نظریه ها و طرح های توسعه شهری

 با تشکر از استاد گرامی آقای دکتر رفیعیان نظریه ها و طرح های توسعه شهری
بسم الله الرحمن الرحیم

مفهوم برنامه ریزی شهری

تعریف مفاهیم پایه
برنامه،برنامه ریزی
فضا و برنامه ریزی فضایی
برنامه ریزی شهری(برنامه ریزی توسعه فضایی شهر)

برنامه ریزی(PLANNING):
مجموعه ای از اقدامات و تصمیمات جهت وصول به اهداف عملیاتی.
مکانیسم بکارگیری و استفاده بهینه از وسایل و امکانات محدود برای رسیدن به
هدفها در حداقل زمان و هزینه ممکن .
مجموعه ای از عملیات منظم در راستای دست یابی به هدف / اهداف معین.

برنامه ریزی در واقع یک مدل تصوری است که از طریق طراحی و انجام این سیستم تصوری ما میتوانیم تغیرات پدیده را درک کرده،آنرا پیشگویی و ارزیابی کنیم و در نهایت راههایی را برای هدایت و کنترل آن در آینده تعین نماییم.

فضا و برنامه ریزی فضایی
برنامه ریزی با ترتیب و تنظیم الگوهای فضایی در طول زمان ارتباط دارد.
مهمترین صفت فضا با هر تعریفی تداوم است.برای تعریف فضا باید به بعد (Dimension) توجه شود.
در یک طبقه بندی عام فضا به دو دسته فضای ادراکی(Perceptual Space) یعنی درک انسان از محیط خود و فضای کالبدی(Physical Space) تقسیم می شود.
بر حسب نوع ارتباط بین فضای ادراکی و فضای کالبدی (روابط اجتماعی،ا قتصادی، سیاسی و..) ما با فضاهای اجتماعی ،اقتصادی و … روبرو هستیم.
برنامه ریزی فضایی الگویی از برنامه ریزی است که با فضای صرفا سه بعدی سرو کار نداشته بلکه فضای nبعدی را مورد برنامه ریزی قرار می دهد.
در مقابل نگرش سنتی که جنبه کالبدی فضا (فضای سه بعدی) را مد نظر قرار می دهد نظریه پردازان جدید برنامه ریزی فضایی را که در واقع با سیستم فضایی سرو کار داردو جامعیت بیشتری دارد را پیشنهاد می کنند.

ویژگی برنامه ریزی فضایی
جنبه ارزشی یا فرهنگی برنامه ریزی
جنبه عملکردی و سازمانی برنامه ریزی
جنبه کالبدی / فعالیتی برنامه ریزی

برنامه ریزی شهری
تعین چارچوبی برای شناخت تحلیل و هدایت هرگونه تغیرات جابجایی و توسعه شهری در فرایند زمانی مورد نظر است. این چارچوب از چهار سیستم کلان عملکردی شکل می گیرد:
سیستم های محیطی و طبیعی
سیستمهای انسانی/فرهنگی و ارزشی
سیستم های هدایت کنترل و تصمیم گیری
سیستم های فضایی-فعالیتی شهر

ویژگی سیستمهای کلان موثر بر شهر
سیستم محیطی: تعامل انسان با محیط را کنترل و نظارت می کند
سیستم انسانی/فرهنگی: ساختار نگرش ارزشی انسان در تعامل با محیط را تعریف می کند
سیستم فضایی-فعالیتی: ناظر به نظام فعالیت های موجود در شهر و خصلت مکانی آن است.مداخله انسان در مکان بعد فضایی روابط موجود در شهر را می سازد.
سیستم هدایت کنترل و برنامه ریزی: که راههای مختلف رفع مسله و تحقق اهداف را تعریف می کند.فعالیت های نهیه برنامه های شهری ،سیستم تصمیم گیری،راهنمای تصمیمات و ابزار عمل (مقررات،قوانین و..) چهار جزء با اهمیت این سیستم بشمار میآیند.

