دیگر، مانند فقر، موجب روی آوری فرد به سوی اعتیاد گردد.
منابع:
فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی، نظریه ها و دیدگاه ها، تهران، سهامی انتشار، 1381
سعید مدنی، خانواده و اعتیاد، مجموعه مقالات دومین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران، تهران، آگاه، 1381
محمد داوری، پیشین، ص 51 / محمدحسین فرجاد، عوامل روانی ـ اجتماعی موثر در ایجاد اعتیاد، اولین سمینار بررسی مسائل اعتیاد، تهران، امیرکبیر، 1365
علی موسی نژاد، نگاهی به عوامل موثر بر گرایش نسل جوان به مواد مخدّر، مجموعه مقالات دومین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران، تهران، آگاه، 1381
محمدرضا قنبری، مطالعات مردم شناسانه در گرایش به مصرف مواد مخدّر، همایش بین المللی علمی، کاربردی جنبه های مختلف سیاست جنایی در قبال مواد مخدّر، تهران، 1379
ویلیام ل. کولب و جولیوس گولد، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه مصطفی ازکیا و همکاران، تهران، مازیار، 1376
علی اصغر قربان حسینی، پژوهشی نو در مواد مخدّر و اعتیاد، تهران، امیرکبیر، 1368،
نرگس عربیان، "اعتیاد و راه های پیشگیری از آن با تاکید بر تربیت و خانواده"، مجله حیات سبز، ش سوم، 1382
اسماعیل اسفندیاری، "فقر و انحرافات"، کتاب زنان، ش 21 ص 64و65 / ر.ک: سوره های (سبا: 34 / زخرف: 24 / بنی اسرائیل: 16 / انبیاء: 13ـ11 / واقعه: 45ـ41.
2