اهم ویژگیهای برنامه ریزی شهری :
سروکار داشتن با موضوعات و روشها ی مختلف و منافع گروههای مختلف
نامعین بودن اهداف و وسایل دستیابی به آن
دشوار بودن اصلاح در برنامه ها و مشخص شدن نتایج پس از یک دوره زمانی طولانی
غیر متعارف بودن (دانش میان رشته ای ؛ وابستگی متغیرها )

نظریه ها و طرح های توسعه شهری

عوامل موثر در تحولات نظریات و برنامه ریزی شهری و روشهای آن

عوامل سیاسی و اقتصادی

جریانهای فکری و فلسفی

تجارب برنامه ریزی شهری

قرن بیستم عرصه آزمون و خطای برنامه ریزی شهری است ، اما تفاوت اصلی میان نیمه اول و دوم مشاهده می گردد :
نظریه و الگوهای برنامه ریزی شهری در قرن بیستم :
نیمه اول قرن

دهه 60 و 70
نیمه دوم قرن
دهه های اخیر

عوامل اصلی در شکل دهی به تفکرات نیمه اول قرن
وقوع جنگ جهانی اول و دوم

انقلاب روسیه و نظام دو قطبی جهان

مدرنیسم

وقوع جنگ جهانی اول ابعادعظیم ویرانی الزام دخالت وسیع وهمه جانبه دولت دخالت دولت به صورت رسمی و قانونی (دولت رفاه ) نهادینه شدن برنامه ریزی شهری به عنوان وظیفه بخش عمومی رواج برنامه ریزی متمرکز ( بسط قدرت آمریکا و شکل گیری سازمان ملل) (شکل گیری نظام رسمی شهرسازی در ایران در دهه 30)

ا ابداع برنامه ریزی متمرکز توسط شوروی (برنامه 5 ساله ونتایج چشمگیر آن در دهه 50 و 60 ) شکل گیری کشورهای سوسیال دمکرات شکل گیری رقابت جهانی و اقتدارگیری گسترش برنامه ریزی ملی ،دولتی و عمومی رسمی و قانونی شدن برنامه ریزی شهری (منشور اتن و کارههای جامع)
انقلاب روسیه و نظام دو قطبی جهان

نقد سنت و گذشته و مفاهیم غیر علمی مدرنیسم دستاوردهای علوم طبیعی و اجتماعی خوش بینی به توانایی انسان در حل همه مشکلات بوسیله علم اعتقاد به عقل و دانش بشری و اتکاء مطلق به آن

جمع بندی
نامحدود بودن مرز بهره برداری از طبیعت
فلسفه اثبات گرا ، خرد گرایی و مطلق گرایی
اعتقاد مطلق به دستاوردهای علوم مختلف و فنون مربوطه
اندیشه های سوسیالیستی (الگوی برنامه ریزی و مدیریت متمرکز )
توسعه شهری –توسعه اقتصادی – کالبدی

الگوی طرحهای جامع به عنوان رویکرد این تفکر در برنامه ریزی شهری

استوار بر مبانی منطقی ، عقلانیت و موازین علمی
متمرکز ، از بالا به پایین ( خصلت دستوری و قطعی بودن )
ویژگیهای طرح جامع بر پایه استقراء و قیاس
کامل و حاوی الزامات جزیی (امکان اصلاح محور )
تاکید بر جنبه کالبدی و اقتصادی
نیمه اول قرن در سیطره
تفکر برنامه ریزی
عقلانی
نتیجه : طرح های جامع

1. ا فق آهنگ رشد اقتصادی و بحران نفتی 2. نا کامی های وسیع در توسعه شهری ، 3. بحران مشروعیت دولتها ،بحران اجتماعی و بحران فرهنگی 4. فروپاشی شوروی عوامل اصلی در شکل دهی به تفکرات نیمه دوم قرن جنبش های فکری جدید
پدیدار شناسی و هرمنوتیک نطریه عمومی سیستمها زیست بوم گرایی و جنبش محیط زیست پست مدرنیسم پلورالیسم
نطریه های اجتماعی و کیفی توسعه
نخستین انتقادات و تردیدها به تفکر
خرد گرایی ،علم گرایی ،تخصص گریی

تجدید نطر در مدیریت متمرکز
و برنامه ریزی عقلانی
تفکرات نیمه دوم قرن 20

مکتب پدیدار شناسی : هرمنوتیک : هیچگونه حقیقت کامل و تردید ناپذیر وجود ندارد . (و در نتیجه هیچک از باورهای ما مسلم و قطعی نیست)
انسان نمیتواند به شناخت و ماهیت اشیاء و امور (حقیقت )برسدوفقط نمودهای آن را درک می کند. دانش و معرفت ما پدیده هایی است که به وجدان داده می شوند و ماهیتشان مشخص نیست. شهود امیخته با عواطف و ارزشها (شناخت کامل و دید بی طرف علمی وجود ندارد)
تبدیل برنامه ریزی کلان به برنامه ریزی خرد و گام به گام ضرورت بازنگری مداوم در طرحها توجه بیشتر به امکانات و نیازهای گروهها و مشارکت جمعی

نظریه عمومی سیستمها
هر پدیده (زنده یا غیر زنده) مشتمل بر یک نظام سیستمی است (مجموعه ای از زیر سیستمها و جزیی از سیستم فراتر) بین تمام پدیده های جهان ارتباط هدفمند و قانونمند وجود دارد. تاکید وسیع بر کل نگری و ارتباطات میان رشته ای طبقه بندی سیستمها بر اساس پیچیدگی
وحدت نظری در مقیاس جهانی و تاکید بر وجوه مشترک دانش های مختلف و پراکنده نگاه شهر به مثابه یک سیستم بسیار پیچیده (پیش بینی رفتار و کنترل آن بسیار دشوار ) ایجاد تغییر و اصلاح یک سیستم برای تعادل دراز مدت بدون در نظر داشتن روابط آن با سیستمهای پایین تر و بالاتر از خود ممکن نیست . (دخالت آمرانه و متمرکز بی نتیجه است .)

جنبش محیط زیست و زیست بوم گرایی :
امکان بهره برداری محدود است . هدف مصرف و نیاز مادی رسیدن به خرسندی روحی ماندگار در جامعه
برنامه ریزی محیطی جهانی شدن مفهوم توسعه پایدارتر

جنبش پست مدرنیسم
بازنگری در تجارب گذشته مدرنیسم جهت بازسازی جامعه بحران زده نا امیدی ار نتایج تمدن غرب و آمریت عقلانی
رویگردانی از تمرکز گرایی و پیروی از عقل ناب (استفاده از مشارکت، معماری بومی ،تنوع کاربریها،گسترش عرصه های عمومی ،گفتگوی بین المللی)

پلورالیسم:
مشارکت دولت و جامعه مدنی و کنترل همدیگر گروههای متعدد قدرت و مشارکت آنها محلات وشهرها حفط هویت بومی
شکل گیری سیاست مجتمع های محلی برای توسعه اجتماعی و فیزیکی محلات وشهرها مشارکت گروههای بجای فردی

نظریه های اجتماعی و کیفی توسعه
تاکید بر کیفیت زندگی (بجای معیارهای صرفا کمی ) تاکید بر رفاه و عدالت اجتماعی (بیشتر بر اساس خدمات ) مثلث مازلو و تعیین معیارهای جدید
تغییر مفهوم توسعه یک بعدی رویگردانی از برنامه ریزی مدرن

ویژگیهای برنامه ریزی شهر نظریات مرتبط محتوا و روش الگوی عملی و نتیجه 1. اولویت و نقش دولت 1. نطریه خرد گرایی 1.برنامه ریزی جامع عقلانی 1. طرحهای جامع 2. برنامه ریزی متمرکز 2. اثبات گرایی 3. تاکید بر مسائل اقتصادی و کالبدی نظریه ها و الگوهای برنامه ریزی شهری در قرن 20 نطریات مرتیط محتوا و روش الگوی عملی و نتیجه 1. نطریه سیستمها 1. برنامه ریزی بر اساس کلی نگری 1. طرحهای ساختاری 2. نظریه سایبرنتیک 2. برنامه ریزی بر اساس عمل گرایی 2. طرحهای استرتژیک 3. نظریه اطلاعات و و روشهای اجرا 3. طرحهای محلی اطلاع از ناکامیهای طرح جامع 4. نظریه محل گرایی و مشارکت 5. تاکید بر مدیریت نظریات مرتبط محتوا و روش الگوی عملی و نتیجه 1. نظریه سیستمها 1. برنامه ریزی بر اساس اعتقاد 1. برنامه ریزی فرآیندی 2. نطریه کثرت گرایی به دموکراسی و جامعه مدنی 2. برنامه ریزی دموکراتیک 3. نظریه گام به گام 2. برنامه ریزی گام گام و حمایتی و عدالت 3. برنامه ریزی گام به گام 4. تاکید بر مسائل سیاسی 3. برنامه ریزی پاسحگو 4. برنامه ریزی حمایتی و اخلاقی و عدالت 5. برنامه ریزی پاسخگو
نیمه اول قرن بیستم
دهه 60 و70
دو دهه اخیر
نیمه دوم قرن 20

1. Hall – Peter – Urban & Regional planning – London – 1994 2. Harvey – David – The condition of postmodernity – Oxford – 1989 3. Clark – David – Urban world / global city – London-1996 4. Cample – scott – Readings in planning theory- Oxford – 1996